Anoyining jaydari olmasi (hikoya) [Erkin A’zam]

Anoyining jaydari olmasi (hikoya) [Erkin A’zam]

U har yili xuddi bir paytda — yerdan qor ketib, tentak shamollar esa boshlagan koʻklam kunlarida kelardi; shamollarga qoʻshilib, shamoldek toʻpolon bilan kirib kelardi. Toʻsatdan. Yelkasida — ha, qoʻlida emas, yelkasida — ikki tarafiga ham «Barnaul» deb yozilgan pachoq chamadon, chap koʻzini qisinqiragancha qarshingizda beoʻxshov tirjayi-ib turadi. Soʻng, chamadonni harakatsiz buyumdek bir chetga uloqtiradi-da, qulochlarini keng yozib, bolaligingizni yodga soladigan, bolaligingizdek shoʻx, bolaligingizdek begʻam ovozda hayqiradi: — Chantrimore-e! Siz esa — uni koʻrganingiz zahoti gʻam bosib, tashvishga choʻmasiz: xayr endi, osuda kunlarim! U hali shunday gʻala-gʻovurga koʻmib yuboradiki! Biroq ayni damda, har ikkalangiz uchun qadrli, shartli bu gʻalati taomilni buzishga haqqingiz yoʻq. — Kalamakatore, — deysiz istar-istamas. — Yana keldingmi? Yana oʻqishgami? — Senginaning jonginangga tegishga! — deydi u va battar gʻashingizni qoʻzgʻamoqchidek, belingizdan mahkam koʻtaradi, aylantiradi. — Ha, joʻramdan-da, jurajonimdan-da! Uyga kirilgach, egasidek betayin — qulflansa ochilmaydigan, ochilsa qulflanmaydigan antiqa chamadon ming bir amal-taqal bilan ochiladi. Xona kuzaki olmalarning hidiga burkanadi. Bir yogʻi qirmizi, bir yogʻi xol-xol, bandining tubi qizil qumga toʻlgan olmalar; koʻrimsiz, jaydari olmalar. Bolaligingiz olmalari, bolaligingiz hidlari. Boshingiz aylanib ketadi. Koʻp narsa birdan esingizga tushadi, entikasiz. Shu tobda uni quchoqlab olgingiz, «Joʻrajon!» degingiz keladi. Ammo, nimadir, — boyagi gʻashlikmi, gʻururmi yoʻl bermaydi, ijirgʻanib soʻraysiz: — Nimaga kelding, Ramazon? Bari bir kirolmaysan-ku?! — Kirsam-chi? — deydi u yana chap koʻzini qisinqiragancha tirjayib. — Kirsam-chi? — Kirolmaysan! Xudoga ham, bandasiga ham ayon! — Mayli, joʻra, buyam bir gap-da. Mana, sen oʻqiyapsan-ku, boʻladi-da menga shu. Qoʻy-e, manavi olmalarga qarasang-chi! Bunaqasi Bogʻi Eramda ham bitmaydi! Soʻngra u chamadonini titkilab, oʻn qavat dagʻal qogʻozga oʻralgan allanimani chiqaradi: — Mana buni enang berib yubordi, suzma-chakki. «Chalob qilib ichsin, chanqogʻi bosiladi, — dedi. — Shaharlik qizlardi ketidan yuguraverib tomoqqinalari qaqrab ketgandir bolaginamning», dedi. Chamadon, oʻsha ma’lum va mashhur chamadon tagʻin talay hiylayu hangoma bilan yopiladi. Bu chamadonni u harbiy xizmatdan olib kelgan edi. Kelishi ham qiziq boʻlgan. Xuddi hozirgidek toʻsatdan paydo boʻlib qolgan. Xizmat qilgan joyi — Barnaul haqida vaysayverib kechasi bilan uyqu bermagan. Oʻsha yerda tugʻilib, oʻsha yerda oʻsgan kabi gapirgan gapi nuqul — «Bizda Barnaulda unaqa, bizda Barnaulda bunaqa». Ovoziga ohang berib, ruscha soʻzlar qoʻshib gapirganiga nima deysiz! Ensangiz qotib jerkiganingizdan keyingina bir tirjaydiyu yana azalgi tovushi bilan shangʻillab gapira boshladi. Ertalab yuzingizga koʻpik chapiyotganingizda, «E, salaga, zelen!» deya ustarani qoʻlingizdan olib harbiychasiga soqol qirishni koʻrsatdi; sip-silliq boʻlib qolgan iyak-chakaklaringizga chamadonidagi askarlik atiridan sepib qoʻydi. Oʻshanda u — harbiy xizmatdan qaytayotgan odam — uch-toʻrt kun bemalol Toshkentda yurgan, bir oqshom dabdurustdan «Barnaulga ketaman!» deb turib olgan edi. «Esing joyidami, xizmatni tugattan boʻlsang, Barnaulda nima bor senga?» «E—e, uyga borgim kelmayapti. Bir xat olgan edim...» Ammo qanaqa xatligini aytmagan, qiyin-qistov bilan, boʻynidan bogʻlagandek arang joʻnagan uyiga. Endi ham oʻqish bahona har kelganida «Bir yoqlarga ketsammikan, joʻra?» deb qoladi oʻz-oʻzidan ma’yus tortib. «Ha, tagʻin Barnaulmi? — deysiz ensangiz qotib. — Xudo ursin, miyang xato sening, Ramazon!» «Toʻgʻri aytasan, joʻra, xato. Nima shunday, oʻsha yoqqa ketgim kelaveradi-da. Ey-y, sen tushunmaysan!» ... Ramazon chamadoni qirrasiga oʻtirib olib, «Quloq sol», deydi-da, shangʻillagancha gap boshlaydi: — Boysundan gapiramiz! Toshkentda uloqib yurgan boysunlik musofirlar uchun beriladigan eshittiritimizni boshlaymiz! Ona shahringiz yangiliklari bilan tanishing! Ashur kal eskilik sarqiti sifatida nosdan voz kechib, zamonaviylikka intilib sigaretga oʻtibdi («Koshki foydasi boʻlsa, telpakni tashlab, shlyapa kiyganida ham bari bir hammaga ma’lum: boshi yaltiroq kal!»); oʻzining bobosi koʻknorning kayfida momosi bilan gʻijillashib, ammasining chorbogʻiga koʻchib ketibdi («Meni boshqa narsa oʻylantiradi. Ukkagʻar boboning bir sandiqchasi bor. Boshining ostiga qoʻyib yotardi doim. Gap koʻp-da unda. Olib ketdi! oʻshandan umid katta edi».); Esonberdiev, oʻsha gʻuddaygan «Esonberdiev-hukumat», Boysun tarixidagi battol milisa, iste’foga chiqqach, Qoʻrgʻonchadagi nafasi oʻtkir mulladan bir oy eskicha saboq olib, dastor oʻrab qaytibdi, hozir xatmi Qur'onu chilyosingacha usiz oʻtmas emish («Bir kuni xudoyiga ketayotib boshida salla, qoʻlida aso, milisaxona oldidan oʻtganda chest berib yuboribdi».)... Ramazonning hangamalarini tinglarkansiz, Boysun oralab yurgandek, ajabtovur odamlar toʻdasiga kirib qolgandek boʻlasiz. — Tur endi, koʻcha aylanaylik, — deydi u «yangiliklari»ni aytib tugatgach. — Seni bi-ir lagʻmonga toʻydiray, toʻrt tiyinlik «dumba-jigar» somsadan yeyaverib oshqozoning kalla-pochaga toʻlib ketgandir. Menga qara, toʻrt tiyin-toʻrt tiyin yigʻib, shu somsachiga bir haykal qoʻysalaring-chi, a? Maslahat-da buyam. Beshyogʻochning oʻ-oʻrtasiga! Tatigan tuzingga tovon-da. Ramazon turish-turmushi bilan shaharga yarashmaydi, shaharga sigʻmaydi. Unga qoʻshilib koʻchaga chiqqani ham uyalasiz. Yurgan yoʻlida lakalov qiliqlar qilib, Hammani oʻziga qaratib, shangʻillagancha allanimalarni vaysab ketaveradi. Lugʻati ham antiqa: tramvayni «uch tiyinlik» deydi, taksini — «pulyutar», restoranni — «registron». Xudo deng, yoʻlda suratxona uchramasin — tilla topgan tentakdek qichqirib yuboradi u: — Ana-a!... Yur, joʻrajon, bir portretga tushaylik! — Portretni nima qilasan? — Esdalikka-da. Bir kun katta odam boʻlib, bur. ning koʻtarilib ketsa, «Mana, ikkovimiz joʻra edik» deb oʻzingga koʻrsataman. — Koʻrsatsang nima boʻladi? — Uyalib, burning yana... joyiga tushadi. — Gapni qarang, burnim joyiga tushar emish! — deyman uni ermaklab. — Xoʻsh, qanday turmoqchilar suratda? Ramazon koʻchaning oʻrtasida tomosha yasab, zavq bilan tushuntira boshlaydi: — Sen oʻtirasan, toʻgʻriga qarab. Men tepangda tik turaman, mana bunday. Oʻng qoʻlim sening yelkangda, koʻzim chap bilagimdagi soatda boʻladi. Ikki joʻra! Qalay, zoʻr-a? — Qoʻysang-chi, — deyman, uylarining toʻriga osigʻliq — otasi quroldosh ogʻaynisi bilan xuddi shunday holatda tushgan surat koʻz oldimga kelib. — Bobom zamonidan qolgan poza-ku bu! — Boʻlmasa, yur, sening fozangga tushamiz, joʻrajon, padrushka qilib... Ramazonga hammayoq — Oʻziniki, koʻrgan odami — ammavachchasidek sinashta, darrov gap qoʻshib, apoq-chapoq boʻlib olaveradi. Oshxonada navbatga turganida duch kelgan kimsaga: «Hoʻv joʻra, anavi joyni band qilib, choy-poy tayyorlab turing», deyishi hech gap emas. Muqarrar mojaroni kutganingizda ahvol boshqacha boʻlib chiqadi: haligi kishi bir zum Ramazonga baqrayadi-yu, allanechuk itoatkorlik bilan boʻsh choynak qidirib ketadi. Ramazon ham qarzdor boʻlib qolmaydi: u qiladi, bu qiladi — Oʻsha zahoti uning koʻnglini oladi. U xoʻjalik doʻkoniga kirib boshogʻriq dori soʻrashi ham mumkin, xotirjam boʻling — albatta topib berishadi. U qoʻpol qilib soʻraydi — unga muloyim javob qaytarishadi. Ana shunday bizning Ramazon! U bir gal hatto Toshning ham kapalagini uchirgan! Beshyogʻochda Tosh degani boʻlardi, bezorilarning bezorisi. Rostmi, yolgʻonmi, «Pichoqlashib, uch marta qamalgan, togʻasi kattakonlardan, oʻsha qutqargan», deyishardi. Oʻzi maroq bilan eslarmish: «Hi, shundoq qilgan — Hazillashib qoʻyganmiz-de». Xudo ham turqni oʻylab bergan: kalla tarvuzdek, qorin — tarvuzcha, barra — korsonning oʻzi, sergoʻshtlikdan koʻzlar koʻrinmaydi, tilla tishlar doim tomoshaga irshayib turadi. Kattayu kichik uni «aka» deyishga majbur, oʻzi esa hammani, avji kelsa, otasi tengini ham sensirayveradi. Bir toʻda «shotiri» bilan ertayu kech kinoteatr oldida pista chaqib, oʻtgan-ketganni tergaydi. Borib yetti bukilib koʻrishmasangiz — kun yoʻq. «Hi, oʻqivossanlarmi? — deydi, koʻzi boshqa yoqda, koʻkimtir yozuvli biqqi barmoqlarining uchini choʻzib. — Malades, oʻqilaring. Oʻqib boʻllaring-de, quyonni rasmini chizlaring». Ramazon ana shuning kapalagini uchirdi. Kinoteatr yonidan oʻtishda men yugurgilab borib Toshga qoʻl uzatdim. U «Hi, oʻqivossanlarmi?» dediyu toʻrt-besh qadam narida turgan Ramazonga koʻzi tushdi. — Oʻvv, kelmaysanmi mana bundoq! — Nima deysan? — Ramazon, kaftida nos, oyoqlarini kergancha beparvo gʻoʻddayib turardi. — Gaping boʻlsa, oʻzing ke! Oʻlding, Ramazon, hozir dabdalang chiqadi! Ajabo, Tosh men bilan tezgina xayrlashdi-da, unga xavfsirab qaray-qaray zipillagancha kinoteatrga kirib ketdi. (Negadir bu safar yonida sheriklari yoʻq edi.) Tosh, kallakesar Tosh qoʻrqdi! Umrida chumchuqqa ozor bermagan nimjongina Ramazondan qoʻrqib qochdi! (U keyin bir kuni mendan soʻradi: «Anuv ogʻayning ja-a anaqa-ku, a, kim edi?» Loqaydgina javob qildim: «E, oʻzi shunday. Toʻrt marta qamalib chiqqan-da. Oʻshanda ham qamoqdan kelayotgan edi». Shundan soʻng Tosh men bilan yuzimga qarab, quyuq soʻrashadigan boʻldi.) Bu haqda Ramazonga gapirganimda u rostakamiga ajablandi: — Nimasidan qoʻrqaman? Beshyogʻoch enasining mahriga tushganmi? Ana shunday bizning Ramazon! Malika ikkimizga boshlab oq fotiha bergan ham shu — Ramazon. Endigina tanishgan, kinoteatrlarga qatnab yurgan kezlarimiz edi. «Yur, sening ham madaniy saviyang oshsin», deb bir gal Ramazonni teatrga ergashtirib bordim. Madaniy saviyasi oshgan-oshmaganini bilmadim-u, yugurdi-eldi — bilet topib bizni xursand qildi, tanaffus mahali shampanu muzqaymoq ulashib, Malikaning koʻnglini topdi. Ammo bir vaqt tomdan tarasha tushgandek, unga qarab salmoqlangancha «Keli-in, endi-i, bizning Boysunlar ham yomon joy emas», deb qolsa boʻladimi! Xijolatdan muzlab ketdim. Malika jimgina kulimsirab qoʻydi. Teatrdan keyin uyiga kuzatayotib, Ramazonning qoʻpolligi uchun uzr soʻraganimda, u «Doʻstlaringiz ichida eng yaxshisi shu ekan», dedi. Bizning Ramazon ana shunday! U har yili oʻqishga kirmoqchi boʻlib keladi. Kelgani bilan koshki imtihonni oʻylasa — karavotim ostidagi, burnogʻi yil oʻzi tashlab ketgan darsliklarni bir-bir qoʻliga oladi-yu, ochib ham koʻrmay qaytib joyiga uloqtiradi. — Gurungdan ber-e, joʻrajon! — deydi shangʻillab. — Ramazon, kirolmasliging aniq, yaxshisi — ket,— deyman jahlimni bazoʻr yutib. — Sen, senki kirsang, men tashlab ketaman shu oʻqishini, xudo ursin! Maktabda qanday oʻqiganing dunyoga doston-ku! — Hay, hay, men kirmasam kirmayin-u, lekin sen unaqa qila koʻrma — Toshkent shoirsiz qoladi-ya! — deydi u qoʻllarini koʻksiga qoʻygan koʻyi yasama tazarru bilan. Keyin hiringlaydi: — Algebradan «besh» olganim esingdami? Esimda, Ramazon bir gal darsda odatdagidek «javob» berganida, ya’ni churq etib ogʻiz ochmaganida devonafe’lroq matematika muallimimiz «Haydarov, bugun men sizga «a’lo» baho qoʻyaman, shuncha yil maktabda oʻqib armon bilan ketmang-da», deya unga chindan ham «besh» qoʻygan edi... Ramazon tong saharda — hali men shirin tushlar koʻrib yotgan paytda turib, nonushtaga Beshyogʻochdan «dumba-jigar» somsa va qatiq olib keladi. Soʻng radioni vang qilib qoʻyib, changitgancha xonani supurarkan, xunuk, yoqimsiz tovush bilan hamma qoʻshiqqa bir xilda «joʻr boʻladi». Xush qol endi-i, Zuhroxonim, Ayro tushdi-i bu jo-on sendan... Nonushtadan keyin men oʻqishga joʻnayman, Ramazon koʻcha aylangani chiqadi. Goho shu boʻyi uch-toʻrt kun ketadi. Bir kuni darsdan kelsam — mushshayib qotgan non kavshab oʻtirgan boʻladi. — Qayoqda eding? — E, yuribmiz-da. Soʻng, oʻtirib-oʻtirib Barnaulga joʻnamoqchi boʻladi aldab-suldab yoʻldan qaytaraman. — Nima qilay boʻlmasa, joʻrajon, ayt? — Uyga joʻna. — Qanday ketaman? — Qanday ketarding — bilet olasanu poezdga chiqasan. — Tekin bilet kerak-da menga. — Ie, puling koʻp edi-ku? — Endi yoʻq-da, joʻrajon, nima qilay? Qeyinroq eshitib qolaman. Ramazon hamshahar studentlarimizdan bir-ikkitasini topib, bor puliga oʻshalar bilan yallo qilgan, ularga osh bergan. Oshini yeb boʻlgach, miriqib-miriqib bu anoyi-ahmoqning ustidan kulishgan. Qoʻshilishib oʻzi ham kulgan. Endi esa yoʻlkiraga pulni mendan undirmoqchi! «oʻqishga kiraman!» deya kerilib kelgan azamat, imtihon tugul, kitobning ham yuzini koʻrmay, qanday paydo boʻlgan boʻlsa, shunday joʻnab qoladi: toʻsatdan. — Akangning safari qaridi, joʻrajon! — Ketganing rost boʻlsin! Endi kelib ovora boʻlib yurma! — Kelasi bahor kutaverasan! Ana shunday bizning Ramazon! Xudo omadni ham oʻlchab, misqollab berar ekan. U bir ketsa... hammasi ketar ekan. Ramazonni qamalgan, deb Toshga maqtaganimda farishtalar kaftlarini keng yozib, «Omin!» demoqqa shaylanib turishgan ekan: Ramazon qamaldi! Bu safar ham u odatdagidek bir chamadon va bir toʻrxalta olma bilan kelgan edi. Malikaga oʻzi otgan tulki terisini sovgʻa qildi — bulturgi va’da. Biz-nikida ikki kun turdiyu oʻzicha bir balolarni valdiray-valdiray, chamadonini koʻtarib allaqayoqqa gʻoyib boʻldi. Oradan uch kunmi, toʻrt kun oʻttach, menga militsiyadan chaqiruv qogʻozi keldi. Ramazonning joʻrasi ekanim — goʻlligim, soddaligim basharamga bitilgan shekilli, tergovchi — sargʻishdan kelgan, koʻkkoʻz kishi meni kutilmagan dagʻdagʻa bilan qarshi oldi: — Sizni qamoqqa olamiz, ogʻayni! Koʻz oldim qorongʻilashib ketdi. Ishga kirganimga bir yil ham toʻlgani yoʻq, Malika bilan toʻyimiz oʻtgan yozda boʻlgan, u hozir uyda oʻtiribdi — Oʻgʻilmi, qizmi kutyapmiz. Shunday bir paytda... Nega? Nima sababdan? Tergovchi sababini aytdi. Bundan besh kun oldin Haydarov Ramazon uch chamadon olmayu anor va ikki quti uzum bilan Novosibirsk poezdiga chiqayotgan mahalda qoʻlga tushibdi («Joʻra, bir Barnaulga borib kelay deyapman. Tomoshaga. Xizmat qilgan joylarim, sogʻinibman».) Pastda ular ikki kishi ekan, kupeda esa toʻsatdan bittasi gʻoyib boʻlib qolibdi. Dastlabki tergovning koʻrsatishicha, qochgan chayqovchi — ishboshi. Oʻsha men emishman! — Kim aytdi, kim? Isbotlang! — deya joyimdan turib ketdim. — Kim aytardi, sherigingiz — Haydarov! La’nati Ramazon! oʻzing tushgan chohga meni ham tortmoqchi boʻlibsan-da? Nomard, chayqovchi! —Chaqiring! Yuzlashtiring! — Shosha-pisha yonimni kavlab, xizmat guvohnomamni tergovchining oldiga otdim: — Mana, koʻring! Tergovchi unga anchayin bir koʻz tashladiyu qaytib qoʻlimga tutqazdi, sinovchan tikilib soʻradi: —Ogʻayningiz avval ham chayqovchilik bilan shugʻullanarmidi ? Shunda ogʻzimdan chiqqan gap uchun oʻzimni hech qachon kechirmasam kerak: — Shugʻullangan boʻlsa bordir, men qayoqdan bilay? U ogʻaynim emas, shunchaki hamqishloq, hamshaharmiz. — Shunaqami? U sizni ogʻaynim, yaqin ogʻaynim, dedi-ku?! Hozir olib kelsam, ogʻaynim emassan, deb yuziga ayta olasizmi? — Boʻpti, sizga ruxsat, — dedi tergovchi chaqiruv qogʻoziga imzo chekib berarkan, sovuqqina bir ohang-da. — Iloji boʻlsa, uyidagilarga xabar qilib qoʻysangiz — kelasi jumada sud. Ha, shoshmang. U siz haqingizda hech nima degani yoʻq. «Ogʻaynim boʻladi, ikki kecha uyida yotdim», dedi, xolos. Keyin tergovchiga anqayib qaradim. Sudga ikki kun qolganda — kuyadori hidi anqib turgan kostyumiga urushda olgan medallarini taqib ramazonning otasi va sovxozda shofyorlik qiladigan akasi yetib keldi. Ota koʻrgan odamiga nuqul bir gapni takrorlaydi: — Toʻydan qochib kelib edi. Togʻasining qiziga koʻngli yoʻqmi, toʻydan gap ochdingiz — Oʻqishni bahona qilib, Toshkandga joʻnaydi. Armiyadan qaytganidan beri shu ahvol. U yoqda enasi ogʻir yotibdi, «Ulimning mavridginasini koʻrmay ketadigan boʻldim-da», deb chirqillagani-chirqillagan. Bozor bormoq tugul ogʻzidagini eplab yutolmaydigan bolaning bu ishini qarang endi! Tajangroq akaning battar tajangligi tutadi: — Shuningizni oʻzi boshdan erakalatib yubordingiz-da, ota! Oyogʻiga kishan urib boʻlsa ham, toʻyni boshlash kerak edi. Bu muttahamga nima yetishmasdiki, bizni bunday sharmanda qilib oʻtiribdi! Ota turib-turib mendan noliy ketdi: — A, jiyanjon-a, siz-ku oʻqigan, esliroq edingiz, joʻrangizni yoʻldan qaytarmabsiz-da! Nima kasofat urdiki... Ramazonning sudi ham oʻziga oʻxshadi — qip-qizil hangoma! Sudya — koʻzoynak taqqan, oʻrta yoshlardagi barvasta ayol — yigirma yil shu sohada ishlab, bunday antiqa sudni ham, bunaqa gʻalati sudlanuvchini ham koʻrmagan boʻlsa kerak. Butun sud davomida u ishni harchand yengillashtirishga urinmasin (otaning koʻkragidagi medallar, onaning ogʻir yotgani toʻgʻrisidagi spravkayu boshqa ijobiy qogʻozlarning xizmati tufayli boʻlsa kerak), ayblanuvchining oʻzi unga sari battar chalkashtirar, chigallashtirar edi. Ramazon hozir ayblanuvchidan koʻra koʻproq qiziqchiga, oʻzini atay merovlikka soladigan tsirk masxaraboziga oʻxshar-di. Sochi tap-taqir olingan, egnida — yotgan joyidagi allakimning ola-bula, yoqasi ochiq bachkana koʻylagi, Qoʻllarini orqaga qilgancha burchakda allanechuk kulgili tarzda qoʻqqayib turibdi. Goʻyo bu yerda boʻlayotgan gaplarning unga sira aloqasi yoʻq — toʻplanganlarni shunchaki kuldirishi, maroqlantirishi lozim, xolos Savolni tushunmagandek koʻzlarini pirpiratib, xonadagi yigirma chogʻliq odamga bir-bir qarab chiqandan soʻng shiftga tikilgan koʻyi shunday bir gapni aytib yuboradiki, sudya koʻzoynagini qoʻlga olib baqrayib qoladi: goh yelkasini qisadi, goh boshini changallaydi. Boshqalar ham shunday. Ramazonning oʻzi esa menga qarab xijolatomuz iljayib qoʻyadi. Tergov beraveriga joniga tekkanmi yoki birga yotgan tajribali sheriklarining turli-tuman yoʻl-yoʻriqlari gangitib tashlaganmi, xullas, uni qandaydir jin chalgani aniq edi. — Ayblanuvchi Haydarov Ramazon, oldin ham shu ish bilan shugʻullanganmisiz? — deb soʻraydi sudya. — Men, Haydarov Ramazon, 1950 yili Boysun rayonida tugʻilib edim. Keyin... — deya tutilib qoladi. — Ayblanuvchi Haydarov, hech kim sizdan tugʻilgan yilingizni soʻrayotgani yoʻq. Oldin ham chayqovchilik qilganmisiz, deyapman? — Keyin maktabni bitirib, Sovet Armiyasi safida xizmat qilib edim. Keyin boʻlsam... — «Keyin, keyin»... — Sudyaning ensasi qotdi. — Hayda-arov! Bu gaplar hammasi mana — ishingizda yozilgan. Siz bizga ayting: avval ham qilganmisiz shu ishni? — Qanaqa ishni? — Uf-f! Chayqovchilik-da! — Yoʻ-oʻq... E, qilganman, qilganman. — Iya, dastlabki tergovda «Chayqovchilik bilan shugʻullanmaganman», degan ekansiz-ku? — Shugʻullanmaganman-da oʻzi. — A, hozirgina nima dedingiz? — Shugʻullanmaganman, desam... ishonasizmi? — Uf-f... Ayting-chi, sherigingiz kim edi? — Sherigim, sherigim... bilmayman... yoʻq edi. — Shuncha yukni bir oʻzingiz qanday koʻtarib chiqdingiz poezdga? Biror kishi yordam bergandir? — Hech kim yordam bergani yoʻq, oʻzimiz... e, oʻzim! Nima, chamadon koʻtarib yurish qiyinmi? Ichida toʻrt-besh kilogina olmasi bor edi, xolos. — Menga qarang, Haydarov, uch chamadon va ikki quti bilan qoʻlga tushgansiz-ku? Qolganlari kimniki edi boʻlmasa? — Demak, ular boshqa shaxsga tegishli boʻlgan. Organ odamlari kuzatayotganini sezib, u sizga tashlab qochgan, shundaymi? A, Haydarov? — Shunday... E, yoʻq-yoʻq, meniki edi, meniki! — Ayblanuvchi Haydarov! Esingizni yigʻib oling. Yo tob-pobingiz yoʻqmi? Qaeringiz ogʻriyapti, ayting, sud majlisini toʻxtataylik. — Ebi, nimaga? Soppa-sogʻman. — Boʻlmasa ayting: buncha uzumu anorni koʻtarib qayoqqa ketayotgan edingiz? Nima maqsadda? — Shunday, aylanib kelgani. Barnaul — xizmat qilgan joyim. Zoʻr joy, ogʻanilarim koʻp u yerda. — Shuncha narsani ogʻaynilaringizga olib borayot-gan ekansizlar-da? — Yoʻgʻ-e, men ularga toʻrttagina olma olgan edim, boʻldi. Quruq bormayin deb. — Uzum bilan anor-chi? Ularni sotmoqchi boʻlgansiz-da? — Nega sotaman? Axir u... Bilasizmi, men Barnaulga... — E, Barnaul, Barnaul!.. Olmani qaerdan oldingiz? —Qaeringiz nimasi? Chorbogʻdan-da. Kuzda boring, chorbogʻimizga toʻlib yotadi, yerga toʻkilib. —oʻsha yoqdan olma koʻtarib kelish shartmidi? Sovgʻaga ekan, Toshkentdan olaqolsangiz boʻlardi-ku? — Bu yerning olmasi boʻlmaydi-da, taxir, dorining ta’mi keladi. Bizda shunday bir olma bor, Boysunning olmasi, «jaydari olma» deymiz. Boshqa joylarda bitmaydi unaqasi. Oʻzi koʻrimsizrogʻ-u, lekin shunday shirin, shunday shirin, yesangiz... — Mayli, mayli, Haydarov, keyin yeymiz olmani... — Zoʻr olma-da lekin. Bu, hozirgi olmalaringizning bari buzilib ketgan. Har baloni payvand qilaverib aynitib yuborishgan-da. Faqat bizlarda qolgan unaqasi. Men oʻzim olmani uncha yaxshi koʻrmayman. Yesam — koʻnglim ayniydi. — Ha-a, demak, olma oʻzlaringizniki, uydan olib kelgansiz? —Ie, ishonmasangiz, ana — otam oʻtiribdi, akam oʻtiribdi, joʻralarim — soʻrang! Ka-atta olmazorimiz bor! Yo toʻrt kilo olmaga ham spravka olib kelaymi? — Boʻpti, boʻpti, ishondik. Demak, siz uyingizdan toʻrt-besh kilo olma olib, oʻsha oʻzingiz aytgandek, hech joyda bitmaydigan antiqa olmadan olib, birga xizmat qilgan ogʻaynilaringizni koʻrib kelgani Barnaulga joʻnagansiz. Bittagina chamadon bilan, bittagina! A, qolgan narsalar kimniki edi — uzum, anor? — Uka, tushunsangiz-chi, biz sizga yordam qilmoq-chimiz. Yaxshilab oʻylab, toʻgʻrisini ayting. Taqdiringiz hal boʻlyapti, axir! — Opajon, bir marta kechiring! — Men sizga «opajon» emasman! — Oʻzingiz «uka» deyapsiz-ku, men nima deyin sizni? Otingizni bilmasam, familiyangizni bilmasam... — Otimni bilishingiz shart emas. Men siz uchun— grajdanin sudyaman! — Men ham grajdanman. — Yoʻq, siz endi — ayblanuvchisiz, aybdorsiz! — Men... aybdorman?! Aybdorman, kechiring... Sudya koʻzlarini qattiq yumib, boshini changallagancha sarak-sarak qildi. Bu gaplar hammasi tushimda kechayotgandek edi. (Tushda boʻlmay, hayotda ham shunaqasi boʻladimi, axir!) Hukm oʻqildi. Chayqovchilikda ayblangan Haydarov Ramazon bir yilga ozodlikdan mahrum etildi. U boʻynini qiyshaytirgancha mungʻayibgina turardi. Hukmni eshitib asta boshini koʻtardi, nimadandir xijolat chekkan misol gʻalati iljaydi! Iljaydi! Goʻyo qamoqqa emas, bir yillik tomoshaga, dunyo boʻylab sayru sayohatga ketyapti! Suddan keyin xuddi bir moʻ‘jiza roʻy berib, «Kechirasizlar, hazillashgan edik, Ramazonjon kecha tugʻilgan chaqaloqdek begunoh ekan», deya ozod qilib yuboradigan kabi, hovlidagi tut tagida toʻdalanib turgan edik, tasodifan Toshga koʻzim tushdi. U qandaydir militsiya leytenanti bilan yurgan ekan. — Hi, bundoq? — dedi oldimdan oʻtayotib. — Yana oʻsha!.. — dedim ma’noli qilib. — Oʻsha-ya! — U koʻrsatkich barmogʻi bilan kekirdagini «kesib», «Nima, odam oʻldirganmi?» demoqchi boʻldi. — Shunga yaqin, — dedim bu gal kamtarlik bilan: kayfiyatim buzuq edi. Tosh «Zoʻr ekan, tan berdim» degan kabi boshini dikillatib, leytenantning ketidan zipilladi. «Ramazondan qolishmaslik uchun toʻrtinchi marta «hazillashib» qoʻyganmi, kim bilsin...» Bir payt qandaydir shangʻillagan ovoz qulogʻimga chalindi: — E-ey, she’ringni oʻqidim — gazeta berar ekan! Ovoz kelgan tarafga qarasam — Ramazon! Qoʻllari orqada, ikki soqchining oʻrtasida yopiq mashina tamon ketyapti, koʻzlari chaqnaydi: «E-ey, she’ringni oʻqidim....» «oʻl-a,— dedim ichimda,— shunday paytda mening she’rimga balo bormi, oʻzingni oʻylasang-chi! — lekin xudbinlik ustun keldi: — Oʻqibdi-ya, oʻsha yerda oʻqibdi-ya!» Ramazonning ortidan qarab qolarkanman, negadir uning sevimli qoʻshigʻi esimga tushdi: «Xush qol en-di-i, Zuhroxonim...» — Joʻrang qip-qizil gʻalcha ekan, — dedi sudga birga borgan yozuvchi doʻstim qaytishda. — Oʻzini oʻzi qamatdi. — Chexovning «Yovuz niyatli kishi» hikoyasidagi Denisning oʻzginasi-ya! oʻqiganda shunaqa odamlar borligiga ishonmagan edim... Kechqurun uyda Ramazonning otasi bilan akasini xoʻb kutdim, mendan domangir boʻlishganmi yoki bu koʻrgilikdan gangib Boysunga joʻnavorishganmi — kelishmadi. Ramazonning qamalganiga besh oy boʻldi. Besh oydirki, yursam ham, tursam ham — ichimda bir tugun, qattiq, ozorli tugun. Jonim chiqadi, Ramazonni soʻkaman, soʻkaman-u, ajabo, koʻrgim keladi uni, koʻrgim! Uning oldida oʻzimni aybdor sezaman. Toʻgʻri, u koʻp gʻashimga tekkan, meni koʻp gʻalvalarga qoldirgan; balki muttahamdir, chayqovchidir, lekin bari bir — joʻram! Joʻram yotibdi. Qamoqda. Qanaqa joy ekan u? Besh oy davomida undan uchta xat keldi. Ammo... uchalasi ham bittagina soʻzdan iborat: «Chantrimore!» Vassalom. «Chantrimore» — Kalamakatore... Shodi garang... Bolaligimiz ertagi, zavqi, quvonchi. Maktabimizning yonida yashardi. Qachon qaramang, iljayib turadi. Basharasiga baqrayib soʻksangiz ham iljayardi — eshitmasdi, qulogʻi ogʻir edi. Qishin-yozin mudom boʻyin-boshini malla qiyiq bilan tangʻib, quloqchin bostirib yurardi. Oqshomlari eshigi ogʻzidagi supachada, goʻyo hech kim eshitolmaydigan bir kuyni tinglayotgandek, koʻzlari chala yumuq, mudrab-chayqalib oʻtirardi. Ahyon-ahyonda oʻtkinchilardan birortasiga qarab «Chantrimo-re!» deb hayqirar, «Chantrimore!» desangiz, «Kalamakatore!» deb javob qaytarar edi. Hovlisi muyulishdagi pastlab ketgan torkoʻchaning adogʻida edi. Qish kunlari yer muzlaganda biz unga suv sepib, koʻcha ogʻzida Shodi garangning ishdan qaytishini poylardik. U bamaylixotir yurib kelib, xuddi kar emas, koʻrdek, oyna misol yaltirab yotgan sirpanchiqqa oyoq qoʻyar va ana shu zahoti bor boʻyi koʻtarilib tushar, boshidagi quloqchin otilib ketib, oʻzi sirgʻalgancha darvozasi tagiga borib qolar edi. Biz esa torkoʻchani qiyqiriqqa koʻmib yuborardik: «Chantrimore! Kalamakatore! Chantrimore! Kalamakatore!...» Shodi garang alpong-talpong joyidan turib, quloqchiniga qarab chopardi. Soʻng koʻzlarini olaytirib, bizga poʻpisa qila-qila hovlisi tomon yurar, hayal oʻtmay, choponi barini olmaga toʻldirib chiqar va uni qorning ustiga qubba shaklida terib qoʻyib, oʻzi uyiga kirib ketar edi. Biz bitta-bitta sirpana borib, olmalarni qoʻyin-qoʻnjimizga joylab, «Chantrimore! Chantrimore!» deya suron solgancha koʻcha boshiga qaytardik. Shodi garang esa darvozasidan boshini chiqarib hayqirib qolardi: «Kalamakatore! Kalamakatore!..» Doim shunday boʻlardi. Biz doim torkoʻchaga suv sepib qoʻyar, Shodi garang doim koʻra-bila oʻsha yerdan yurib uchib tushar, keyin turib bizga poʻpisa qilar, lekin doim olma bilan siylar edi. Doim! Uning farzandi yoʻq edi. Xotini bor, hovli-joyi bor, kattakon olmazor bogʻi bor — farzandi yoʻq edi. Bir kuni kimdir meni telefonga chaqirib, «Tush pastga!» deb doʻq qildi. «Kimsan oʻzing?» dedim jahlim chiqib. Nogahon men sira kutmagan shangʻi ovoz yangradi: «Chantrimore!» Yuragim gupillab ketdi. Qaerdan? Qanday qilib? Nahotki?.. Tushsam — ishxonamiz oldidagi xiyobonda birov ishshayib turibdi. Yuzi shishinqiragan, koʻzlari ich-ichiga choʻkkan, koʻylak-shimi gʻijim bir kimsa, Ramazon. — Ha?! — dedim hovliqib, tahlika bilan. — Keldim. — Qanday? Hali, hali ... vaqt bor-ku? — Qochdim-da, joʻrajon, seni koʻrgim keldi. — U qulochlarini keng yozib yaqinlasha boshladi. — Qochding?! — Men, toʻgʻrisi, allanechuk irgandimmi, tisarildim va gʻazab bilan baqirdim: — Yoʻqol, koʻzimga koʻrinma! Meni tinch qoʻy! — Panjaradan kelgan odamniyam joʻrasi shunday kutib oladimi? Uni qayta sud qilib, ochiqqa — majburiy xizmatga chiqarishibdi. Muddati bitguncha shahar yaqinidagi gʻisht zavodida ishlarmish. — Oqlashdi, joʻrajon, oqlashdi, — deya tinmay qirlardi u. — Aybim yoʻq edi-da oʻzi. — Nega aybing boʻlmas ekan? Chayqovchi! Bizda begunoh odamni qamamaydi. Unaqa qonun yoʻq, — Mana, meni qamadi-ku? E, u yerdagi odamlarning gapini eshitib tursang, birontasiniyam tirnoqcha aybi yoʻq. Lekin — bor, bor! Mana, oʻzimni olaylik, aybim yoʻq edi — bor chiqdi. Shunday gap-da. — Ramazon kaftini toʻldirib nos otdi. U qandaydir oʻzgarib — jiddiylashibdi, chala faylasufga oʻxshab qolgan edi: ilgari hech bunday gapirmasdi. Nosini tufurgach, yengil tortgandek qoʻl siltab, davom etdi: — Mayli, bu gaplar hozir befoyda, baribir ishonmaysan. Keyin bir kun hammasini aytib beraman. Lekin, boyagi gaping toʻgʻri: aybi boʻlmasa qamamaydi. Ayb, ayb, deymiz-u, kimda yoʻq u, joʻrajon? Mana shu savlat toʻkib yurganlarning hammasi ham oppoqmi? Soʻng u tuyqusdan eski ashulasini eslab qoldi: — Yur, joʻrajon, ikkovimiz bir portretga tushaylik! — Shu aft, shu angor bilanmi? — dedim kulib. — Boshqa payt, boshqa payt. Ramazon oʻsha kuni menikida tunab, ertasi ishiga ketdi. Ishi ogʻir — tandirdan choʻgʻdek qizib chiqqan gʻishtlarni olib taxlar ekan: horib-chuykab, kaftlari qavarib, oyda bir marta, shunda ham yoʻlkira soʻrab kelardi. Hordiq kuni shaharga tushib, eski odati — bor-budini allakimlarga ulashib, ketishda mendan pul soʻrab kelardi. Oʻsha — Oʻzimizning Ramazon! Olti oydan keyin uning jazo muddati bitdi. Bitgan kuni u kechki poezdga bilet olib, ishxonamga keldi. — Hamma joʻrangni chaqir! — Ha, yana biror hunaring qolganmidi? — Bi-ir, registronda oʻtiraylik! Ketar jafosiga! Ishdan ertaroq chiqib, toʻrt-besht ulfat «Zarafshon» restoraniga bordik. Ramazon hamma narsani taxt qilib, uzun stolning toʻrida tirjayib oʻtirgan ekan. — Bor joʻrang shumi? E, bechora! Ziqnaligingga boribsan-da. Qoʻrqma, karmon katta, atab qoʻyganini berdi! Oʻsha kech restoranda rosa yayradik. Ramazonning oʻzi ayniqsa bayram qildi. Muzika boshlanishi hamono oʻrtaga tushib, holdan toyguncha oʻynadi. Oʻyini ham oʻziga oʻxshagan edi: goh tizzalariga shapatilay-shapatilay davra boʻylab kavkazchasiga yoʻrgʻalab ketadi, goh qoʻllarini ikki yonga siljitgancha kiftlarini qimirlatib., «Ha-a, hu-u!» deya qiyqiradi, hayqiradi, sakraydi, irgʻishlaydi: goh jilmayadi, goh hazilga qovogʻini uyub oladi: duch kelgan qizni raqsga tortadi, ajabki, u ham nozlanib oʻtirmay peshvoz chiqib boraveradi: qizga qarab kuladi, yigʻlaydi, poʻpisa qiladi, yolvoradi: endi magʻrur, purviqor, keyin yana tushkun, gʻamgusor, yana izhor, iltijo... Chapak, olqishlar... Butun restoran ahli tomoshabin, barchaning koʻzi Ramazonda. Butun u bayram qilardi, tantana qilardi: kechagi gʻamu gʻuborlarini unutgan, yana asliga qaytgan, oʻsha eski — begʻam, begʻubor Ramazonga aylangan edi. Restorandan chiqqach, sheriklarimga javob berib, Ramazonni kuzatgani u bilan vokzalga bordim. Poezd hali kelmagan ekan, suv ichish bahona tagʻin restoranga kirdik. Kayfi ancha oshib qolgan Ramazon ana shunda dardini yordi. — Bari bir ishonmaysan-da, joʻrajon, — deya gap boshladi u. — Lekin iltimos: bu safar ishon! Ramazon oʻshanda rostdan ham Barnaulga joʻnagan ekan. Poezdni kutib oʻtirib, mana shu yerda, restoranda bir kishi bilan tanishib qoladi. Birga ovqatlanishadi. Keyin Ramazon uning yuklarini — Oʻsha mash'um chamadon va qutilarni vagonga joylashga koʻmaklashadi. Poezd joʻnay-joʻnay deb turganda kupega ikki odam kirib keladi. Ularning sharpasini oldinroq sezgan haligi kishi tahlika aralash yigʻlab-yolvorib Ramazonga yopishadi: «Jon uka, yuklar meniki deng, yarmi meniki, deng. Chiqib ketsak, foydani teng boʻlamiz. Meni bilishadi, qoʻlga tushsam... Siz yoshsiz, kechirishadi», alay-balay. Ramazon — goʻl, tay-tuv Ramazon laqqa ishonadi, hech baloni oʻylamasdan rozi boʻladi. Hushini yigʻib, qarasa — atrofini miditsionerlar oʻrab turibdi. «Ha, meniki, meniki,— deydi sarosimaga qolib,— hammasi meniki». Yoniga qarasa — haligi kishi yoʻq, yerga kirgandek zim-gʻoyib. —Ana, aytdim-ku, ishonmading, bari bir ishonmaysan, — dedi Ramazon hafsalasi pir boʻlgandek, qandaydir mung bilan. — Hech kim ishonmaydi. —Shu gaplarni nega sudda aytmading? — dedim hayratim oshib. — Aytib edim, tergovda ming marta takrorladim. Tergovchi eshitgisi ham kelmadi. «Senlarning hammang shunaqa tulkisan!» dedi. Nima qilsin — shuncha narsa bilan qoʻlga tushganingdan keyin yelkangga qoqib, qoʻyib yuborsinmi? Kimnidir qamashi kerak-ku, ularning ham plani bordir. Oʻzi tergoviyam, kamerasiyam jonga tekkan edi, joʻra, e, choʻzilib yotadimi, xudoning buyurgani-da, dedim! — Ahmoq, tentak! Bir muttahamning nayrangiga uchi-ib... Odam ham shunday anoyi boʻladimi? Men oʻla-qolsam ishonmasdim. — Men ishondim-da, joʻrajon, nima qilay? «Yettita bolam bor, — dedi, — yettovi ham qiz, — dedi. — Uchtasi boʻy yetgan, uzatishim kerak, oʻzim zavodda oddiy qorovulman, jigarim kasal», dedi. Ahvolini koʻrgan kishi, agar inson boʻlsa, ishonardi, men ham ishonibman-da, joʻrajon! — Mana — ishonchingga mukofot!.. Sen ham qochgin edi, «Bilmayman, meniki emas», deb turib olgin edi, kallavaram! — Bunday qilsam, uni tutar edi-da? Soʻz bergan edim, nomardlik boʻlardi... — Ie! — dedim figʻonim chiqib. — Ha, tutsin edi, qamasin edi — qilmishiga yarasha!!! Voy ahmogʻ-ey, soʻz bergan emish! Balki qizlarining tashvishini qilgandirsan, ersiz qoladi shoʻrliklar deb?! Ehtimol, oʻsha uchchiga chiqqan chayqovchidir, qallobdir! Ular shunaqa boʻladi. Ba’zan hatto uydagi xotinini ham oʻrtaga qoʻyib... —Unisini senlar bilasan, gapga boysanlar. Kap-katta odam, koʻziga yosh olib gapirganda ishonmay boʻladimi? Sochlari ham oq edi... Mayli, joʻra, endi pushaymonning foydasi yoʻq — boʻlgani boʻldi, boʻyogʻi soʻndi. Dunyoni panjaradan ham bir koʻrib qoʻydim-da, ziyon qilmas... Ramazon chakkasini kaftiga bosgan koʻyi deraza osha perronga tikilib oʻtirardi. Oʻychan, beozor, hokisorgina... «Uni xushlamaslik, yoqtirmaslik mumkin, lekin yomon koʻrib boʻlmaydi», deb oʻyladim ichimda. U bir payt koʻzini qisinqiragancha nima deb qoldi deng: — Hozir Novosibirsk poezdi keladi, hayyo-huyt deb Barnaulga joʻnavorsam-chi? — Oʻlging kelgan boʻlsa shunday qil, milisaga tutib bermagan ham nomard! — dedim achchiqlanib. Laka-lov qiliqlari, gap-soʻzlari yana birpasda koʻnglimga urgan edi. — Ramazon, boshni qotirma, qayoqqa ketsang ket, joʻra! Iltimos, endi bu yoqlarga qadam bosa koʻrma! Ramazon ketdi. Poezd oʻrnidan qoʻzgʻalganda perron boʻylab bir hayqiriq yangradi: «Chantrimore-e!» «Kalamakatore» boʻgʻzimda qoldi — aytolmadim. Poezd endi toʻxtamaydi, uni na men, na Ramazon toʻxtata oladi: Ramazon esa ketdi, joʻnab ketdi, endi kelmaydi! U ketgach — shahar, gʻala-gʻovur shahar birdan zeri-karli, fayzsiz koʻrindi koʻzimga. Shunday qilib Ramazon ketdi, boshqa kelmadi. Borgan yili uylandi, baribir oʻsha qizga — togʻasining qiziga uylandi. (Onasi ham tuzalib qolgan boʻlsa kerak.) Keyingi yili oʻziga imorat qurdi. Hozir toʻy qilmoq taraddudida yurganmish... Bultur kuzakda Boysunga borganimda bozor aylanib yursak, yonimdagi hamrohim: — Ana, oshnangizni qarang! — deb qoldi. Ramazon! Oldida bir choyquti, bozorni boshiga koʻtarib, yeng shimargancha olma sotyapti. Koʻnglimda shubha uygʻondi: «oʻshandagi gap tasodif emas shekilli, asli qonida bor ekan-da buning». Lekin nima ham derdingiz — tirikchilik, birovning roʻzgʻorini birov tebratmaydi. — Barnaulda olma kamchil emish, Barnaulga olib borish kerak edi! — dedim yaqinlashib, kinoya bilan. — E, e, joʻrajon! — deya yuzi yorishgancha oʻrnidan turib ketdi u. — Oʻzim ham Barnaulni koʻzlab turuvdim, senday maslahatchiga zor boʻlib. Nima qilay, joʻra, yer bilan bitta toʻkilib yotibdi. Molga beray desam, koʻngil boʻlmaydi, uvol. Undan koʻra... — Ramazon tanlab-tanlab, hamrohim bilan menga ikkitadan olma tutqazdi. — Yeb koʻringlar, bunaqasi Bogʻi Eramda ham yoʻq. Birpas oldida chaqchaqlashib turdik. U hay-huylab oʻtgan-ketganni chaqirar, idishi boʻlsa idishini, boʻlmasa — qoʻyni-qoʻnjini olmaga toʻlatib joʻnatar edi. — Pulini nega olmayapsan? — E, otamga qavm boʻladi, noqulay. — Bunisi-chi? — E, ena jamoatimizdan qarindosh... — Olmang koʻp boʻlsa, davlatga topshirvormaysanmi bunday qilib oʻtirguncha? — Qarzim bormi? Arzon oladi! — Axir, hammaga tekin ulashyapsan-ku? — E, biri xesh, biri tabor. — Senga begonasi bormikan Boysunda? — Bor, — dedi Ramazon tirjayib. — Mana — sen! Musofir, sotqin, shaharlik! U kechqurun bir toʻrxalta sara olma koʻtarib uyimizga keldi. —Yaxshimi, yomonmi, shoir noming bor, koʻchada olma koʻtarib yursang obroʻying buziladi, dedim... «Obroʻying buziladi», «toʻkiladi emas, «buziladi»! Ramazonning gapi, Ramazongina shunday deyishi mumkin! Ana sizga — Ra-ma-zo-on! Ramazon, joʻra, joʻrajon, mana — qoʻlimdan kelganicha seni naql qildim. Men bu narsani sen uchun, senga bagʻishlab yozdim. Ba’zi oʻrinlarda oshiribroq yuborgan boʻlsam, koʻnglingga olmassan. Bu ish qurgʻur oʻzi shunaqa, shunday qilmasa boʻlmaydi. Mendan ahvol soʻrasang — turmushim eskicha, bir maromda. Chatogʻi shundaki, bi-ir maromda! Noliyotganim yoʻq, hamma narsam yetarli, joyida. Lekin hayotimga nimadir yetishmaydi, nimadir — yirikroq tashvish deymizmi, toʻpolon deymizmi yoki bir moʻ‘jizami... Qilayotgan ishlarimdan koʻnglim toʻlmaydi, hammasi koʻzimga mayda, arzimasdek tuyuladi. Ishga borib kutasan oʻsha narsani, uyga kelib kutasan — behuda. Goho boshingni devorga urging keladi — shoyad biror yangilik roʻy bersa!.. Bu nolish, shikoyat emas, Ramazon — hasrat, doʻstning doʻstga hasrati! Kecha kechasi birovning yoʻtalidan uygʻonib ketdim. Qattiq yoʻtalardi, beton devorga qoziq qoqqandek boʻgʻiq yoʻtal. «Qizimmi?!» Uyqu qochdi. Xotinimni uygʻotib, «Turib qarasang-chi!» dedim. Narigi xonaga chiqib, qizimdan xabar olgan xotinim «E, qoʻshnining bolasi-ku!» dedi. Oʻsha zahoti xotirjamgina uyquta ketibman. Nega bunday, Ramazon? Oʻtgan hafta tunga yaqin uyimga telefon boʻldi. Boysundan. Bir hamshaharimizning togʻasi vafot etibdi, ertalab chiqarishmoqchi, iloji boʻlsa, shu gapni jiyaniga yetkazishim kerak ekan. «Bemahalda sizni bezovta qildik-da, ogʻajon, ovora boʻlasiz-da», deb qayta-qayta uzr soʻrashdi, «Iloyo bir oʻgʻlingiz oʻnta boʻlsin, baraka toping», deya rosa alqashdi. Ishdan qattiq charchab kelgan edim, oʻzimcha mulohaza yuritdim: «Jiyanining uyi shaharning bir chetida! Ertalab chiqarisharkan, bugun borib aytdim nimayu saharda ishxonasiga telefon qilib qoʻydim nima — bari bir janozaga yetib borolmaydi». Yetib borolmasligi aniq edi, lekin... Ana shunday, mening uyimda telefon bor! Men ishdan charchab kelaman! Nega bunday, Ramazon? oʻrnimda sen boʻlganingda nima qilarding? Sudingda qatnashgan yozuvchi doʻstim yaqinda «oʻzini oʻzi qamatgan afandiroq bir oshnang bor edi, qaerda hozir, nima ish qilyapti?» deya seni soʻrab qoldi. Afandimiding, Ramazon? Hozir ham shundaymisan? Bilaman, shundaysan, sen oʻzgarmaysan. Ammo men nega oʻzgardim? Nega bunday boʻlib qoldim? Nega oʻshandagi zorlanishlaringga kulib qaradim, sen bilan «bir portret»ga tushmadim? Tushganimda, bugun uni xonamning toʻriga osib qoʻyardim — ba’zi narsalarni eslatib, ba’zi narsalardan ogohlantirib turardi. Men aytgan «poza»lardan, sen aytgan «foza»lardan... Bir haftalik betayin, bema’no kuydi-pishdilar oqibati — shanba kunlari turgim kelmay, toʻshakda uzoq choʻzilib yotaman, gangib, karaxt yotaveraman, kutib — nimanidir, kimnidir... Mana, hozir sen kirib kelasan. Toʻsatdan. Tashvish bilan, toʻpolon bilan. Olma olib kelasan, jaydari olma. «Chantrimore-e!» deysan qulochingni keng yozib. «Kalamakatore!» deyman men. Bu nima degani, Ramazon? Qaysi tildan bu gʻalati soʻzlar, ma’nosi nima? Men bilmayman, sen ham bilmaysan. Shodi garangdan soʻraylik desak, u endi yoʻq — uzoq yili oʻlgan. Miyasi aynib oʻlgan. Quloqning zahmidan. Urushning kasri. Undan tirnoq — farzand qolmadi, mol-dunyo qolmadi — «Chantrimore» qoldi, «Kalamakatore» qoldi, bizga: senga, menga... Nima degani bu? Oʻylashimcha, buni endi faqat ikki kishi — ikkalamizgina tushunadiganga oʻxshaymiz: senu men. 1981

Muallif: Erkin A’zam