Suv yoqalab (kinoqissa) [Erkin A’zam]

Suv yoqalab (kinoqissa) [Erkin A’zam]

Keng-moʻlgina hovli. Uch tomon imoratning oʻrtasi baland ishkom. Ishkomdan naryogʻi kuyuk daraxtzor bogʻ. Saratonning oxirlari. Sahar chogʻi. Oʻng qanotda saf tortgan oldi ochiq oshxona, ombor, somonxonayu sayisxonalar tarafdan tosh terilgan yoʻlka boʻylab oltmish besh yoshlardagi devqomat, vajohatli bir odam kelmokda. Yelkasida uzun ok yaktak, qoʻlida mis obdasta — xilvatda tahorat olib qaytmoqda. U qoʻlidagi obdastani ishkom ostidagi supa chetiga qoʻyib, sement zinapoyadan toʻrdagi uyga kirib ketadi. Ichkaridan nomoz oʻqiyotgani eshitiladi. Endi oʻsha kishini supa labida choʻnqayib oʻtirgan holatda koʻramiz. Supa poyida tik turgan xotini Musallam opa obdastani baland koʻtarib, ohista jildiratib suv quymoqda. Suv tomchilagandek imillab tushadi. Er ana shu suvga tikilib allanimalarni pichirlaydi — kecha koʻrgan tushini soʻzlamoqda. U pichirlayotir, lekin biz eshitamiz: — Tavba... Ajab tush! Yigitlik davrim emish. Mana shu supada xuddi mana shu taxlit choʻnqayib oʻtirgan emishman. Tepamda otam, norozi, tanbeh berayotganmish: «Tutni nimaga kesding, besoʻroq? Senu meni toʻydirib, kiydirib turgan daraxt shu edi-ku! Bolaligingda oʻzing shoxma-shox tirmashib tut terib yurarding... He, noinsof!» Rahmatli nimadan norozi ekan, qiziq... Kampir, — deydi u keyin boshini koʻtarib xotiniga, — shu supaning oʻrtasida tut-mutimiz bormidi, eslaysanmi? — Tut? — deydi Musallam opa anqovsirab, boʻshagan obdastani beixtiyor koʻkragiga bosarkan. — Tutimiz huv ana — bogʻning etagida. Er ensasi qotgandek unga bir nazar tashlab, oʻrnidan qoʻzgʻaladi. U supadan tushib, vazmin bosib bogʻ sari yoʻnaladi. Musallam opaning qoʻlidagi obdasta yerga tushib ketib, sharaqlab qopqogʻi ochiladi, tagida qolgan bir-ikki tomchi toʻkiladi. Mana, uy egasi, qoʻli orqasida, bogʻini aylanib yuribdi. Bir-ikki daraxtning oldida toʻxtab, tanasini silab-silab qoʻyadi, shoxlariga nazar soladi. Dov-daraxt barg tashlay boshlagan. Ba’zilari suvsizlikdan quvrab-qovjirab qolgan. Yer tars-tars yorilib yotibdi. Xullas, tashlandiq bir manzilning oʻzginasi! Bogʻ kezayotgan odam, nihoyat, etakdagi qoʻshni devorga tutashib oʻsgan bujur tut tagiga keladi. Bahaybat daraxt qarib, tepa shoxlari qurib yotibdi. Xuddi koʻkka qoʻl choʻzib faryod chekayotgan motamsaro kampirga oʻxshaydi. Unga tikilarkan, uy egasi xomush bosh chayqaydi: — Bu emas... Hikoyamiz qahramoni mana shu kishi — Bolta Mardon. * * * Bolta Mardon darvozaxona oldida, bir qoʻlida ikki buklangan qamchi, xurjunlari qappaygan qashqa otining jilovidan tutib betoqat boʻlib turibdi. U «siyosat» libosida, boshida somon shlyapa! — Chaqir endi! — deb dagʻdagʻa qiladi oshxona ogʻzida yengining uchini tishlab shumshaygan xotiniga. Musallam opa bizga koʻrinmayotgan tarafdagi allakimlarga jonhalpida, tahlika aralash ishora qiladi: boʻlinglar, boʻlinglar, baloga qolasizlar! Chap qanotdagi koʻrkam imoratdan koʻzlarini ishqay-ishqay oʻrtancha oʻgʻil — Qodir chiqib keladi. Qovoqlari shishgan, jigʻibiyron. Orqasidan koʻhlikkina xotini koʻrinadi. Uning qoʻlida sigaret bilan gugurt. — Shanba kuniyam tinchlik yoʻq ekan-da! — deb toʻngʻillaydi Qodir, yoʻl-yoʻlakay koʻylagini egniga ilarkan. — Baloga qolgan — surnaychi! Anovi toshkentlik bodi qani? Kenja Botir! Boy-chi, boy? — Biz tayyor, aka! — deydi «ota uy»ning zinapoyasida turgan Botir kerishib. U kechagina kelgan — Toshkentdan atay chaqirtirilgan! Kiyim-boshida, navqiron qiyofasida shunga yarasha bir ohor. Lekin oʻzi xomush, oʻychan. — Boyvachchangniyam aytdingmi? — deb soʻraydi Bolta Mardon hamon jonsarak bir koʻyda turgan xotiniga oʻqrayib. Chap tomon devor uzra yuksalgan hashamatli qoʻshni shiyponda toʻngʻich oʻgʻil — Amirning boʻy-basti koʻrinadi. U sportcha kiyimda, qoʻlidagi toshlarni oʻynatib mashq qilmokda. — Ha, dada, toʻyga tayyorgarlikmi? — deydi kenja ukasiga koʻz qisib. — Bogʻning ahvolini koʻr, oʻgʻlim! — deydi Bolta Mardon daf’atan shashtidan tushib. — Daraxtning ham joni bor axir, qargʻaydi. Amir qoʻlidagi toshlarini asta qoʻyib, panjaraga suyanadi. — Shungayam ovora boʻlib yurasizmi? Toʻrt-besh moshina suv yuboraman — olam guliston-da! — Biror moshina benzin ham qoʻshib yuborsang ziyon qilmasdi! — deydi Qodir piching bilan. — Iya, Qodirboy, bosh ogʻriyaptimi deyman, — deya aka ham achitmoqchi boʻladi. — Benzin sabilning hidi yomon-da, ogʻrimoq tugul, birdan aylantirib tashlaydi boshni! — Ha boʻldi, boʻldi endi! Aravakashligingizni biling siz! — deydi Amir ukasini jerkib. — Toʻrt-besh moshina suv nima boʻpti, dada! Ovora boʻlib suv yoqalab yurmanglar deyman-da. Bolta Mardonning figʻoni chiqib ketadi: — Ota-bobong moshinada suv tashib tomorqa sugʻorganmi, inson?! — Sizlar bilan borardim-u, — deydi Amir boʻshashib, — bugun Termizdan kattamiz kelmoqchi. Kechqurun uyda... — Bormasang — borma! Men seni ne niyatlar bilan doʻxtirlikka oʻqitib edim-a. Esiz, esiz! — Dada, men oʻgʻrilik qilayotganim yoʻq-ku! — Unisini bilmadim-u, lekin dunyoda shunday kasb-hunarlar bor: oʻgʻrilik qilsang-qilmasang — Oʻgʻriga oʻxshayverasan! — Hech shu fe’lingiz qolmadi-qolmadi-da, dada. Ertalabdanoq odamni... — Hah, seni zamonga boq deb oʻrgatgan otangga la’nat! — deydi Bolta Mardon achchiq bilan otini darvoza tomon yetaklab. Amir shiyponida soʻppaygancha qoladi. — Dada-a... Guzar koʻchasi. Bolta Mardon otda, odatlanganidek, savlat toʻkib boryapti. Yelkalarida belkurak, ikki oʻgʻil orqasidan kelyapti. Ota-bolalar suv yoqalagani joʻnagan. Muyilishdagi supachada bir moʻysafid devorga suyanib, mudragandek bir koʻyda oʻtiribdi. Yoz kunida boshida yargʻoq telpak. Koʻzi koʻrmaydi — ojiz. Oʻzicha mingʻirlab xirgoyi qiladi. Oʻzicha mast. Ajabo, nimadan sarxush ekan u? Zulmatda oʻtayotgan umridan qanday bir nur topdi ekan? (Darvoqe, bu koʻhna zotni biz «Erkak» filʼmida ham uchratganmiz.) Bolta Mardon jilovni tortadi — ot toʻxtaydi. Otliq choʻntagidan olgan pulni buklab, orqada kelayotgan oʻgʻli — novcha Botirga tutqazadi-da, chol tarafga imo qiladi: eltib ber. Moʻysafid xirgoyidan toʻxtab, paypaslab pulni oladi. Qorachoʻgʻi soʻnik koʻzlarida, chechak izidan bujur-bujur yuzida jilmayishga oʻxshash bir ifoda zohir boʻladi. — Rais, oʻzingizmi? — Oʻzim, oʻzim, Hamro bobo. — Bu yigit kenjangiz, shundaymi? Xuv Toshkandlarda oʻqiydigan, a? Kelgan ekan-da? Ha balli, balli. — Topdingiz, topdingiz! — deydi Bolta Mardon Botirga gʻolibona koʻz qisib. — Yaxshi joylardan ato etsin, omin! — deya duo qiladi moʻysafid. Soʻng barmoqlari orasidagi pulni toʻlgʻab soʻraydi: — Buni nima qilay, rais? — Xoʻrozqand olib yeysiz, Hamro bobo! Kecha deng, rahmatli otam, oshnangiz, tushimga kiribdi. Bir tilovat qilib qoʻyarsiz. Irimi-da. — Tilovat irimiga emas, chin ixlos bilan qilinadi, rais! — Bilaman, bilaman. Biz sizga ishonamiz-da, Hamro bobo. — Suvga baliq tashlamoqqa otlanibsiz-da? Bolta Mardon yana kenja oʻgʻliga ma’noli qarab qoʻyadi: koʻrdingmi, avliyo bu chol! — Suvdan baliq tutmoqqa, Hamro bobo! — Men boshqa gapni aytayotibman, rchis. Xizr alayhissalom bilan Muso alayhissalom bir yoqqa ketayotib edilar. Xizr alayhissalomning qoʻllarida qorni yorib tozalangan, tuzlangan bir baliq bor ekan. Shu nimarsa ariqdagi suvga tushib ketibdiyu baliq jonlanib, koʻzlari shartta ochilibdi! Xoʻsh, bunisiga nima deysiz? — Xudoning qudrati-da. — Shunday, shunday. Suv keltirganu suvni koʻrganning yoʻli oydin boʻladi, rais. Suv — yorugʻlik. Huv naqldagi «Yaxshilik qilginu suvga ot — baliq bilar, baliq bilmasa — xoliq bilar» degan gaplar qofiyasi uchungina aytilmagan! — Boʻldi, boʻldi, endi tushundim, — deydi Bolta Mardon. Chol qoʻlidagi qogʻozni bepisandgina yonboshiga tashlab, duoga qoʻl ochadi: — Umringizga baraka bersin, Boltaboy, omin! Bolta Mardon ham yuziga fotiha tortib, egar qoshidan jilovni boʻshatadi. Ot yoʻlga tushadi. * * * Yoʻl keskin soʻlga — togʻ tarafga qayrilgan joyda, sersoya gujum tagida bir chorpoya bor. Unda mudom besh-oʻn bekorchixoʻja toʻplanib olib, oʻrtada bir choynak choy, dunyoning ishlaridan hangamalashib oʻtiradi. Davra — olaquroq: yetmish yashar mudroqi chol ham shunda, turmush tashvishlaridan horigan ayolmandroq keksayu kechagina harbiy xizmatdan qaytgan qirchillama yigit ham shunda. Hangamatalablar oʻtgan-ketganni toʻxtatib gapga tutishadi, oʻzlaricha maslahatu nasihat berishadi. Bozorliq koʻtargan birov-yarimi shularning yonida tin olib, bir dam nafas ham rostlaydi. U ketgach, shoʻrlikning izidan muhokamasi boshlanadi. Bu yerni goʻyo bir qoʻlbola choyxona deysiz. Choy koʻpincha yaqin atrofdagi biror hovlidan chiqadi. Shuni maydalab gap sotishadi. Bunday manzil har qishloq, har bir guzarda topiladi. Bolta Mardonni koʻrib davra jonlanadi. — Yoʻl boʻlsin, rais bobo? Bunday, lashkar tortib... — Bogʻ-rogʻ quvrab qoldi, Jumaqul, — deydi otliq behafsala. — Shunga bir korizga — quloqboshi tomonga oʻtib kelay. — Bu yil suv masalasi chatoq, — deydi Jumaqul — korjomaga oʻxshash yakrang libos kiygan oʻrtayashar kishi. — Mening ham chorbogʻim qaqrab yotibdi. — Yuring boʻlmasa, billa-billa suv yoqalaymiz. — Quloqboshida Oʻrin Jaga oʻtiribdi deb eshitaman. U battoldan suv soʻrab boʻlmas. Raisning togʻasi! — Suvni pullab yotganmish zangʻar! — deya luqma soladi yoshroq bir kishi. — Hech balodan tap tortmaydi u. Uch marta kamalib chiqqan rasvo bir qirriq-da! — Eski oshnomiz ekan-da, — deydi Bolta Mardon beozor kulib otining biqiniga niqtarkan. — Bermay koʻrsin-chi! — Hay, siz otdasiz-ku, Bolta aka, yuzingizdan oʻtolmas, — deb qoʻyadi Jumaqul. Haligi bilagʻon gap qoʻshmay turolmaydi: — Jaga otliq tugul, otasi tirilib kelsayam tanimaydi! Bolta Mardon ketadi-yu, odatdagidek, izidan gapi qoladi. — Necha yil dovruq solib davron surgan odamning ahvolini koʻring — suv yoqalayman deb yuribdi bugun! — Hali baquvva-at. Siyosatini qarang! — Siyosat qiladimi, qilmaydimi, davri oʻtdi-da endi. Hammanikiyam shu, joʻra. — Lekin oʻgʻillari joy-joyini topgan. Amiri — benzinga xoʻjayin... — Doʻxtirlikni tashlab, azza-bazza benzinfurush boʻlib ketdi-ya shu odam? Qoyil-e, sherimard! — Anovi begonasirabroq turgan pason — kenjasimi? Toshkandda oʻqiydi-ya? Sal koʻproq oʻqib yubormadimi shu bola? Yo u yoqda... — Aspirant u, aspirant, — deb qoʻyadi bilagʻon. — Olim! — Ha-a, qarang. Boʻladiganning bolasi-da! — Rais singlisi bilan quda boʻlmoqchi deb eshitdim. Mayram bevaning qizini mana shu oʻgʻliga olib bermoqchi shekilli. — Shahar koʻrgan bola — koʻnarmikan? — Koʻnmay qayoqqa borardi, ukam? Raisning fe’lini bilasan-ku! Yaxshiyamki, shu payt koʻchadan avlodlik bir odam oʻtib qoladi. Jumaqulning oshnasi ekan. — Xoʻ-oʻ, Choriboy! — deb chaqiradi u. — Bir maydon oyoq ilib keti-ing. Zoʻr gurung boʻlyapti bu yerda! Koʻktosh guzari biqinidagi baland yalanglik gavjum. Aksariyati qizil-yashil, guldor libosli xotin-xalaj, bola-baqra. Bir toʻdasi onalarini javratib beriroqda koptok tepish bilan ovora. Qiy-chuv avjida. Bilmagan, yaxshilab qaramagan odam bu yerda yo bir topilmas matoh sotilyapti, yo moʻltoni maymunini oʻynatyapti, deb oʻylamogʻi tayin. (Darvoqe, yalanglik chetida mayda-chuyda sotadigan bir-ikkita qoʻlbola doʻkoncha ham bor.) Andak zehn solib qaralsa, manzara ayon boʻladi. Gird-atrofdagi anovi turli-tuman aravachayu eshak-ulovni koʻryapsizmi? Tunuka chelaklarning taqirlashiyu mis koʻzalarning jarang-jurungini eshityapsizmi? Ha balli, bu yerda suvga navbat turilibdi! Bu tevarak-javonibda birdan-bir suv quvuri mana shu. Muzdek chashma suvi, chuchuk suv, zilol suv, ichaman desangiz — kepqoling! Buni ham yelimshishalarga solib, biror shovvoz biznes boshlab yubormagunicha qonib-qonib ichib qoling! Bir lahza shu manzaraga ma’lul boqib turgan Bolta Mardon otining sagʻrisiga achchiq qamchi soladi. Ot ham jahl bilan yoʻrtoqlab ketadi. Ortda qolgan oʻgʻillardan oʻrtanchasi kenjasiga nimadir deya yaqinroqdagi doʻkonchaga qarab chopadi. Botir halloslab otga yetib olganida boyadan beri biror daf'a orqasiga oʻgirilib qaramagan ota soʻroqlab qoladi: — Akang qayoqqa ketdi? — Sigareti qolmagan ekanmi, — deb gap boshlaydi-yu, akasini «sotib» qoʻyayotganini sezib, tilini tishlaydi Botir. — Yoʻq-yoʻq, chanqabdi. Koka-kola ichmoqchi. Hozir yetib keladi, dada. * * * Quloqboshi. Togʻdagi buloqlardan tomchilab yigʻilgan suv koriz orqali oʻtib mana shu shohariqqa tushadi. Etak-dagi kattakon qishloq, bogʻ-rogʻlar asosan shu ariqdan suv ichadi. Suv korizning poyonidagi koʻlsimon dahanadan taksimlanadi. Demak, taqsimotchi mirob hazilakam odam emas. Ayniqsa, yil qurgʻoq kelgan yoz oylari u raisdan oldingi boʻlmasa-da, keyingi arbobga aylanadi. Bunday moyli joyga odatda raisga yaqinroq, ishonchli odam oʻtiradi. Hozir bu yerda Oʻrin Jaga xoʻjayin. Mirob ham, arbob ham oʻzi. Qishloqda uni koʻrgan katta-kichik zir titramasa ham, bir seskanishi bor. Vajohati chatoq-da. Koʻzlar chaqchaygan, oʻqdek teshaman deb turadi. Basharani har xil chandigʻu tirtiq «bezagan». Oyoq-qoʻl va badanning-ku sogʻ joyi yoʻq — vatanga muhabbatdan tortib behisob ishq jafolarigacha turli yoʻsinda ifodasini topgan. Yurganda boʻynini ichkari tortib, xuddi hoziroq mushtlashuvga kirishib ketadigan kabi, mushtlari koʻkrakda shay, xezlanib, atrofga bezovta alanglab yuradi. Qisqasi, oʻtgan asrning elliginchi-oltmishinchi yillaridagi xudo urgan bezorini koʻrmadim demang! Oʻrin Jaga quloqboshini rasmona qarorgohga aylantirib olgan. Beriroqda, ulkan chinor soyasida zangori stol-stul — oshxonaniki. Stol ustidagi magnitofondan Sherali sayrab yotibdi. Chinor tanasiga qoziq qoqilib, ilgichdan oʻtkazilgan kiyim-kechak shunga osib qoʻyilgan; orasida guldor galstuk ham koʻrinadi. Faqat televizoru telefon yetishmaydi, xolos. Bosh mirob — Oʻrin Jaganing oʻzi, egnida toʻr mayka, qoʻllari boshiga yostiq, buklama karavotda yalpayib yotibdi. Kim keldi, nima deyapti, itmisan, bitmisan — parvoyi falak! Bolta Mardon, qoʻlida buklangan qamchi, uning tepasida turibdi. — Jaga inim, nima, meni tanimay qoldingmi? — deydi ajablanib. — Oʻzingiz tushungan odamsiz-ku, rais bobo! Suv makkaga ketyapti. Makkajoʻxori — davlatniki. Siyosiy masala! Rais vallomati kelsayam bir qatrasini bermaysan, degan. Tamom! — Bolta Mardonga-chi? — Bolta Mardonning davri oʻtgan! — Oʻtmaydi! Tur, dahanani och! — Hazillashmang, rais bobo! Zakunni buzyapsiz! — Zakunchi! Zakunni mendan himoya qilasanmi? Sen-a?! Yo pirim-ey... — Raislar buzadi-da zakunni! Qoni qaynab ketgan Bolta Mardon qamchisini sermaydi: — Tur-e joyingdan! — Soʻngra burilib, xurjundan qovun-tarvuz olayotgan oʻgʻillariga amr qiladi: — Bor, dahana-pahanasini buzib tashlaysan! Ellikdan oshib qolgan odam, echkidek sakrab oʻrnidan turadi. Karavoti tagidagi belkurakni olib, ularga qarata miltiq yasaydi: — Toʻxta — otaman! Ham kulgili, ham xavfli vaziyat! Oʻrin Jaga kutilmaganda belkurakni bir yonga uloqtiradi-da, Bolta Mardonni quchoqlab oladi: — Sizga yoʻq deb boʻladimi, rais bobojon! Koʻr boʻlaman-a! Oxirgi safar siz oraga tushmaganingiz-da, turmada chirib ketardim. Ammo-lekin, hamma ishning qonun-qoidasi bor, oʻzingiz bilasiz-ku! — Shundan kelmaysanmi, kasofat! Suvni och, keyin gaplashamiz. Qodir otasining koʻzini shamgʻalat qilib, qoʻynidan olgan gazetaga oʻrogʻliq allanimani karavotdagi koʻrpachaning orasiga tiqib qoʻyadi. * * * Sarband. Pastga — qishloqqa ketadigan ariqning ogʻzi toshu chim bilan shibbalab tashlangan. Aka-uka, qoʻllarida belkurak, oyoqyalang boʻlib olib shuni buzmoqda. Oʻrin Jaga chaqqon sakrab ularning yoniga tushadi. — Nari tur-e, salaga! — deya aka-ukani ikki yoqqa surib, belkurakni oʻzi qoʻlga oladi. Dahana keng ochilib, shoharikdagi suvning teng yarmi izdiz bosib ketgan novsimon oʻzandan sharqirab pastga oqa boshlaydi. — Boʻladimi, rais bobo? — deb soʻraydi mirob belkuragini qoʻldan qoʻymay. — Yoki bu yogʻini ham... — Bas, bas, Oʻrinboy, — deydi kulib tepada turgan Bolta Mardon. — Bor ekansan-ku! * * * Bosh mirobning qarorgohida qoʻlbola ziyofat. Qovun-tarvuz soʻyilgan, nonlar ushatilgan. Pomidor-bodring, yaxna goʻsht. Jaganing qoʻlida aroq quyilgan piyola. — Birgina qoʻl ketadimi, rais bobo? Xoʻ-oʻv davrlaringizni eslab-da, ba niyati shifo... — Boya oʻzing aytding-ku, bizning davrimiz oʻtgan! — Xay, xay, benavat. Qodir bolaga ruxsat berarsiz boʻlmasa? — Qodir... — Bolta Mardon oʻrtanchasiga ta’naomuz boqadi. — Oʻzi biladi. Yosh bola emas endi. Qodir hamshishasiga qarab titray-qaqshay qoʻl toʻlgʻaydi: yoʻq, yoʻq, keyin! — Bularingiz sizdan qoʻrqyapti, rais bobo. Boʻlmasa-ku, oʻlguday ichsa kerak, — deydi Oʻrin Jaga va qoʻlidagi piyolani baland koʻtarib: — Boʻpti, bizga oq fotiha bering. Ol, Oʻrin Jaga! Yo hayot, yo oʻlim! — deya ichib yuboradi. Piyolani hidlab oʻzicha «gazak» qilgach: — Kechirasiz-da, rais bobo, — deb qoʻyadi. — Mayli, mayli. Yoshliqda boʻladi-da. Senam bora-bora odam boʻlib ketarsan, Oʻrinboy. Bu gapni maqtov bilib, Oʻrin Jaga jez tishlarini koʻrsatib iljayadi. — Shu, sizning davringiz ajab zoʻr davrlar ekan-da, rais bobo! — Nimasi zoʻr ekan? — Suv jonivor serob edi-da. Oqi-ib yotaverardi. — Nimaga shunday edi-ya, Jaga inim? — deydi Bolta Mardon uni ermak qilgandek. — Fayzli odam edingiz-da. — Nima, endi, raislikdan boʻshab, befayz boʻlib qoldikmi? — Yoʻgʻ-e! Hammayoqni yosh bola bosib ketdimi deyman-da. Manovi Samarga oʻxshagan mishiqilar! — Raisingni aytyapsanmi? Nima qipti uni, tuppa-tuzuk-ku! — Rais emish! Jipiriq! Oʻzimning qoʻlimda katta boʻlgan. — Sening qoʻlingda oʻsganlar rais boʻlib ketaversa, hazilakam odam emas ekansan, Oʻrinboy! Bilmay yurarkanmiz-da. — Nima deyapsiz, rais bobo, Toshkentlarda paxanlik qilganman-a! U yogʻini oʻzingiz bilasiz... Shu orada Oʻrin Jaga yana bir piyolasini urib oladi. Botir nariroqda, mirobning karavotida bir parcha qoyuzga allanimani yozibmi, chizibmi, oʻychan oʻtiribdi. — Se-en, Jaga inim, kayfingni surib yotaver, — deydi Bolta Mardon qoʻzgʻalib. — Biz endi suv yoqalab ketdik. — Peshingacha oqsa boʻlar? — Kechgacha deyaver endi, Oʻrinboy! — Iy, iy, iy! Bir boqqa-ya? — Oʻsha boqqa boshqa bogʻlardan oʻtib boradimi, axir! Yoki oʻzginang moshinada eltib berasanmi? — E, boʻldi-i, rais bobo! Bir ogʻiz soʻzingiz! Kerak boʻlsa — suv ertalabgacha sizniki! Samar-pamari kapeyka menga! — Hay, hay, Oʻrinboy, insof qiling! — deydi Bolta Mardon kulib, otining boshini hovli-bogʻlar tomon burarkan. — Dada, men hozir yetib boraman, — deydi Qodir. — Oʻrin akamizda bir gapim bor edi. — Qolib ketma, bola! Ikki ulfat shosha-pisha bir piyoladan ichadilar. — Qolgan suvniyam agʻdarib beraymi? — deydi Oʻrin Jaga mardlikdan joʻshib. — Yoʻgʻ-e, rais kepqolsa!.. Makkazorga ketayotgan ekan oʻzi... — Makka emish! Davlat emish! Oʻzining huv adir etagidagi oʻgʻrincha ekinzoriga oqib yotibdi, bilding! Boboylarning davri boshqacha edi, bratan, boshqacha! Senlar bilmaysan — salagasanlar-da. Bolta Mardon deb qoʻyibdilar, Bolta Mardon! Damida osh pishardi-ya! Suv-ku suv, kerak boʻlsa, jonimni ham berishga tayyorman men bu odamga!.. Olsang-chi! * * * Suvchilar boya kelgan katta koʻchalarini qoʻyib, endi hovli-tomorqa, bogʻu bogʻot oralab suv yoqalab ketadilar. Bu ishning turgan-bitgani dahmaza! Suvni undirganingiz-ku bir sari, keyin uni to tomorqangizga yetkazib borguncha joningiz halqumingizga keladi. Koʻpchilikning bogʻ-rogʻi, ekin-tikini suv koʻrmay qurib-qovjirab yotibdi. Hovlisining ichidan suv oʻtdimi, bas, uni kim bogʻlab keldi, qanday boshlab keldi — surishtirib oʻtirmay paykali tomon burib olaveradi: qoʻlingdan kelganini qil! Suv hech kimning shaxsiy mulki emas. Xudo ato etgan ne’mat u. Egam uni hammaga barobar ulashadi. Suv — tekin. «Suvtekin» deganlari ham shundan. Demak, u — xalqniki! Men ham xalqman, xalqning bir boʻlagiman. Bor, ishingni qil! Suv yoqalaganning oldida ana shunday mashmashayu mojarolar, goho yoqa boʻgʻishishlar, urish-janjal, hatto undan-da battarlari yoʻl poylab turadi. Xoʻsh, sobiq boʻlsa-da, rais bobomiz suv yoqalasa, qanday boʻlar ekan? Yoʻq, boshlanishi silliq kechadi. Harholda, quloqboshiga yaqin joylar, nari-beri suv koʻrgan. Bir hovlidagina andak toʻxtamoqqa toʻgʻri keladi: ayqirib oqayotgan suv qoʻshni paynovdan chiqishda sustlashibroq qolgan ekan. — Hoʻ suv oʻgʻrisi, oʻzingni koʻrsat bunday bir! — deb baqiradi Bolta Mardon otdan boʻylab. Botir darrov borib devorga tirmashadi. — Shoshma, oʻzi kelar. Darhaqiqat, devor osha maykachan bir yigit koʻrinadi. Birov soʻz soʻramasdanoq tavalloga tushib, bidirlay ketadi u: — E, e, rais bobo! Assalomalaykum. Suv sizdanmidi? Bilmabmiz-ku. Bizdan oʻtibdi-da, uzr. Oʻtgan daf'a tomorqani sugʻorganda bir paykalgina qolgan edi. Xudo berdi deb, shunga burib qoʻyibman-a suvingizni. Sizniki ekanini bilganimda, oʻlayki agar... — Boʻpti, boʻpti, oʻzingni bos. Bizning oshna qalay? Sal tuzukmi ishqilib? — Yotibdilar, — deydi yigit birdan ma’yus tortib. — Oʻsha soz, oʻsha ahvol. Oyoqda jon yoʻq-da. — Soʻrab, salom aytib qoʻy. Yoʻl tushganda bir kirarman. — U kishiyam sizni koʻp gapiradilar. Armiyada billa boʻlgan ekansizlar-da... Iya, Botirboymi? Koʻrmabman, qarang. Gunoh qilgan odam mana shunday dovdirab qoladi, ha. Oʻqishlar bitay deb qoldimi? — Rahmat, rahmat, — deb qoʻyadi Botir hafsalasizgina. — Rais bobo, men hoziroq suvingizni qoʻyib yuboraman! — Hovliqma, bola. Bir paykalgina, deyapsan-ku. Qonib olsin, qoʻyaver. Gunoh deysan — bu yoqda bir ariq suv oqsa-yu, u yoqda yer qaqrab yotsa, gunoh boʻlmaydimi? — E yashang-e, rais bobo! Rahmat. Mojaro oldinda ekan. Etagi devorsiz — changalzor bir boqqa moʻralaganlarida oltmish yoshlardagi miqti bir odam, oʻspirin nevarasi yenida, apil-tapil ekinlariga suv tarab yotibdi. — Ie, hormasinlar, hormasinlar! — deya otda changalzorni yorib ichkari kiradi Bolta Mardon. — Kafan tekin deb oʻlaverish ekan-da, Bozorboy?! Bozorboy deganlari oʻgirilib uni koʻradi-yu, ammo sap-sariq basharasida biron bir oʻzgarish sezilmaydi. Indamay burilib ishini qilaveradi. — Endi suvga xoʻjayinlik qilishlari qolgan ekan-da, qulluq boʻlsin! — deydi u bir ozdan keyin toʻngʻillab. — Suv — elniki, hammaniki! — Elniki boʻlsa, hammaniki boʻlsa, uyingda sasib yotmay, charvingni eritib oʻzing quloqboshiga chiqib kelmaysanmi?! — Oʻ-oʻ rais, kattaligingni boshqaga qilasan, xoʻpmi? Davring oʻtdi sening! — deydi Bozorboy belkuragiga engak tirab. — Yo, meni qamatib yuborganing esingdan chiqdimi? — Sen oʻzingni oʻzing qamatgansan, banda! Bir yildayoq omborni shilib, ship-shiydam qilganing uchun, nima, koʻkragingga orden taqsinmidi?! Shu payt halloslab yetib kelgan Qodir, bir gʻayratiga oʻn gʻayrat qoʻshilgan chogʻi, toʻppa-toʻgʻri Bozorboy tomon xezlanib qoladi. Botir bir chekkada indamay kuzatib turibdi. — Bu yoqqa oʻt, tentak! — deydi Bolta Mardon oʻgʻlidagi oʻzgarishni payqab jahl bilan. — Manovi ariqni toʻs! Bir qatrayam oʻtmasin! Suv berib boʻpman men bu xumsaga! Aka-uka bir-biriga qoʻymay ishga kirishib ketadi. — Zamona zoʻrniki boʻldi, e xudo! — deydi boʻshashib qolgan Bozorboy javrashga tushib. — Nima, men bechoraning xaqqim yoʻqmi? Men suv ichmaymanmi? — Icharsan, — deydi Bolta Mardon changalzor qoʻradan chiqaturib. — Men oʻlgandan keyin! — Tezroq oʻl boʻlmasa! — Ogʻzingni yum-e, enagʻar! — Qodir belkuragini koʻtarib Bozorboyga tashlanmoqchi boʻladi. — Qayt! — deya changalzorni qamchilaydi Bolta Mardon. — Oldimga tush! He, hayvon! Indamasa... Sen, oʻgʻlim, birpas shu yerda qarab tur, — deydi soʻng Botirga tayinlab. Kuchlar nisbatidan alami kelibmi, Bozorboyning oʻspirin nevarasi ular ortidan kesak otib qoladi. Bobosi belkuragini pushtaga otib, uy tomon yuradi. * * * Mana, suv yoqalashning hangomasiga ham yetib keldik. Tomoshaning qizigʻi bu yoqda ekan. Yonma-yon ikki hovli. Egizaklarniki: oldingisi — Husanniki, keyingisi — Hasanniki. Aka-ukaning ikkalasi ham bama’ni, oʻqimishli yigitlar. Bolta Mardon otda, devor osha indamaygina kuzatib turibdi. Oʻrtadagi pastak devorni eshak qilib minib olgan atlas koʻylakli ayol qoʻshni hovliga qarab shangʻillamoqda: — Suv mening hovlimdan oʻtsa-yu, avval siznikini sugʻorsinmi? Ho-o, bekorlarni aytibsiz! Qoʻshni hovlida belini roʻmol bilan tangʻib olib supa labidagi jomda kir yuvayotgan ayol bilaklaridan sovun koʻpigini sidirarkan, murosa qilolmay ovora: — Sizlar yaqindagina sugʻorgan edilaring-ku, Karomatoy? Mana, menikini qarang — qaqrab, taqron boʻlib yotibdi! — Kerak boʻlsa, har hafta sugʻoraman! Ha-a, alam qilyaptimi? Soliqchiga tegib oling edi, boʻlmasa! — Ibi, ogʻzingizga qarang, ovsinjon, bu nima deganingiz? — Ogʻzim joyida, deganim — shu! Meniki qolib, suv bekordan-bekor siznikiga oʻtib ketaverar ekan-da? Anoyingni topibsan! — Oʻzi kelib turgan suvga ham soliq sol boʻlmasa! — Hoy kelin, tush devordan! — deydi nihoyat Bolta Mardon sabri tugab. — Ayb emasmi? Kim aytadi senlarni bir qorindan tushgan ikki aka-ukaning xasmi deb! Sen qaysisiniki oʻzi? — Husanboyniki, — deb javob qiladi qoʻrqa-pisa devordan sirgʻalib Karomat. — Husan soliqchini bilasiz-ku, rais bobo! — Xoʻsh, ayt-chi, Husan kattami, Hasanmi? — Suv menikidan oʻtadi-ku, rais bobo! — Sen keyin ichasan! — Ibi, rais bobo, suv — kichikdan emasmi? — Bu matalingni borib enangga aytasan, qizim! Tushundingmi? Gap shu: avval Hasan ichadi, keyin — senlar! Sening ering undan keyin tugʻilgan... — Shunda Bolta Mardon, oʻzi kutmaganda, beixtiyor xotiraga berilib ketadi: — Otasi choyxonaga chikib jar solgan — «oʻgʻil koʻrdim» deb. Uning izidan ukasi chopib borgan — «aka, yana bittasi bor ekan» deb. Rosa xangoma boʻlgan. Kechqurun, poda qaytar mahali edi. Men endigina rayondan kelib idoramning eshigini ochayotuvdim. Adashmasam, anovi kosmonavt xotin osmonga uchgan kun edi. Ha-ha, shunga mitingkaga borib edim. Raykoʻm bobo «Shu kuni tugʻilgan qizining ismini kim Valentina qoʻysa, suyunchisiga — kajavali bitta «IJ» mototsikli!» deb e’lon qilgan. Buni eshitib egizaklarning otasi bir emas, ikki karra afsuslangan. Mana, koʻrib turibmiz, bekorga afsuslanmagan ekan u shoʻrlik... Darvozaxonada koʻringan Husan soliqchi ikki hatlay keladiyu xotinini bilagidan tortib chetga otadi: — Bu yoqqa oʻt-e, enagʻar! Uzr, rais bobo. Qoʻl tegmaydi boqqa qaragani. Ish koʻp. — Mayli, mayli, Husanboy, soligʻingni yigʻib boʻl-chi, roʻzgʻorgayam vaqt toparsan, — deydi achitio Bolta Mardon. — Oʻrgildim-e, Valentina, — deb qoʻyadi keyin gʻudranib oʻzicha. Otliq devor yoqalab borarkan, yuqoriroqdagi bir hovlidan shovqin-shaboxun eshitiladi. Orasida Qodirning ham ovozi bor. — «Suv sening shaxsiy mulkingmi? — deb chinqiradi kimdir. — Hammayam odam! Huquqi teng!» — «Huquqing teng boʻlsa, oʻzing opke suvni!» — «Raisga boraman!» — «E, menga desa, xudoga bormaysanmi!» — Hay, nodon-a! Asta’furullo! — deb qoʻyadi Bolta Mardon. * * * Kattakon bir yongʻoqning tagiga kelganlarida devor buzigʻidan daraxtlar oralab supada oʻtirgan toʻrt-besh kishi koʻrinadi. — Shoʻrlik Omonboyning ta’ziyasi, — deydi Bolta Mardon Botirga qarab. — Bosib oʻtsak boʻlmas. Shu choq, qoʻlida uzun xivich, Qodir kelib qoladi. — Sen bolani orqada qoldirib boʻlmas ekan, — deydi ota norozi ohangda. — Oldinga oʻtasan endi. Botirboy, sen bir yuqori oʻrlab, anovi Bozor kasofatnikidan xabar ol-chi. U bachchagʻarga ishonib boʻlmaydi. Eski oʻgʻri-da. — Undan beridagisini aytmaysizmi! — deydi Qodir joni chiqib. — Damin kalning xotinak oʻgʻli. Ashula muallimi bor-ku, oʻsha. Qarasam, suvni hovuzchasiga burib oʻtiribdi. «Ha, kraningda ham suv bordir?» desam, «Bolalar koʻlda choʻmilishni yaxshi koʻradi» emish! «Choʻkib ketsa nima boʻladi?» deganimni bilaman — «Gaping buncha sovuq, alay-balay» deb rosa chinqirdi. «Oʻzing sovuq, oʻzing choʻkib oʻl, he, erkakka oʻxshagan!» deb suvni arang agʻdardim-a bu yoqqa! Oʻgʻillarini ikki tarafga yoʻllagach, Bolta Mardon otining jilovini egar qoshiga mahkamlab, pastak darcha tomon yuradi. * * * Toʻrda oʻtirgan rangpar, iyagida toʻrttagina moʻy tikkayib turgan oq qalpoqli qori bola tilovatini tugatgach, yuzga fotiha tortiladi. — Boltaboy, shu, otdaligingizda koʻp savob ishlar qildingiz-u... — deya soʻz boshlaydi bir chol. Marhumning besabr, befarosatroq oʻgʻli gapni ilib ketadi: — Toʻgʻri aytasiz, bobo. Otam rahmatlini ham bir oʻlimdan opqolganlar. Ichaklari buralib kolganda mana shu kishi moshinalarida Termizga oborganlar. Shunday, a, rais bobo? — Esda yoʻq ekan, jiyan, — deb qoʻyadi Bolta Mardon. — Eslab koʻring, eslaysiz. Oʻzim billa borganman-ku! — Balki. Ish bilanmi, majlis-pajlisgami ketayotgan boʻlsam kerak-da. — Bu yerning doʻxtiri «oʻladi» degan odam, mana, qarang, yana oʻn besh yil yashadilar. Oʻn besh yil-a! — Xudo rahmatiga olsin, — deydi Bolta Mardon. Boyagi chol boshlagan gapini unutmagan ekan: — Shuncha yil otda yurdingiz-u, suv masalasini bir yoqli qilmadingiz-da, Boltaboy! — Anovi togʻni teshib, Durdaraning suvi shunday bir endirib yuborilsa — olam guliston edi-ya! — deydi sira jim oʻtirolmaydigan ta’ziyagir. — Hashar yoʻli bilan ham bitirsa boʻlardi. Hamma chiqardi, kafilman agar! Boynagi Qurbon qoʻngʻirot ham deputatlik davrida bu ishga bir kirishdi-yu, keyin oxiriga yetkazmasdan tashlab qoʻydi. Uni yana bir bor saylaganimizda, kim bilsin, balki... Bolta Mardon sekin uh tortib qoʻyadi — indamaydi. — Aytishga oson-da, Nabiboy, — deydi chol. — Mana, bugun toqqa hashar tugul, toʻrt-besh tangadan toʻplab beramiz deng, qani, necha pul yigʻilarkan? — Puli boʻlmasa, bitini bersinmi, bobo? — deb luqma tashlaydi yoshroq bir kishi. — Rais unda kommunist edi, — deydi qishlik movut shlyapa kiygan keksaroq odam salmoq bilan soʻz boshlab. — Yuqoridan soʻramay ish qilolmasdi. Oʻzidan bilib biror yumushni boshlagan odamning kallasi ketmasayam, harqalay, omon qolmasdi. Toʻgʻri aytyapmanmi, Boltaboy? Bolta Mardon vazmingina bosh irgʻab qoʻyadi. — Shu masalani hal qilmagan ekanmiz-da, qarang, — deydi xoʻrsinib nihoyat. Soʻng siniq kulimsirab qoʻshadi: — Xalq qiynalsin, xalqqa yomon boʻlsin, keyin bir kuni bizni la’natlasin deganmiz shekilli-da... — U gapini yakunlamay, oʻgirilib ta’ziyagir oʻgʻildan soʻraydi: — Bobo necha kun yotdi? — Yotganlariyam yoʻq hisobi. Kechqurun sal inqillab turib edilar, ertalab turib koʻrsak... — Yelday kelib, selday ketgani shu-da odamzodning, — deydi chol rivoyat oxangida. — Umr deganlari — huv arikdagi suvday gap. Oʻtadi-ketadi. Befarosat ta’ziyagir bu gal ham qoʻshiladi: — Qani deng oʻsha suv! Bu yil qurgʻoq keldi-ku! Shu vaqt Botir paydo boʻlib, supaga chiqib tizzalaydi. Yana tilovat. Yana fotiha. — Oʻzingizni ovora qilibsiz-da, rais, — deydi gurungchi chol. — Oʻgʻillarnimi chiqarsangiz boʻlarkan bu ishga. — Mana, oʻgʻillar ham yuribdi suv yoqalab. — Ha, shundaymi? Baraka topsin. * * * Botir qaytib Bozor sariqnikiga qorovullikka joʻnaydi. Bolta Mardon otini oʻz holiga qoʻyib, bogʻ-bogʻot oralab ketayotir. Jiydazordan oʻtayotganida qandaydir chorbogʻ etagidan qiqir-qiqir kulgi eshitiladi. Juvon kishining ovozi. Ot jilovi tortiladi. Quloqlar ding! — «Esimdan ham chiqib ketgan...» — «Xat-pat yozib turadimi ishqilib? Pul-mul deganday?..» — «Koʻp boʻldi — hech gap yoʻq». — «Kayfini surib yurgandir-da. Sen bu yoqda mana shu bogʻday qovjirab yotibsan...» — «Boʻldi-boʻddi! Anovi yalmogʻiz kepqoladi hozir!» — «Qaynonangmi?» — « Yalmogʻizim». — «Koʻrsa — koʻrar! Kelin kerak boʻlsa, oʻgʻlini topib kelsin! Chorbogʻini sugʻorib turgan boʻlsak...» — «Boʻldi, boʻldi, jo-on Qodir aka...» Qars! Devor osha qarsillab qamchi tushadi. — Oʻt bu yoqqa, juvonmarg! Juvon oʻzini jiydazorga uradi, kalovlanib qolgan Qodir esa devor kemtigiga yopishadi. Bolta Mardon gunohkor oʻgʻlini oldiga solib, qamchi sermab borayotir. Qodir gandiraklaydi, yuz-boshini changallab olgan. — Uyalmaysanmi, hayvon? Birovning xasmi boʻlsa... — Eri yoʻq. Rossiyaga ketgan, — deb gʻoʻldiraydi Qodir oʻzini oqlashga urinib. — Oʻzi... — Buning gapini! He, nomard! Birov sening xo-tiningga ham... Nima qilarding, a, itvachcha?! — Ikkoviniyam soʻyib tashlardim! — deydi birdan ovozi titrab Qodir. — Ha-a, yigit ekansiz-da! Nima, boshqalar yerdan chiqqanmi?! Qodir shartta burilib choʻkkalaydiyu oʻzini yuztuban tashlaydi. — Dadajon! Tavba qildim, dadajon! Bolta Mardon otdan bir yonga qiyshayib, ayamay oʻgʻlining yagʻriniga qamchi soladi. — La’nat senday farzandga! Qodir beoʻxshov hoʻngillab yigʻlaydi. — Tavba qildim, dadajon! Bir lahza boyagi holatda qiyshayib qolgan ota chap koʻksini siypalay-siypalay qaddini rostlaydi. — Tur oʻrningdan, — deydi birdan boʻshashib, horgʻin ovozda. — Quloqboshidan xabar olib kel. Suvning shashti pasayganday... * * * Jiydazor. Boyagi gunohkor juvon bir pushtada shumshayibgina oʻtiribdi. Tizzalarini quchoqlab olgan. Yigʻidan koʻzlari qizargan. U yerdan koʻmir boʻlagiga oʻxshash qop-qora allanimani olib, zarang pushtaga yirik-yirik qilib yozadi: «Endi nima boʻladi» Bir zum oʻylangach, oxiriga soʻroq alomati va ikkita nuqta qoʻshib qoʻyadi. * * * Zulfiyaning uyi. Choqqina hovli. Hammayoq orasta, saranjom-sarishta. Ayvon labida oyoqlarini osiltirib omonatgina oʻtirgan Bolta Mardon ustunga suyanib pinakka ketgan. Bir qoʻlida shlyapa. Qamchisi yerga tushib yotibdi. Bu holatni koʻrgan odamning negadir rahmi keladi. Hovliga yugurib kirgan durkungina qoracha juvon — Zulfiya taqqa joyida toʻxtaydi. — Ibi, dadajon, qachon keldingiz? Bolta Mardon erinibgina koʻzini ochadi. — Darvozada otingizni koʻrib, chopdim. Qachon keldingiz? — Bu nima yurish? Hammayoq ochiq-sochiq... — deydi qovogʻini uyub Bolta Mardon. — Mehribon dadajonimdan! — Zulfiya chopa kelib otasini quchoqlab oladi, choʻlpillatib oʻpa ketadi. — Doriga chiquvdim. Voy, Jahongir uyda edi-ku, ichkarida dars tayyorlayotuvdi. Charchab, uxlab qolgan-da. Koʻp dars qiladi shu bola! — Kattang koʻchama-koʻcha toʻp tepib yurgandir? — Yoʻ-oʻq, aqlli u. Chizgan chizigʻimdan chiqmaydi. Ikkoviyam! Darsga ketgan. Tushdan keyin oʻqiydi-ku, ikkinchi smena. Oʻzim haligina maktabdan kelib, birrav... — Dorixonada nima qilib yuribsan? — Oʻtim ogʻriydi, dada, bilasiz-ku. Shunga febixolmi degan yangi dori chiqibdi. Ayb oʻzimda. Har baloni aralashtirib yeyaveraman. Xay, oʻylamang, tuzalib ketar. Oʻzingiz yaxshimisiz? Enam? Maktabdan boʻshayolmayman deng, darsim koʻp. Suv yoqalab yurganmishsiz? Shu ish sizga nima kerak, dada? — Tirikchilik-da, qizim. Oʻzing qalaysan? Qiynalmayapsanmi ishqilib? — Zoʻr! Qiynalsam — mana, siz borsiz. Murtini bolta kesmas akalarim, ukalarim bor! Xudoga shukr, hech nimadan kamchiligim yoʻq. Hammasi zoʻr! Aytganday, Botirboy keptilar. Kuyovbola. Toʻyni qachon boshlaymiz endi? — Avval ukangni koʻndiraylik-chi. Eringdan xat-xabar bormi? — Bir yilginasi qoldi, dadajon. Hademay kep-qoladi, xudo xohlasa. Bariga anovi togʻlik oshnangizning arzandalari aybdor! Oʻsha baloni bunga keltirib berar ekan-da. Saqlash uchun. Men, goʻrsoʻxta, hech gapdan bexabar yuraveribman. Oʻzi, bilasiz-ku, unaqa narsalarni ogʻziga olmasdi. Hatto popiris ham chekmagan. Mayli, bunisiyam bor ekan-da peshonamizda. — Peshonang... — deydi Bolta Mardon allanechuk ezilib. — Hammasiga men aybdorman, qizim. — Ibi, nimaga? Qiz maxluq — palahmonning toshi, der edingiz oʻzingiz. Esingizdami? Oʻsha palahmondan otdingiz — mana shu hovliga kelib tushdik! Boʻldi. Hammasi yaxshi, xudoga shukr... Siz bularni koʻp oʻylamang, dadajon, xoʻpmi? — Xoʻp, xoʻp, Zulfinjon. Sening gapingni ikki qilib boʻlarmidi? — Hah, dadajonimdan! Zulfiya otasining pinjiga kirib olgan, xuddi erkatoy qizaloqdek, goh uning bet-boshini silaydi, goh mahkam quchoqlab oʻpadi. — Uyat! — deya bir mahal joyidan sakrab turadi u. — Bu oʻtirishimni qarang! Dahanama-dahana chopib, ochiqqansiz. Hozir goʻsht qovurib kelaman! — Yoʻq, yoʻq, tamaddi qilib olganman, — deydi Bolta Mardon oʻrnidan qoʻzgʻalib. — Dahanalarni aylanmasam boʻlmaydi, qizim. Darvoqe, tomorqang suv ichganmi? — Baraka topkur qoʻshnimiz, huv Hakimboy joʻrangizning oʻgʻli-da, tunov kuni suv bogʻlab kelgan ekan. Koʻllatib sugʻorib oldim. — Ha-a, malades. Polvon qiz! — Kechqurun oʻtaman, dada. Amirboyingiznikida yana ziyofat emish-ku. Termizdan mehmon kelarmish. — Har balodan xabardor-a bu shayton! — Yoʻq, boya Azizbek kelib ketdi. Yangam ayttirib yuboribdilar. Manti tugishga qarasharkanman. Botiringizni koʻrmaganimga ham qancha boʻldi!.. Odatdagidek, Bolta Mardon otda. Magazinning yonida qaqqaygan qoʻlbola dorixona oldida turibdi. — Voy, boyagina qizingiz — Zulfiya opam soʻragan edilar-a shu dorini, - deydi qosh-koʻzi boʻyalgan sotuvchi qiz. — Berdingmi? — Keyin olarman, dedilar. Pullari yetmadi shekilli. Xay, nasiya olib ketavering, desam — koʻnmadilar. — Shundan toʻrt-beshtasini oʻrab ber! * * * Bolta Mardon Zulfiyaning darvozasi oldida otining jilovidan ushlab turibdi. — Ha dadajon, tinchlikmi? — deydi hovlidan yugurib chiqqan Zulfiya. Negadir uning koʻzlari qizargan. — Yigʻlagan koʻrinasan, qizim? Nima boʻldi? — Barmogʻimni ari chaqib oldi! — Shungami? Kap-katta ayol-a! Qani, koʻrsat-chi. Zulfiya qoʻqqisdan otasining boʻyniga osilib yigʻlab yuboradi. — Sizni sogʻindim... Sogʻinib ketdim, dadajon! Beixtiyor Bolta Mardonning ham oʻpkasi toʻlib keladi. Ota-bola bir-biriga yopishib yigʻlamoqqa tushadi. Qogʻozga oʻralgan dori oyoq ostida... * * * Bu dunyoning gʻavgʻosi buncha koʻp! Bolta Mardon qamchisiga iyak tirab, kishibilmas, er-xotinning mashmashasiga quloq tutgan. Qutichadekkina hovli. Qarovsizroq. Usti-boshi kir-chir uch-toʻrt bolakay, ota-onaning diydiyosiga tamoman beparvo, nimadir oʻyin bilan mashgʻul. Er — aft-angori qoramoyga belangandek bir barzangi — supa labida choʻnqayib oʻtiribdi. Ketmonsi-fat kaftlari bilan qulogʻini bekitib olgan. — Hoʻ-oʻ, bas qil endi! Quloq-miyani yeb qoʻyding-ku, enagʻar! — deb qoʻyadi har zamonda doʻrillab. Ayvonning tagida, bir qoʻlida supurgi, birida lattadek hilvirab turgan allaqanday qogʻoz — mushtdekkina xotin hovlini boshiga koʻtargudek chinqirayotir: — Mayli, kelib oʻtirsin — mana hovli, mana joy! Lekin manovi yetimchalaringni sudrab men qay goʻrga boray, ayt?! — Obbo-o! Nima deyapti-ya bu shangʻi?! — Bilaman — Oʻsha! Oʻsha suyuqoyoqdan boshqa hech kim qilmaydi bu ishni! Mana shu oʻyilgur koʻzlarim bilan oʻzim koʻrib edim-a! Hu, xolangning toʻyida, Bogʻboloda, senga muqom qilib oʻynagani, senam koʻzingni loʻq kilib oʻsha manjalaqiga tikilib oʻtirganing esingdan chikdimi? Ha-a!.. — Eh, xudoyim-ey! Qayoqdan topding-a bu gapni? — Boʻlmasa, nimaga shuncha joydan oqib kelgan bu sabil mening hovlimga, mening arigʻimga yetganda ilinib qoladi? Shundagina mojaroning paynovini anglagan Bolta Mardon bu yokdan turib hayqiradi: — Boʻlmasa, ariq-parigʻingni tozalab qoʻygin-da, musulmon! Eru xotin serrayib qoladi. — Hoy kelin, qanaqa qogʻoz ekan oʻzi u? Bu yoqqa ber-chi! Er shoʻrlikka birdan jon kiradi — irgʻib turib xotinining qoʻlidagi hilvirab, bir cheti yulinib qolgan shum qogʻozni olasolib, devor osha Bolta Mardonga uzatadi. Binafsha boʻyoq chaplanib ketgan qogʻozga qoq oʻrtasidan kamon oʻqi oʻtgan yurak tasviri tushirilib, tagiga «Baribir seni yaxshi koʻraman!» deb yozilgan ekan. — Bu qogʻoz meniki, — deydi Bolta Mardon ilkis bosh koʻtarib. — Men yozganman buni! Er-xotin bir-biriga qarab qoladi. — Ibi, rais bobo, rostdanmi? — deydi badrashk xotin birdan boʻshashib. — Siz?.. Uyat boʻlmaydimi? — Yaxshi koʻrish uyat ekanmi? Nima, men odam emasmanmi? Sening eringga birovlar xat yozar ekan-u, menga yozmaydimi? Yoki men birovga yozolmaymanmi? Gap bunday, kelin: boʻlmagan joydan gʻavgʻo qoʻzgʻab oʻtirguncha, eringga qara, bola-chaqangga, manovi hovli-joyingga qara! Tushundingmi? Oʻzingga ham bir nazar tashlab qoʻysang ziyon qilmas! Bolta Mardon shartta burilib bu yerdan jilarkan, haligi qogʻozni nariroqda oʻz xayollari bilan band boʻlib turgan Botirga uzatadi: — Senikimidi? Boya quloqboshida bir nimani yozib-chizib oʻtirganday koʻrinuvding... Devor ortidagi mashmashadan uncha bexabar Botir qogʻozni olib koʻz tashlaydiyu duv qizaradi va uni kaftida gʻijimlab, ariqda quvlashmachoq oʻynab oqayotgan suvga tikilib qoladi. * * * Egasizmikan, tashlandiq bir yalanglikdan oʻtayotib ota-bola birdan toʻxtaydi. Ularning diqqatini gʻalati bir hol jalb etgan. Devorlari yemirilib nuray boshlagan gʻaribroq hovlining burchak devori ostidagi moʻridan dam-badam allaqanday mis koʻza koʻrinib, suvga toʻlgach, gʻoyib boʻladi. Botir otasiga savolomuz, taajjub bilan boqadi. Otda oʻtirgan Bolta Mardonning koʻzi devordan ichkarida. Ortidan qarasa navjuvonlardek xipchagina koʻrinadigan, aslida yoshi xiyla oʻtinqiragan bir ayol koʻzasini toʻldirib oʻrnidan turadi-da, mayisha-mayisha eltib daraxtlarining tubiga qoʻyadi. Bu hol uchinchi bor takrorlangach, Bolta Mardon Botirga: — Shu hovliga ozroq suv och, oʻgʻlim, — deydi. — Anovi koʻk toshni surib qoʻysang kifoya. Botir otasiga malolli qaraydi: — Bunaqada ertagayam suv bormaydi hovlimizga! — Aytgan ishni qil! Bolta Mardon otidan tushib, uni bukri behiga bogʻlaydi-da, oʻgʻliga «Sen pastlab boraver» deya, oʻzi ajib bir chaqqonlik bilan devor kemtigidan oshadi. Suvga qaytib kelayotgan ayol uni koʻrib, qoʻlidagi koʻzasi tushib ketadi. Bir seskanib, shosha-pisha roʻmolining uchi bilan ogʻzini toʻsib oladi. — Ibi, aka, sizmi? Assalomalaykum, — deydi gʻalati bir titroq bilan. — Bormisan, Sharofat? — Shukr, shukr, aka. — Bogʻni xarob qilibsan-ku? — Nima qilay, aka, benavo bir beva boʻlsam... — Necha yil boʻldi... Oʻlganiga? — Shu yil kuzakda besh yil boʻladi. — Yomon odam emas edi. Moʻmin-qobilgina. — Yaxshimi, yomonmi, xudo rahmat qilsin endi. Bolta Mardon devor tagida zanglab yotgan eski belkurakni olib, u yer-bu yerdan suvga yoʻl ochmoqqa kirishadi. Bir mahal nafas rostlash uchun qaddini koʻtarib, beixtiyor uy tarafga nazar tashlaydi. Qaraydiyu turgan joyida qotib qoladi: ajab manzara! — Yotavba-a!.. — deydi yoqasini ochib tuflab qoʻyarkan. — Bu ne sinoat boʻldi ekan? Xuddi kecha tushimga kirganining oʻzginasi-ya!.. Pastak kulbadan berirokdagi loysupa oʻrtasida bahaybat bir tut boʻy choʻzgan edi! — Tanasining ayriligi ham oʻsha-oʻsha, kavagi gʻorning ogʻziga oʻxshashligi ham... Yo qudratingdan! Talay zamon shu taxlit hushi ogʻib turgan Bolta Mardon nihoyat: — Sharofa-at, — deya, nima qilarini bilmay shu atrofda shox-shabba terib yurgan ayolni chaqiradi. — Birpasgina shu supangda oʻtirsam maylimi? — Ibi, bu nima deganingiz, aka? Yuring, uyga kiring. — Yoʻq, Sharofat, menga shu yer ma’qul, — deydi Bolta Mardon. Keyin oʻzi ham kutmagan bir gap ogʻzidan chiqib ketadi: — Endi uyingga kirdim nima, kirmadim nima!.. Ayol unga ayanchli bir qarash qilib, kulbasiga kirib ketadi. Supaga kelib joylashgan Bolta Mardon angrayib tutga tikilgani tikilgan. Tarvaqaylagan shoxlariga qaraydi, kavagini koʻzdan kechiradi. Ayol uydan bir kosa qatiq bilan dasturxon koʻtarib chiqadi. Mehmonning oldiga dasturxon yozgach, borib loy-suvoq ayvonining bir chekkasida mushtdekkina boʻlib oʻtiradi. Odatdagidek, roʻmolining uchi bilan dahanini toʻsib olgan. Bolta Mardon qatiqqa non toʻgʻrarkan, oʻziga oʻzi gapirgandek soʻzlanadi: — Shu qishloqda men kirmagan, men koʻrmagan hovli-joy yoʻq deb yurardim. Ajabki, bu uyga biror marta boʻlsin qadam bosmagan ekanman. Xuddi balosi borday, qochib oʻtardim-a... — Janozasiga keldi deb eshitib edim-ku? — Kelganman, kelganman. Darvozaxonadan qaytib ketib edim. — Buning ustiga, xudoyim bizni tirnokdan ham qisdi deng. El-ulusga bunday bir toʻy-ma’raka ham qilolmadik... — Hasratlari eskib bitganmi, ayol birdan chehrasi yorishib, orzumandlik bilan soʻraydi: — Kenjangizni uylantirdingizmi, aka? Boya koʻrib edim, suv yoqalab yurgan ekan. Bir yigit boʻptiki!.. Bolta Mardon unga oʻqdek tikiladi: — Shu bola seniki boʻlardi, Sharofat... Ayol titragudek boʻlib oʻrnidan turadi. — Gapirmang, aka, gapirmang! — Tuzingga rozi boʻl, Sharofat. Mana, endi armonim qolmadi. — Eski savdolarni qoʻzgʻab nima qilasiz, aka! Taqdiru peshona deng. Sizda qanday armon boʻlsin? Sherday-sherday oʻgʻillaringiz bor, qizingiz bor. Oʻzingiz shuncha yil elning boshida yurdingiz. Hozir ham birovdan kamu kamchilik joyingiz yoʻq... — Toʻgʻri aytasan, Sharofat, shunday. Oʻziga shukr! * * * — Boyagi kampir kim edi, dada? Hovlisiga kirdingiz-ku? — E, bir gʻarib shoʻrlik-da, oʻgʻlim... Bolta Mardon qiyshayib, yer bagʻirlab oʻsgan yoʻgʻon bir tokning tanasida oʻtiribdi. Botir otasiga roʻ-baroʻ, yertokning baland pushtasida choʻnqaygan. Suvligʻidan xalos boʻlgan qashqa nariroqda yer iskab yuribdi. — Botir, gap bunday: shu, ammangning qiziga koʻngling boʻlmasa, ochiq aytaver, toʻy qoladi! Biron karmi, koʻrmi topilar ungayam. Koʻnglingga qara, bolam! Lekin uylansang, shunday birovini topib xotin qilginki, sira-sira joningga tegmasin! Necha yil oʻtsa ham! Bunisi endi har kimgayam nasib etavermaydi, albatta. Boʻlmasa, bu savdo — bir umrlik azob. Shu gapim esingizdan chiqmasin, Botirboy! Kenja Botir taajjubda qolgan. Ota xomush, soʻzida davom etadi: — Tagʻin bir gap, oʻgʻlim. Ertaga bir kun orqamda qolmasin-da. Sen endi yosh bola emassan, bilib qoʻyganing ma’qul. Noligan — noshukur deydilar. Enangni aytaman-da, yaxshi xotin. Yuvosh. Mana, senlarni tugʻib berdi, katta qildi. Oʻzim ham undan biror yomonlik koʻrmadim. Lekin koʻngil kurgʻur he-ech... Bilmadim — nimaga... — Bolta Mardon daf’atan hushyor tortadi. — Boʻldi, turdik. Sen anovi koʻprikning naryogʻidagi hovlidan bir xabar ol-chi... — Uygayam yaqinlashib qoldik, dada. Bu suvingiz qachondan beri tinmay oqib yotibdi. Hammayogʻimizni bosib ketgan boʻlmasin tagʻin! — Mayli, oʻzing bilasan, Botirboy. * * * Kimsasiz bir sayhonlik. Uzoqda otini yetaklagancha Bolta Mardon yolgʻiz ketib borayotir. U tobora olislab, allaqanday daraxtzor ichida koʻzdan gʻoyib boʻladi. * * * Amirning dangʻillama hovlisi. Marmar basseynga sharillab suv tushyapti. Hovlida chopa-chop avjida. Koʻpchiligi yosh-yalang, kelin-kepchak. Allanimalarni koʻtarib u yoqdan-bu yoqqa oʻtishadi. Hovli oʻrtasidagi, ziyofat dasturxoni hozirlanayotgan baland shiypon zinapoyasidan, ikki qoʻlida ikki likobcha, Zulfiya chiqib borayotir. U chetlanib, yuqoridan tushib kelayotgan yangasi — Amirning semiz xotiniga yoʻl boʻshatadi. Etakroqdagi oʻrik tagida pichogʻini tishlab olgan qassob yigit mushtumi bilan sidira-sidira, daraxt shoxiga osilgan qoʻyning terisini shilmoqda. Bogʻning xilvatroq burchagida nozik mexmonlar tashrifiga atab yangi «inshoot» paydo boʻlgan. Atrofi rangdor sun'iy charm bilan toʻsilgan bir joy. Tepasiga suv bochkasi oʻrnatilgan. Zamonaviy hojatxona. — Vot, xozyain, primi, — deydi ichagʻonligi basharasiga bitib qoʻyilgan naynov usta ichkariga moʻralab turgan Amirga. U osilib yotgan chilvir ipni pastga tortib koʻrsatadi — shigʻillab unitazga suv toʻkiladi. — Malades, Genka, malades! — deydi Amir ustaning yelkasiga qoqib va orqasida turgan oʻgʻlining qoʻlidan gazetaga oʻrogʻliq bir nimani olib unga tutqazadi. — Bizning hojatxonalar ularga toʻgʻri kelmaydi-da, — deb uqtiradi anqayib qolgan oʻgʻliga. — Qogʻozni anovi yerga qoʻyib qoʻy. Keyin Amir boyagi chilvirni oʻzi tortib koʻradi. Shigʻillab pastga suv tushadi. Qoʻlbola hojatxonadan chiqqan suv qoʻshni ariqqa qarab oqadi. Basseyn toʻlay-toʻlay deb qolgan... * * * Koʻchada otini yetaklab kelayotgan Bolta Mardon ertalabki koʻzi ojiz moʻysafidning yonidan oʻtadi. — Baxayr, Boltaboy! Murod hosilmi ishqilib? — Bir navi, Hamro bobo! — Xotirjam boʻling, boʻtam, oʻqildi. Xudo xohlasa, ijobat boʻlgay! — Qulluq, qulluq. — Bu deyman, suvlar ham endi bir-biriga qoʻshilib-aralashib ketgandir-a, Boltaboy? — Nima deganingiz, bobo, tushunmadik-ku? — Bahri ummonga kuyilganda ham aralashmaydigan jannat suvini aytaman-da. Orada harirdek bir nimarsa boʻlarmish — qoʻshilmoqqa, aynimoqqa qoʻymasmish shu. Agar aralashsa, bilingki, roʻzi qiyomat yaqin! Eski kitoblarda shunday yozilgan, ta-gʻin kim bilsin! — Boʻlsa bordir, kim bilsin! Quloqboshi. Bu yerda hozirgina bir mojaro kechgani ayon. Sochlari hurpaygan, shopmoʻylovining yarmi yulinib masxara bir qiyofaga kirgan yoqavayron Oʻrin Jagani ikki-uch melisa moshina tomon sudrab borayotir. Pastda — sarbanddagi koʻlchada bet-boshi hoʻl, kiyimlari shalabbo bir kimsa suv kechib yuribdi. Samar rais. Bir qoʻlida shlyapa, ikkinchisini paxsa qilib u bandi etilgan mirobga doʻq urayotir. Melisalarning changalidan xalos boʻlmoqqa urinib oʻzini har yoqqa otayotgan Oʻrin Jaga ham, koʻzlari ola-kula, oʻzicha nimadir deb baqiradi, oʻtayotib alamidan supa labida turgan allaqanday alyumin idishni (kanistr) bir tepib agʻdaradi. Idishning ogʻzi sustroq buralgan ekanmi, undan sizgan sargʻimtir suyuqlik (benzin shekilli) ariqqa qarab oqa boshlaydi. Moshinaga chiqish oldidan bandi qoʻlidagi sigaretni yelkasi osha chertib yuboradi. Lahza oʻtmay oʻsha tomonda alanga koʻtariladi. * * * Bolta Mardon darvozasiga yaqinlashganda aravachali bir mototsikl toʻxtab, undan Qodir tushadi. Mototsikl kajavasiga yirik-yirik qilib «VALYeNTINA» deb yozilgan va oʻsha kosmonavtning skafandrdagi rasmi solingan. — Quloqboshidan kelyapman, — deydi u sarosimada. — Jagani milisa olib ketibdi. Rais bilan yoqalashib, suvga itarib yuborgan ekan. Hozir quloq-boshida raisning oʻzi... — Hay, ular — et bilan tirnoq. Bitishib ketar, — deydi Bolta Mardon allanechuk beparvo. — Dada, kechiring. Maktabda shu qizga koʻnglim bor edi... — Koʻngil bergan odam shunday soʻgshayib qoladimi?! — Oʻzingiz... — Nima — Oʻzim? — Bolta Mardon oʻgʻliga oʻqrayadi. — Ota deganing paygʻambar boʻptimi!.. Shu vaqt darvozadan Botir koʻrinadi. Tashvishmand. — Dada, ertaga yana chiqamiz shekilli. Suv yoqalab... Bolta Mardon churq etmay, otini yetaklab ichkari kirib ketadi. Aka-uka bir-biriga tikilib qoladi. Qodir choʻntagidan sigaret chiqaradi. — Mengayam bering bitta, — deydi Botir. — Chekmasding-ku? — Chekmas edim... Tonggi manzara takrorlanadi. Ana, Bolta Mardon, qoʻlida obdasta, yoʻlka boʻylab tahorat olib qaytayotir... Mana, ichkaridan nomoz ovozi... Hovli kimsasiz — hamma qoʻshni hovlida. Ana, yelkasida toʻn, Bolta Mardon yolgʻiz bogʻ oralab yuribdi... Daraxtdan xoliroq joyga chiqib, osmonga tikiladi u. Osmonni bulut bosgan. Tund. Notinch. — Tavba... Mana, nihoyat, uy egasi bogʻ etagidagi, Amirning hovlisidan chiqadigan ariq boʻyida... Suv paynovdan bir qulochcha beri oʻtganu qurib qolgan! Bir muddat shu holga tikilib turgan odam, iyagini qashlay-qashlay nari ketadi. U tagʻin daraxt oralashga tushadi... Tevarak qorongʻilasha boshlagan... * * * Qoʻshni hovli yop-yorugʻ, charogʻon. Shiyponda allaqachon ziyofat boshlangan. Toʻrda — sipo kiyingan silliq-silliq mehmonlar. Oltmishlarga yaqinlashgan tepakal kishi — «asosiy katta» oʻrtada oʻtiribdi. Yonida oʻta zamonaviy libosdagi suluv bir jonon. Qizimi, yo?.. — Basseyn tayyor, Alisher aka! — Yashang, Amirboy, qoyil! * * * Oʻsha hovlidagi oshxona. — Dadam bechora bir oʻzlari oʻtirgan boʻlsalar kerag-a, ena? — deydi piyoz archiyotgan Zulfiya tashvishlanib. — Avvali oqshomdanoq yotib olish odatlari bor, — deydi Musallam opa. — Ayniqsa, bugun, charchab kelgan boʻlsalar... Botir oʻsha hovli darvozasi oldida turibdi. Yolgʻiz. Sarxushroq. Qoʻlida telefon, Toshkent bilan gaplashmoqda. — Men ham... Juda! — deydi u ehtiros bilan. — Nigor! Ayting-chi, bir kuni kelib joningizga tegib qolmaymanmi? — Necha yil oʻtsa ham-a? — Siz-chi? — Ungayam biron karmi, koʻrmi topilarmish. Dadam aytdilar. — Yoʻq, tushunmadingiz. Shunday bir naql bor. Bizda. — Indin. Ha, ertadan keyin boraman... * * * Qorongʻida bogʻ kezib yurgan odam nogahon munkib ketadiyu bir daraxtni quchoqlab oladi. U daraxt tanasi boʻylab sirgʻala-sirgʻala yerga oʻtirib qoladi. Soʻng sekin orqaga ketib, yerga chalqancha choʻziladi. Muallaq qolgan qoʻllar bir zum titrab turgandek boʻladi-da, shalop etib ikki yonga tushadi. Qoʻshni shiypondan yogʻilayotgan bir tutam nur ochiq koʻzlarni yoritib, choʻgʻdek yalligʻlantirib yuborganu ulardan qaytgan gʻayritabiiy bir shu'la tepadagi, shamolda qaltirayotgan yaproqlar aro yalt-yult etib akslanadi... Daraxt barglarini shitirlatib, yomgʻir shivalay boshlaydi. * * * Qoʻshni shiypon. Bazm avjida. — Saratonda yomgʻir-a! Chudo, chudo! — deydi «asosiy katta» kaftlarini bir-biriga urib, quvnab. — Kavkaz! Nastoyashiy Kavkaz! Chto tam Kavkaz — jannat! Jannat-a! — Atay zakaz qilganmiz-da, aka! — Qoyil, Amirboy! Yashang! — Zoʻridan bitta boʻlsinmi, Alisher aka? — Amir pastdagi chorpoyada oʻtirgan san'atkorlarga qarab hayqiradi: — Boshla, Juma!.. * * * Vishillagan shamol aralash yomgʻir kuchaygandan kuchayadi. Goʻyo qorongʻi daraxtzor qa’rida choʻzilib yotgan jasadni suvga koʻmib yubormaguncha qoʻymaydigandek... Qoʻshni hovlida yangragan yalla yomgʻir shovqinini bosib ketgudek... Yurak tuygularim aytaman sizga, Oʻzim oʻsma qoʻyay shoʻx qoshingizga. Arazlamang, jonim, arazlamang... Yomgʻiru toʻzonga basma-bas, bogʻ-bogʻot oralab qorongʻida yonarqurt misoli yalligʻ taratib bir ilon sudraladi. Suv oʻrniga ariqda olov oqayotir, olov... * * * Ertasi kuni. Marhumni dafn etgan tobutkashlar koʻchani toʻldirib qaytmoqda. Kechagi kundan bizga tanish-notanish koʻpchilik shu safda. Ana — mahmadana ta’ziyagir oʻgʻil; ana — otasi bemor yotgan «suv oʻgʻrisi»; ana — bir soat ichida tugʻilgan Hasan bilan Husan; ana — birovlarga oʻlim tilaydigan badnafas Bozor sariq; ana — gurungga ishqiboz chol, bekorchi tanbal Jumaqul, rashkchi xotinidan dakki yegan er... Oʻrin Jaga toʻdadan chetrokda — bir oʻzi kelayotir. Moʻylovsiz. Tanish qiyin. U dam-badam yengi bilan koʻzyoshlarini artib qoʻyadi. Yoʻlning yarmiga kelganda saf boshida borayotgan hassakashlardan biri — marhumning kenja oʻgʻli nogahon akalaridan ajralib, bir tor koʻchaga kirib ketadi. Buni koʻrgan birov-yarim uzrli holga yoʻyib, ahamiyat bermaydi. * * * Bizga tanish hovli. Oʻrtasida qari tut oʻsgan supaning bir chetida tizzalarini quchgancha boqqa qarab kechagi ayol oʻtiribdi. Egnida koʻk koʻylak — motam libosi. Hovliga kirgan yigit asta kelib ayolning kiftiga qoʻl tekkizadi. Ayol ogʻir qoʻzgʻalib joyidan turadiyu yigitning yelkasiga bosh qoʻyadi. — Bandalik ekan-da, bolam... Yigit beixtiyor tepaga qarab, burgutdek quloch yozgan ulkan tutga tikilib qoladi. Qadimiy tut uning koʻz oʻngida yashnab turgan azamat bir daraxtga aylanadi...

Muallif: Erkin A’zam