Chapaklar yoki Chapaklar Mamlakati [Erkin A’zam]

Sotsializm sharoitida oʻtayotgan oltinchi kunimiz edi.
Sizu biz bu tuzumning nimaligini bilamiz, albatta — non-namagini yeb katta boʻlganmiz. Ammo hozir koʻz oʻngimizdagisi butkul boʻlakcha edi. Oʻziga xos. Avvalgilariga oʻxshamas. Bu mamlakatda shu tuzumning otasi ham, onasi ham, sohibu rahnamosi ham birgina kishi — tamal toshini qoʻygan ham oʻzi, barpo etgan ham oʻzi, oʻlgudek bahramand boʻlib kelayotgan ham oʻzi. Soʻz ulugʻ dohiy tovarish Xon Man Men ustida ketayotir. Bu yurtda har bir toshu har giyoh shu zotning uch boʻgʻindan iborat sharafli nomi bilan bogʻliq. Boshqacha boʻlishi mumkin emas.
Aslo.
Qargʻa bulbul boʻlolmas. Boʻlaman deb buti yirtilibdi. Boʻlaman deb boʻgʻilib oʻlibdi. Yoʻq, qargʻa bulbulga havas qilib zagʻchaga aylanib qolganmish. Bu ta’biru taqqoslar nechogʻli oʻrniga tushdi yo tushmadi — boshqa masala. Gap bunda emas hozir. Biroq har qanday nusxa, taqlid koʻpincha asliyatdan yorqinroq, mukammalroq, ayniqsa, serda’vo boʻlishi ayon. Goho shu qadarki, asliyatga xos mohiyat huv chetda qolib ketib, tamomila oʻzgacha bir manzara dunyoga keladi. Asliyatdan xabardor kimsa, xabardori nimasi — qargʻadan bulbul yasamoqqa uringan, uni tarbiyalab oyoqqa qoʻygunicha jigarlari xun boʻlgan, goh ming turli hiyla-nayrang bilan, goh zulmu zoʻrlik bilan unga xonish oʻrgatgan zot, deylik «xalqlar otasi» atalmish moʻylovdor dohiy bu manzarani koʻrsa bormi, ehtimol, avval azbaroyi mamnuniyat (oʻttiz yillik zahmatlarining bir mevasi-da!), jonajon trubkasini huzur bilan bir tortib qoʻyib, «Da-a! Xarasho, tavarish Xon Man Men!» degan, soʻngra esa, uchlari tutundan sargʻaygan shopdek moʻylovini alam va nadomat bilan shartta yulib tashlagan boʻlardi: «Men ham yurgan ekanmanda, alohida bir mamlakatda sotsializm qurdim, deb!»
Ana shunday hasad qilgulik sotsializm ne’matlaridan bahramand boʻlib (mubolagʻa yoki kinoya qilinayotgani yoʻq) yashayotganimizning oltinchi kuni edi. Tushlik mahali qoʻshni stoldagi afrikalik zanji biz tomonga bot-bot nazar tashlab qoʻyayotganini sezdim. Oʻzi qop-qora, libosi undan-da qora, lekin bashang. Boʻynidagi qimmatbaho ipak boʻyinbogʻining uzunligidan chamalaganda xudo boʻydan ham bergan boʻlsa kerak. Devqomat. Aslzodalarga xos bir viqor bilan taltayib oʻtiribdi. Barmogʻida allambalo serbar uzuk, holsiragan kabi ogʻzini kappa-kappa ochib sigaret tutatadi. Ikkinchi qoʻlidagi zalvorli uzunchoq idishdan «bia» hoʻplarkan, tilla koʻzoynagining qalin, koʻkimtir oynasi osha bizga qarab-qarab qoʻyadi. Sezishimcha, aynan bizga emas, negadir mening pijagim yoqasiga tikilgani tikilgan. Men ham tekin, bebiliska «bia»dan hoʻplayturib, zimdan sekingina yoqamga koʻz tashlab
olaman. Oʻzbekiston bayrogʻining oʻsha kezlarda endigina chiqqan mitti tasviri — znachok. Shunga qarayapti shekilli. Nima kerak ekan?
Dengiz ne’matlarining hidiga toʻla yemakxona kechagi turfa mijozlarini qoʻmsagan kabi ruhsiz huvillaydi. Toʻrdagi uzun stolda Ozodlik orolidan doʻstona yordamga kelgan tarjimonlar guruhi xuddi oʻz uyidek bemalol (darvoqe, doʻstining uyi — Oʻzining uyi-da!) shovqin-suron solib ovqatlanayotir.
Serzavq davra — yarmi erkak, yarmi ayol. Jami oʻn toʻrt kishi. Oʻn toʻrt tilning bilimdonlari. Barining istarasi issiq, bari allanechuk joʻshqin, quvnoq. Bir-ikkitasi musulmonga ham oʻxshaydi. Arabzaboni qaysisi ekan? Anovi, stolning uchida toʻsdek qorasoch, qoramagʻiz juvonning kiftidan quchib sigara burqsitayotgan tepakalu qirraburuni emasmi? oʻzi ham arab-parab boʻlsa kerak, koʻzining oqidan ma’lum. Shularga maza, bu yer oʻz uyidek gap, zeriksa — biqinida yelkasiga qoʻl tashlaydigani bor.
Koʻpchilik. Yegan-ichganlari — hotamtoy birodarlarining boʻynida. Ba’zilari uyidan ham, oilasidan ham bezor boʻlib kelgandir. Yayrab-yayrab ketadi. Ozodlik orolining odamlari. Ozod, erkin odamlar. Bu yerda ham oʻzlarini shunday tutishadi — ozod, erkin. Vatanlarida-chi, vatanlarida qanday?
Saroydek keladigan bu muhtasham restorandagi bor-yoʻq xoʻranda shugina edi. Qolganlar kecha joʻnab ketgan. «Uchinchi dunyo» mamlakatlari qalam ahlining navbatdagi nechanchidir anjumani yakun topdiyu hamma yurt-yurtiga qaytib ketdi. Anovi orolliklaru manovi olazarak bashang zanjidan boshqa yana ikki kishigina qolgan: menu tovarish Baxtiyor. Butun boshli restoranda. Yoʻq, butun boshli musofirxonada. Ikki qanotdan iborat, qirq besh qavatli osmonoʻpar azamat binoda. Poytaxtdagi eng ma’lumu eng mashhur musofirxonada. Bor-yoʻgʻi ikki musofir. Yoʻq-yoʻq, butun boshli mamlakatda. Darvoqe, bu orada ulugʻ homiylari boʻlmish qoʻshni oʻlkada istiqomat qiladigan oʻzlariga
Oʻxshash bodomqovoq sobiq vatandoshlari — bir guruh qari-qartang ham ziyoratga kelib ketdi. Boʻyinlariga fotoapparat osgan, kampirsholari shim kiygan (bu yerda rasm emas, hatto qat'iy taqiqlangan) bu ajnabiy sayyohlar ikki kunmi turib, musofirxona tolorlari boʻylab anqayib yurib, oʻzaro chuvur-chuvurlashib, yosh bolalar kabi saf-saflashib belgilangan manzillarini koʻrib, lekin hech narsaga tushunmay, birorta ham joʻyali surat ololmay, hayron boʻla-boʻla qaytib ketishdi. Bu yerda qolgani yana oʻzimiz boʻldik — menu tovarish Baxtiyor. Ikki musofir. Olis-olislardan kelgan ikki nochor musofir. Butun boshli ulkan musofirxonada. Yoʻq, butun boshli Chapaklar mamlakatida. Sababi ne, buni ayting, tovarish muxtor vakil?
Masalaga siyosiy tus berib vahima qilmang, tovarish Erkin aka! Bizga oʻxshab qiyiqkoʻz emassiz-ku, koʻzingizni kattaroq ochib qarang! Atrofingizda boshqalar ham bor! Masalan, musofirxona xizmatchilari, yuzdan ortiq odam! Bari sizning, siz aziz mehmonning xizmatida, bilib qoʻying!
Anjuman tugab, ahli mehmon joʻnab ketganidan beri ahvol shu. Kunda uch mahal tamaddi qilgani shu yerga kiramiz. Yeydigan taomimiz bir xil, aniqrogʻi, lugʻat boyligimizga yarasha. Ya’ni — dengiz ne’matlari, baliq, baliq va yana baliq: qovurilgan, qaynatilgan, bugʻlangan, bijgʻitilgan va hokazo, lekin bari baliq. Goho-goho qisqichbaqayu chuvalchanglar ham aralashib turadi. Iloj qancha, dengiz ne’mati! Chuchvaraning xomini ham, pishganini ham uyingizda yeysiz! Buyurtmani tovarish Baxtiyor beradi. Men unga umid bilan tikilaman: yosh, oʻrischa oʻqigan, inglizchani ham bilsa kerak. U kelganimizdan beri allaqanday lugʻatni yonidan qoʻymaydi, biroq ovqat mahali bor bilimi esidan chiqib ketadimi, nuqul — «fish» (baliq), «chiken» (qovurma joʻja goʻshti), «ti» (choy) yoki «bia» (pivo). Koʻr boʻllaring! Yashasin «ikkinchi ona tilimiz» — Oʻris tili!
Har gal yemakxonaga kirayotganimizda ikki bukilib ta’zim bilan jilmaygancha «Saida» kutib oladi.
Qoʻlidagi barkashchada bugʻi chiqib turgan nam sochiqchalar. Taom oldidan qoʻllarimizni pokizalab olishimiz lozim. Durust. Oʻzimizdagidek. Soʻng yana bir tizza bukib, ichkariga ishora qiladi:
«Dasturxonga marhamat etsinlar!» Bunisi ham tuzuk. Ovqat mahali ham eshik oldida qaqqayib,xoʻrandalarning imosiga mahtal holda turadi. Barakalla. Biz u bilan allanechuk qadrdon boʻlib qolganmiz. Birinchi kundanoq. Unga koʻzim tushganda men, odatimcha, xuddi yosh bolani kuldirmoqchidek joʻrttaga aftimni burishtiraman. «Saida» bunga javoban shunday yoqimli jilmayadiki... E, yashang-e, Yoʻldosh aka, koinot kemalari bahona, bir gʻayrat qilib shu yoqlarga ham kelib ketgan ekansiz-da!
Saida — qoʻshnim Yoʻldosh akaning qizi. Juda sergʻayrat, oʻgʻil bolaga oʻxshagan qiz. Maktabda katta oʻgʻlim bilan birga oʻqigan. Yili — ot. Kayfiyatim qanday boʻlmasin, koʻcha-koʻyda uni koʻrsam, dilim oʻz-oʻzidan yorishib, aftimni boyagidek burishtirib goʻyo mayna qilgan boʻlaman, u ham xuddi shunday javob qilib jilmayadi. Otasi bilan tengdosh, xiyla qadrdon edik. Bir-birimizni «aka-aka»lab izzat qilardik. Juda uddaburon, yovqur yigit edi rahmatli. Hovlidagi barcha yumush-yurishlarning boshida turardi. Toʻsatdan qoni aynib, devdek yigit, mushtdek boʻlib qoldi. Bir yilga yetar-etmas olamdan oʻtdi. Koinot kemalari uchiriladigan joylarda xizmat kilgan ekan, boyoqish.
Xoʻsh, Saida qanday kelib qoldi bu yoqlarga? Yo bu «Saida» u yoqlarga borib qolganmikan? Bir-biriga oʻxshagan odamlarning fe’lida ham oʻxshashlik boʻlarkan-da, tavba. Buning ham yili ot boʻlsa, buning ham oti «s»dan boshlansa ajab emas. Lekin buni soʻraydigan mard qani? Tovarish Baxtiyorning esa holi ma’lum: chiken, piken, fish, bia. He, oʻqigan oʻrischangdan akang!
«Saida»ga qaraymanu Saidani eslayman, Yoʻldosh akani, Qorasuv mavzeidagi hovlimizni, uyimni, bolalarimni... Me’damga urib ketgan dengiz ne’matlarini nari suraman — ishtaham boʻgʻilgan.
— Ha, boʻlmadimi?
— Lugʻatni puxtaroq oʻrganish kerak, tovarish Baxtiyor! — deyman ta’naomuz oʻpkalab.
— Qachon ketishimiz lugʻatda yozilmagan, — deya oʻzini himoya qilgan boʻladi bechora tovarish Baxtiyor.
Bir xil taom, bir xil manzarayu manziratlar naqadar odamning me’dasiga urgan boʻlsa, yemakxona boʻylab pinhona karnaylardan muttasil taralib turadigan allaqanday qoʻshiq ham shunday zeriktirgan.
Holbuki, mayin musiqa ohangi, yoqimli ayol ovozi. Lekin allanechuk junjiktirarli, yurakni ayovsiz gʻijimlaydi, eza-di; olis, begona bir yurtlar dardi, nafasidan sado beradi. «Vatan obod, xalqlar ozod, hamma baxtiyor» — mazmuni taxminan shunday boʻlsa kerak.
Ora-orada joʻshqinroq bir yalla ham yangrab qoladi. Bu — doʻst orolliklarning yurtida tugʻilgan qoʻshiq, oʻshalarning koʻngli uchun havola etilayotir. «Yangi dunyo» epkinlariga bir qadar hamnafas, shodmon, begʻamroq bu qoʻshiqqa serzavq davra baravar joʻr boʻlib, yemakxonani yallaxonaga aylantirib yuboradi. Andakkina rasmiyatdan chiqilsa zir titrab qoladigan mezbonlarga orollik birodarlarining bu kabi erkaliklari uncha malol kelmaydi shekilli, beozor iljayib ta’zim qilib turishaveradi.
Tolorning eng koʻrkam, eng koʻrinarli joyida shunday farovon, shunday baxtiyor vatanning ijodkorlari boʻlmish oliysha’n aka-ukaning hashamatli portretlari yonma-yon turibdi. Hammayoqda shu tartib — ulugʻ dohiy chap tomonda, uning jigari, izdosh-gʻoyadoshi, barcha lavozimlardagi oʻrinbosari, «sevimli rahbar» Men Xon Man oʻng tomonda. Aka harbiy frenchda, uka zamonaviy kiyim-boshda.
Tarixiy xizmatlariga qarab-da. Aka vatan ozodligi yoʻlida qon kechgan, kurashgan; uka tinch qurilish yillarida rahbarlik qilmoqda. Uni «sevimli rahbar» deb ataydilar. U yoshlarga, ayniqsa, qizlarga sevimli. Ularga sochini kalta qilib qirqishga ruxsatni shu bergan-da. Inqilobiy kurashlarda toblanib, hamon daqqi qarashlar quli boʻlib kelayotgan akasini ham shu koʻndirgan: keling, jigar, shu qurgʻurlar sochini kessa keyaqolsin, bitta-yarimining uzunroq kokili oyoq-poyogʻiga oʻralishib, yangi jamiyat qurishimizga xalal bermasin!
Xullas, yoshlarning hali undan umidi zoʻr.
Bir mahal qora quyundek bir balo boshimga bostirib kelib, yoqamga yopishdi. Boyagi zanji. Rosa mashqini koʻrgan ekanmi, bir hamla bilan koʻkragimdagi oʻzbekiston ramzi tushirilgan nishonni yulib oldi. Bu hol shu qadar kutilmaganda, shu qadar betakalluflik bilan sodir etildiki, hangu mang qolishdan oʻzga chora yoʻq edi. Zanji bizga mutlaqo beparvo, qoʻlidagi nishonni harislik bilan aylantirib koʻzdan kechirarkan, inglizchalabmi nimadir dedi. Tovarish Baxtiyorga qaradim. U yelka qisdi: fish-pish, chikin-pikin, vas-salom. Betakalluf mehmonimiz bizning «soqov»ligimizdan taajjublanib, boshqa bir tilga oʻtdi. Frantsuzcha, ispancha...
qoʻyib bersa, jahondagi barcha zabonda chuldirab chiqqudek!
Shugina bilgan narsani biz bilmasaga!
Gʻalati odat: biror ajnabiy bilan soʻzlashganda odam negadir oʻzi bilgan til, deylik, oʻris tilida javob qaytaradi. Bu ham mayli, xuddi suhbatdoshingiz kardek birdan baqirib gap uqtira boshlaysiz: goʻyo u tilingizni biladi-yu, lekin qulogʻi ogʻirroq; goʻyo shunday qilinsa, u tilni bilsa-bilmasa, tushunadigandek!
Yashasin «ikkinchi ona tili»miz! oʻlgur zanji bu tildan ham xabardor ekan. Toʻgʻri, yantoqqa sudrabroq gapirar ekanu, lekin mayli-da. Tambovmi, Saratovdami oʻqigan emish. Yotoqxonaga qoʻshni sut mahsulotlari kombinati yoki toʻqimachilik fabrikasining shoʻx-shaddod qizlari bu tur ajnabiylarga oʻchroq, umuman, ular boshqa tillardan dars bermoqqa ham usta boʻladi.
Oʻzbekistondan ekanimizni eshitgach, zanji koʻzi chaqnab xitob qildi:
— O-o, Toshkent! Boʻlganman, boʻlganman. Kinofestivalga borgan edim. Zoʻr shahar. Rosa yayraganmiz!
Boʻlsa bordir: axir, qora Afrikadan vakil qatnashmasa, festival — festival boʻladimi! Yayragani ham rost: kelgan mehmonni biz — oq boʻladimi, qora boʻladimi — boshimizga koʻtarmay qoʻymaymiz.
Hozirgina balo misoli boʻlib turgan odam koʻzimizga choʻgʻdek koʻrinib, mehrimiz tovlanib ketdi:
Toshkentda boʻlgan ekan, Vatanimizni koʻrgan ekan! Bu olis musofirliqda u baayni Vatanimizdan bir mujda keltirgandek unga nisbatan koʻnglimizda bir iliqlik paydo boʻldi.
Zanji Toshkentni ta’riflay-ta’riflay, shuning evazigami, nishonimni koʻkragiga taqib oldi. Soʻrash yoʻq, bir ogʻiz «sovgʻa qil» demoq yoʻq. Aytishicha, unda dunyodagi barcha davlatning nishonlari bor ekan. Znachok jinnisi emish. Oʻziyam bormagan, koʻrmagan yurti qolmabdi hisob. Mayli, oʻzbekistonimiz shu jahongashta zanjining koʻksida ham jahon kezsin!
Suhbatdoshimiz kino arbobi ekan. Arbobligi rost shekilli — ijodkor boʻlsa, dunyo kezmoqqa vaqti qayda! Samolyot poylab qolgan emish. Ertaga Bryusselgami, Kopengagengami uchishi kerak.
Kinofestivalga!
Bu gapdan tovarish Baxtiyor oh tortdi, men uh tortdim. Qandoq baxtiyor zanji! Xohlagan payti xohlagan tomoniga keta oladi!
— Bu yer jonga tegib ketdi, — dedi zanji hasrat qilib. — Dunyoda bunaqa zerikarli mamlakatni koʻrganim yoʻq!
U men olti kundan beri bosh qotiraverib topolmagan gapni joʻngina ifodalab qoʻygan edi.
Soʻngra bu jahongashta zanji bilan dunyodagi turli mustabidlik tuzumlari toʻgʻrisida bahslasha ketdik. Men Afrikayu Amerikadagi irqchilik, aparteid balolaridan soʻz ochib, pisanda qilgan boʻldim.
— Yoʻq, — dedi suhbatdoshim keskin bosh chayqab. —Bunaqasi hech qaerda yoʻq... Shoshmang,bor, yana bittasi bor, — deya u aqidaparastlik tuzumiga asoslangan Sharq mamlakatlaridan birini tilga oldi.
Buni qarangki, ittifoqo, bultur men ham xuddi oʻsha mamlakatda boʻlgan, behad qattiq ta’sirlanib qaytgan edim.
Taassurotlarimizni oʻrtoqlasha boshladik.
— Siz bunaqa tuzumlar boʻyicha tuzukkina mutaxassis boʻlib qolibsiz, — dedi suhbatdoshim lutf bilan kulimsirab.
— Yoʻq, bunga hali erta, — deb orolliklar tomon ishora qildim: — Hov anovilarning yurtida boʻlmaganman.
— Yanglishasiz, u oʻzgacha mamlakat, — dedi zanji e’tiroz bildirib. — Qoʻshnisi kimligini bilasiz!
Chindan ham orolliklar biz muhokama etayotgan mamlakat fuqarolariga aslo oʻxshamas,oʻzlarining sharafiga qayta-qayta eshittirilayotgan qoʻshiqqa baralla joʻr boʻlib, restoranni boshlariga koʻtarib xursandchilik qilmoqda edilar.
...Keyin, Moskovga qaytganimizda elchixonadagi bilgich diplomat doʻstlar ustimizdan rosa kulishdi:
«Voy nodonlar-ey, kelib-kelib oʻshanaqa joyga safar qiladimi odam?»
Nachora, nasibamizda bunisi ham bor ekan: oʻn kun oʻsha yoqlarda tentiramoqqa toʻgʻri keldi.
Qaysi mamlakatga safar qilmoq foydali-yu, qaysisi zararli ekanini siz — diplomatlar yaxshi bilasiz. Biz buni koʻzlab yoʻlga chiqqanimiz yoʻq edi. Bizniki koʻngilxushi sayohat emas, xizmat safari edi. Bundan nima yutdig-u, nimani yutqazdik — Oʻziga ayon.
Lekin, toʻgʻrisini aytganda, shaxsan mening bu safardan koʻzlagan pinhona bir ilinjim ham bor ediki, u haqda oʻrni kelganda soʻzlanar...
Diplomatlarning mahobat qilib gapirishicha, anjuman tugagunga qadar biz ularning nazoratida turib, soʻng birdan sirli ravishda gʻoyib boʻlib qolganmishmiz. (Modomiki fuqarongiz ekanmiz, qidiring edi, soʻrab-surishtiring edi — kasbingiz shu-ku!) Bu holdan qattiq tashvishga tushgan Baxtiyorning —hali uning «tovarish» boʻlib ketganidan bexabar - otasi Toshkentdan turib eski «aloqa»larini ishga solib, hatto xalqaro manzillar boʻylab bizni rosa qidirtiribdi. (Xayriyatki, shu odam bor ekan, boʻlmasa, hammaning esidan chiqib ketarkanmiz-da!) Qizigʻi shundaki, Buriyoning Moskovdagi elchixonasi ham qayta-qayta soʻrovlarga javoban nuqul «elka qisib» qoʻyarmish! Hazilmi, chinmi, «Aftidan, bular garovga tushgan yo boshqa biror kor-hol roʻy bergan» degan gumon bilan jahon jamoatchiligiga ovoza qilinishimizga bir bahya qolibdi! «Nima boʻldi oʻzi? Qayoqda qolib ketdinglar buncha?»
Oʻshanda nima boʻlgan edi oʻzi? Qayoqlarda qolib ketgan edik buncha?
Rosti, bu xotiralarning yozilishidan yozilmasligi aniqroq edi. Safar taassurotlarimni eshitgan hamkasb ukalarimdan biri: «Yozmang shuni, aka! — deb maslahat berdi. — Borgan joyimizni yo koʻkka koʻtarib, yo yerga urib yozaverish jonga tegdi. Bilaman, siz bor gapni yozishga harakat qilasiz, lekin nimaga kerak? Harqalay, shuncha kun non-tuzini yebsiz. Yozmang».
Yozmadim.
Goho davralarda jahongashtalikdan gap ketib, har kim oʻzi borgan-koʻrgan yurtlaridan naql qiladi.
Men ham «Toʻytepadan nari oʻtmagan» xonanishin emasman, dunyoning talay koʻcha-koʻylarini koʻrdim. Ammo negadir har gal oʻsha oʻn kunlik safar taassurotlaridan soʻz ochaveraman. Eshitgan birodarlar «E, shuni yozmaysizmi, rosa qiziq ekan!» deya qoʻzgʻab qolishadi.
Yozmadim. Nima hojati bor? Uch:toʻrt yillik gap, xotiralar ham xiralashib ulgurgan. Yozmadim.
Osmonni suyab turganiga ham dunyoni xatlab bermas ekan. Bu orada yuz yoshlarga yaqinlashib qolgan ulugʻ dohiy tovarish Xon Man Men olamdan oʻtib, mamlakat xalqi yetim qoldi. Yurtda bir necha yillik motam e’lon qilindi. Motamga ham, yetim xalqqa ham birov bosh boʻlmogʻi lozim. Kutilganidek, «Sen yetim emassan!» deya xalqning boshiga «sevimli rahbar» tovarish Men Xon Man chiqdi. Ulugʻ ogʻasining shon-sharaflarga burkangan tarixiy yoʻlini ogʻishmay, fidokorona davom ettirmoqqa qasamyod qildi.
Yozmadim. Yangi, hali navqiron «sevimli rahbar»dan qoʻrqqanim, u oʻzigagina ma’lum gʻirrom bir yoʻllar bilan bu yozmishlarimdan xabar topib, mamlakatlararo munosabatlarga putur yetishiyu (goʻyo butun dunyo mening oʻsha tuzum toʻgʻrisida nima deyishimga koʻz tikib turgandek!) oʻzim tagʻin anovi gʻirrom usullar bilan biron baloga giriftor etilishimdan choʻchiganim uchun emas, albatta. Bu yogʻi endi eski dard — tanballik, hafsalasizlik. Yozmadim.
«Sevimli rahbar»ning omadi chopmadi. Goh mamlakatni suv bosadi, goh tovarish Men Xon Manning arzanda qizi kuyoviga qoʻshilib chet ellarga qochib ketib, tugʻilgan yurtiga qarata malomat toshlarini otadi. Xullas, huv ajoyib zamonlardagi tinchlik yoʻq endi, xotirjamlik yoʻq. Bamisoli bular bari ulugʻ dohiyning koʻhna vujudi bilan birga shahar markazidagi ulugʻvor maqbaraga eltib tiqilgandek.
Keyinroq radiodan yana noxush xabar eshitdim: ulugʻ dohiydan meros qolmish gullab-yashnagan sotsializm oʻlkasida yoppasiga ocharchilik boshlanibdi, vabo tarqalibdi. Bahri muhit ortidagi eng xavfli gʻoyaviy gʻanim hisoblanmish ulkan mamlakatdan bu yerga insonparvarlik yordami yuborilayotganmish. Bu ham holva — ulkan mamlakat dunyoning qay burjida biror hodisa roʻy bergudek boʻlsa, mudom aralashuvga tayyorligi ma’lum. Eng sharmandalisi shuki, ochlik changalida qolgan mamlakat qon-qarindosh mil atdoshi, ayni choqda qon-qattol dushmani sanalmish gʻarbiy qoʻshnisidan madad soʻrayotganmish...
Bunday xabarlarni eshitgach, safarimizning soʻnggi tongi musofirxonaning yigirma oltinchi qavati derazasi oldida turib kuzatganim — pastdagi hovlilardan birida begʻam-betashvish halinchak uchayotgan qizaloq, jajji qizaloq koʻz oldimga keldi negadir. Unga nima boʻldi ekan? «Saida»chi, doim jilmayib turadigan ta’zimkor «Saidam»? Yaxshimi, yomonmi, oʻn kunlik diqqinafas safarimiz davomida ertayu kech yonimizda boʻlgan, biz bilan tillashgan yakkayu yagona zot — tovarish Yakning ahvoli ne kechdi ekan?
Jahongashta zanji bu yurtni «Dunyodagi eng zerikarli mamlakat» degan edi. Rostdan ham shundaymidi? Darvoqe, nimasi zerikarli ekanining oʻzi qiziq emasmi?..

Tovarish Yak, Tovarish Baxtiyor va Tovarish Men (Oʻzim)
Men hech qachon kommunistlar safida boʻlmaganman va hech kim menga «tovarish» deb rasman murojaat etmagan. Biroq sotsialistik Buriyoda kechgan oʻn kunlik safarimiz mobaynida men ham, hamsafarim Baxtiyor ham «tovarish» boʻlmoqqa majbur edik. Bizni bu firqaga oʻzicha a’zo qilgan ham, «tovarish»ga aylantirgan ham mezbonimiz — tilmoch va rohbonimiz, chin e’tiqodli tovarish Yak boʻldi.»
Oʻzbek tilida «oʻrtoq» degan soʻz bor. Bu kalima inqilobdan ilgari ham boʻlgan. Doʻst, birodar, joʻra degani. Shoʻro zamoniga kelib kommunistlar ana shu soʻzni «tovarish»ga aylantirmoqchi boʻldilar.
Chamasi, bu iboraning asl mazmunini tovarish kommunistlarning oʻzi-da yaxshi tushunmagan va yoki maslaqdoshlar orasida u anchayin bir shartli oʻron boʻlgan, xolos. Shuning uchunmikan, ular bir-birining koʻziga choʻp suqishdan, birov-birovini chalishdan, sotishdan aslo tortinmagan. Haqiqiy oʻrtoq hech qachon bunday qilmaydi-ku! Bizningcha, «tovarish» tushunchasini oʻzbek tilida ifodalash imkonsiz, uning tarjimasi yoʻq va boʻlishi mumkin emas; «oʻrtoq» ma’nosida olingani esa — Oʻlganning kunidan, tamom. Shu masalada oʻzbek tili chindan ham «ikkinchi ona tilimiz»dan qashshoqroq, e’tirof etmoq darkor.
«Tovarish» soʻzi kommunistlarga yarashadi, kommu-nistlar — «tovarish» soʻziga. Boshqa gap yoʻq.
Aeroportda peshvoz chiqqan gʻoyaviy hushyor tovarish Yak bizni bir zumda oʻziga oʻxshatib oldi:
Baxtiyor — tovarish Baxtiyor, u meni «aka» degani uchun men — tovarish Erkin aka.
Mezbon dastavval menga koʻl uzatdi, men bilan salomlashdi. Keyin ham jami iltifotu mulozamatning quyugʻi menga boʻldi. Baxtiyordan yoshim kattaroq ekani, sochimga oq oralab qolgani uchungina emas, yoʻq, buning boshqa sababi bor ekanki, oʻrni kelganda aytaman.
Oʻzini tanitishicha, tovarish Yak xorijiy ishlar vazirligidan ekan. Chamasi, boshqa joyda ham xizmat qilsa kerak. Oʻrischani bir oʻrisdan yaxshi bilsa biladiki, aslo kam emas. Bir-ikki bor Rossiyada boʻlgan ham, u yerda kechayotgan jamiki oʻzgarishu yangiliklardan boxabar, lekin dunyoqarashida zarracha ogʻish yoʻq — sobit. Uning fikricha, Rossiya kommunistlari — shonli sotsializm gʻoyalarini imperializmning sarqiti boʻlmish koka-kolayu pepsi-kolaga almashgan yaloqxoʻr sotqinlardir, vassalom.
Bir kun emas, bir kun bu sharmandali qilmishlari uchun tarix oldida javob berishlari muqarrar!
Tovarish Yak yaqin oʻtmishimizdan bizga tanish komsomol arboblarining aynan oʻzi edi. Hamma savolga javobi tayyor. Bir qolipda. Murvati burab qoʻyilgan temirtan deysiz goʻyo. Ammo noqulayroq savol berib qoʻysangiz, astoydil ranjiydi: biz sizlarga shunchalik izzat-ikrom koʻrsatsag-u, sizlar esa —ay-yay-yay!
Bu toʻtiqushning gaplari goho shu qadar ensani qotirardiki, bora-bora oʻzimni tiya olmay, chimdib-chimdib gapiradigan boʻlib qoldim. Keyin-keyin oshkora zaharxandaga oʻtdim. Bunday paytda u ham kinoyaomuz oʻshshayib qoʻyardi: hah nodon-a, hah buzuq dunyoning gʻofil nusxasi-ya! Shuncha yil sotsializmda yashab, uning afzalliklarini anglab yetmagan nonkoʻr, noshukr yoki ochiqdan-ochiq —kapitalizmning malayi!
(Yaqin oʻtmishda oʻzimizda ham sersavolroq odam shakkok, gʻalamis hisoblanar, peshonasiga «siyosiy koʻr», «ongsiz» degan tamgʻalar bosilar edi.)
Bunday munosabatlarimizning oqibati shu boʻldiki, tovarish Yak endi men, ya’ni delegatsiya rahbaridan bezillab, bor-yoʻgʻi delegatsiya a’zosi boʻlmish yuvosh, kamsuqum tovarish Baxtiyor bilan muomala qiladigan boʻldi. Deylik, biror maslahat chiqib qolsa, u avval tovarish Baxtiyorga aytadi, tovarish Baxtiyor keyin menga «tarjima» qiladi. Bu hol odatiy risolaga mutlaqo zid edi, ammo nachora — qaltis vaziyatda raqib bilan murosaga bormoqning boshqa yoʻllarini ham qidirmoqqa majbursiz.
Orani yumshatish maqsadida bir kuni zaxiramdagi turshagu mayizdan (umrida koʻrmagan ne’matlar!) kattagina bir tugun yasab uning qoʻliga tutqazdim: «Bola-chaqangga olib borarsan, sovgʻa». «Mening bola-chaqam yoʻq! — dedi u askarlarga xos bir oʻktamlik bilan dona-dona qilib. — Va umuman, bizda bunaqa sadaqalar rasm emas. Sizga maslahatim: boshqalarga bunaqa qilakoʻrmang!»
Bu gapga ishonay degan edim — harqalay, pokdomon sotsialistik munosabatlar-da — butkul yolgʻon boʻlib chiqdi. Anjuman nihoyasida oʻzaro sovgʻa-salom almashuv shunchalik avj oldiki, ulugʻ dohiy ziyoratiga quruq qoʻl bilan borgan bizning delegatsiya (tov. Baxtiyor va tov. men) xijolatdan qochishga joy qidirib qoldik. Qavatma-qavat yugurgilab shoyi bogʻichli turli-tuman quti — sovgʻa ulashuvlarni koʻrib boshingiz aylanib ketardi. Xayriyatki, ular asosan oʻzlariga gʻoyadosh tomonlar bilan oldi-berdi qilishar ekan, xolos. Biz endigina mustaqillikka chiqib, oʻzaro munosabatlarimiz hali tayin etilmagan boʻlsa-da, har ehtimol, tovarish Yak ulugʻ dohiyga atagan biror nimamiz bormi-yoʻqligini surishtirdi. Koʻlimizni burnimizga tiqib turganimizni koʻrib, qulochini mujmalgina ikki yonga yozib qoʻydi: oʻzlaringdan koʻringlar, sovgʻadan quruq qoldinglar!
Lekin xolisanlillo aytganda, tovarish Yakning boyagi taxdidli maslahatida ozroq jon ham bor ekan. Kunda-kunora kiyim-kechagimizni yaraqlatib yuvib, dazmollabu ohorlab qoʻyadigan musofirxona xizmatchisiga, minnatdorlik sifatida, tovarish Yak rad etgan mayiz-turshagimni hadya etmoqchi boʻlganimda, shoʻrlik ayol bezgak tutgandek devorga qapishib qoldi: yoʻq, yoʻq, yoʻq! Safarimiz qarib, ketar chogʻimiz meni necha kun «Mersedes»ida yayratib yurgan qoqichak haydovchiga bir-ikki quti a’lonav sigaret tutqazganimda, u sovuqqina iljayib choʻntagidan oʻzinikini chiqardi: rahmat, rahmat, men mana bunaqasidan chekaman.
Menimcha, har ikkalovi ham qoʻrqdi, shu bahona sinab koʻrib, qoʻlga tushirmoqchi, deb oʻyladi.
Demak, pastdagilarga ruxsat yoʻq — pora hisoblanadi, yuqoridagilarga esa bemalol — sovgʻa,doʻstona sovgʻa!
Nega tovarish Yakning bola-chaqasi yoʻq? Darvoqe, bu yurt odamlarining, birov-yarim oshkora qartayib qolganini aytmasa, yoshini aniqlash ham oson emas: aft-bashara bir xil, kiyim-kechak bir xil, gap-soʻz bir xil.
Bizni taajjubga solib tan olishicha, siyosiy hushyor, gʻoyaviy toblangan bu mahmadana tovarishimiz bor-yoʻgʻi yigirma olti yoshda ekan. «Uylanishga hali uch yil bor. Vatanga xizmat qilish kerak avval!» deydi pinak buzmay: Vataningga xizmat qilsang — qilaver, buning uylanishga nima daxli bor? Uylangan odam vataniga xizmat qilolmaydimi? Xotini xalaqit beradimi? Unda, maqsad vatanga xizmat qilishgina boʻlsa, uylanib nima foyda — boʻydoq oʻtgan afzal emasmi? Darvoqe, uylanishga hali uch yil bor, dedimi? Nega uch yil — ikki yoki toʻrt yil emas-u, aynan uch yil? Keyinroq, orqavarotdan eshitishimizcha, tovarish Yakning uylanish-uylanmasligi yoki qachon uylanishi uning moliyaviy ahvoli (uy-joy, kelinga sep-mep deganday) yoki erkaklik mayliga emas, ulugʻ dohiyning xohish-qaroriga bogʻliq ekan.
Xullas, nari-beri mendan yigirma yoshlar kichik shu tovarish butun safarimiz davomida har yoʻl bilan bizga hukmini oʻtkazdi desa boʻladi. Bu oʻrinda mehmon-mezbon munosabatlari boshqa masala, ular oʻz yoʻliga, aynan mavjud rasmiyatu tartibot ustida gap borayotir.
Bu hol aeroportdanoq oʻzini koʻrsatdi. Tovarish Yak meni bargrang «Mersedes»ga taklif qilib, oʻzi haydovchining yoniga oʻtirdi. Shunda tovarish Baxtiyor mening yonimga oʻtirmoq boʻlib eshikni ochayotuvdi, rohbonimiz shartta mashinadan chiqib yoʻlini toʻsdi va uni eltib nariroqda turgan avtobusga joylab keldi. Sherigim uchun xijolat chekib, «Nega bunday qildingiz, mana, mashinada joy bor-ku?» deganimda tovarish Yak hali oʻzim ham bexabar boʻlgan yangilikni aytdi: «Siz — delegatsiya rahbarisiz!» Soʻng yuzimdagi taajjubni oʻqibmi, chap qoshini ma’nodor kerib qoʻydi: tartib shunday!
Delegatsiya rahbari emishman! Yetti uxlab tushimga ham kirmagan. Nachora, bularda tartib shunaqa ekan. Demak, bu tartibshunos men haqimda oʻzimdan ham koʻproq narsani bilsa ajab emas.
Shunday tartib keyinchalik ham biror oʻrinda buzilmadi. Men gerdayib «Mersedes»da yuraman — boyoqish Baxtiyor «el qatori» avtobusda; men qoʻsh toʻshakli hayhotdek serhasham xonada turaman — Baxtiyor chogʻroq bir hujrada; oliymaqom ziyofatlarda men boshqa stolda (rahbarlar davrasida) oʻtiraman — Baxtiyor boshqa stolda («oʻzi tengi»lar bilan); menga ulugʻ dohiyning yontasviri tushirilgan sersavlat asl charm papka sovgʻa qilinadi — Baxtiyorga oʻquvchi bolalar koʻtarib yuradigan oddiy soʻmka; majlis-marosimlarda ham men bir qadam oldinda yurishim kerak — Baxtiyor bir qadam orqada; xuddi shuningdek, men taklif etilgan boshqa-boshqa yuksak davralarga bechora Baxtiyorga yoʻl boʻlsin!
Safarga bir xil maqomda joʻnagan hamrohlar adolatli sotsialistik tuzum sharofati bilan shu tariqa ikki toifaga ajraldik-qoldik. Tovarish Baxtiyor ham katta idoralarda ishlashini, oʻziyam juda yaxshi yigit, Moskovlarda oʻqigan zoʻr jurnalist ekanini aytib necha bor dalolat qilib koʻrdim, ammo bu oʻlgur tovarish Yak qarorida qat'iy edi: nu i chto, tovarish Erkin aka, qoida shunday!
Bir-ikki kun oʻzaro noqulaylik tuyib yurgandek boʻldig-u, soʻngra har kim oʻzining mavqeiga koʻnikib ketdi: men — Oʻzimning rahbarligimga, Baxtiyor — Oʻzining a’zoligi, ya’ni menga tobeinligiga. Ajab qanoat!
Mavridi keldi shekilli, boʻynimdagi qarzni uzib oʻtmasam boʻlmas. Men keyinchalik ham talay safar-sayohatlarga bordim, har xil kishilar bilan uzangi-yoʻldosh boʻldim, lekin toʻgʻrisini aytsam, shu yigitdek kamsuqum, shunday madaniyatli, odmi-odobli, shunday sabr-bardoshlisini kam koʻrdim.
Toshkentga qaytgach eshitib-bildim: Baxtiyor bir vaqtlar katga amaldor boʻlgan baobroʻ bir odamning farzandi ekan. Uning oʻrnida boshqa boʻlganda, bizga oʻxshaganlarni oyogʻi bilan koʻrsatishi tayin edi.
U yogʻini soʻrasangiz, ba’zi bir jihatlarga koʻra, men emas, Baxtiyor, tovarish Baxtiyor delegatsiya rahbari boʻlmogʻi lozim edi. Ammo birgina tovarish Yakka ma’lum sabablarga binoan bul yuksak martabaga men noil koʻrildim. Bu tomoni endi kalning boshiga tasodifan baxt qushi qoʻngandek bir gap.
Ana shunday sirli-qudratli tovarish Yak oʻn kun mobaynida biz bilan birga boʻldi. Nimani koʻrgan, nimaniki bilgan boʻlsak, barini shuning koʻzi bilan koʻrmoqqa, shuning soʻzi orqali bilmoqqa mahkum edik. Qolganlari — Oʻzimizning fahm-farosatimizu shundoq sergak tovarishga ham ustalik bilan chap berganimiz, uning chor-atrofni biryoʻla koʻra biladigan oʻtkir koʻzlarini shamgʻalat qilganimiz tufayli.
Bekor fursatlar oʻzimiz mustaqil ravishda biror yoqqa yoʻl olgudek boʻlsak, oʻshshayib roʻparamizdan chiqadi. Bezabonlik qursin, biror nima zarur boʻlib, aytgan raqamiga sim qoqsak, u bir zumda paydo boʻladi. Oradan necha kunlar oʻtib, tasodifan payqab qoldik: u ham biz turgan musofirxonada istiqomat qilar ekan. Atay biz uchun, bizga koʻz-quloq boʻlib turmoq uchun boʻlsa kerak-da. Buni yashirib yurganini qarang oʻlgurning!
Oʻtgan shu oʻn kun mobaynida men uning metin dunyoqarashiga hujum qilib, u esa menga chap beraverib charchamadik. Bor siyosiy bilimimni ishga solib, rad etib boʻlmasdek tarixiy-amaliy dalillarni roʻkach qilib munozaraga kirishar, u sigʻingan tuzumning avra-astarini agʻdarib tashlamoqqa urinar ekanman, oʻlgur raqibim mehmonning izzatiga boʻlsin, andak yon bermoqni xayoliga ham keltirmasdi.
Soʻnggi zarbani ketar kunimizga qoldirdim. Axir, bu xumparning bor vujudi tayyor gʻoyalaru bir qolipga joylangan daqqi qarashlardan iborat emasdir, yurak atalmish matohdan xudo bunga ham bir chimdim ato etgandir — bir shoirona zarba qilib koʻray-chi! Shuncha vaqg bazoʻr tiyib yurgan zardamni birvarakay toʻkib solib (endi bu kasofatning qoʻliga tushmasman-ku!), shoirimizning mashhur «Tilla baliqcha» she’ri mazmunini sharhlab berdim unga. Sen ana shu baliqchasan, tovarish Yak, lekin tilla baliqsan, bilib qoʻy, tilla! Qiyiq koʻzlaringni yirib atrofga boqqil, atrofing — koʻlmak, sassiq hovuz!
Yigirma olti yil davomida vujud-vujudiga singib ketgan ogʻuni oʻn kunlik achchiq pisandalar bilan qondan quvib chiqarib boʻlarmidi?! Biroq mening bu soʻzlarim samimiy edi, astoydil achinganimdan edi. Tovarish Yak esa tabiatan oʻta zukko, oʻta zehni baland yigit edi — munozaralarimiz asnosi bunga amin boʻlganman. Harqalay, xayrlashar chogʻimiz u allanechuk ma’yus tortib qolgandek koʻrindi koʻzimga. Xiyla betgachopar, shartakiroq boʻlsa-da, nonkoʻrroq boʻlsa-da, oʻn kun birga yurgan mehmonlaridan ajralayotgani uchunmi yo koʻnglida allaqanday shubha-gumonlar paydo boʻlib, boshqa allanimalar nish urib qoldimi — u yogʻi menga qorongʻi. Harnechuk, uning metin dunyoqarashida qandaydir algʻov-dalgʻov roʻy bergani, bilinar-bilinmas darzlar paydo boʻlgani aniqdek
edi.
Yaxshimi, yomonmi, mayli-da, umrimning unutilmas oʻn kuni oʻtgan shu mamlakat haqida har qanday xabar qulogʻimga negadir qattiqroq oʻrnashadigan boʻlgan. Goho radiodan eshitib qolaman:
xalq demokratik respublikasi boʻlmish Sharqiy Buriyodan bir guruh odam qoʻshni gʻarbiy Buriyoga qochib oʻtganmish. Oʻsha qochqinlar orasida oʻn kun bizga hamroh boʻlgan, rohbonlik qilgan tovarish Yak ham bormikan, degan mubham oʻylarga boraman. Oʻn kun birga yurib bildik-da: tovarish Yak harholda oddiy «baliq» emas edi.
Darvoqe, uning oti nimaydi? Oti bormidi oʻzi? Balki siz eslarsiz, tovarish Baxtiyor?...

Chapaklar Egasi
Bu aslida afrikalik qoravoylaru aksari orollar-da kun kechiruvchi qiyiqkoʻzlar anjumani ekan. «Olifta» Ovrupodan, Amerika qit'asi va bir guruh arab davlatlaridan ham vakillar talaygina. «Uchinchi dunyo» mamlakatlari axborot ummonining gʻavvoslari, dargʻalari va hokazo namoyandalari. Tovarish Baxtiyor ikkalamizdan boshqa deyarli barchasi yo ovrupo tillarida, yo arab tilida soʻzlashar ekan.
Koʻpchiligi oʻzaro tanish, mana shunaqa baynalmilal gurunglarda uchrashaverib osh-qatiq boʻlib ketgan. Bu kabi izdihomlarda ilk bor qatnashayotgan, bir vaqtlar yer kurrasining oltidan bir boʻlagini zabt etgan sobiq shoʻrolar mamlakatidan borgan bor-yoʻq vakil — tovarish Baxtiyoru men; bir chetda shumshayib yuribmiz. Xayriyat, yonimizda «tashqi dunyo» bilan aloqa bogʻlab turuvchi yagona, lekin pishiq-puxta rishta — tovarish Yak hoziru nozir.
Anjuman benihoya muhtasham, har jihatdan alomat va barcha qulayliklari muhayyo, ulugʻvor qurultoylar saroyida ish boshladi. Tovarish Baxtiyor ikkimizning oʻrnimiz tolorning orqaroq qatorlaridan birida ekan. Hartugul, shu yerda yonma-yon oʻtirishimizga ruxsat bor shekilli. Quloqqa taqiladigan tarjima uskunalarini oʻzimizcha sinovdan oʻtkazib, qoʻlimizga tutqazilgan bir dasta qogʻozu daftarni aqlimiz yetganicha koʻzdan kechirib oʻtiribmiz.
Ishchan bir qiyofa kasb etib olganmiz.
Garchand dunyoning huv bir chetidan uzoq yoʻl bosib kelgan boʻlsak-da, na bu yigʻinning ahamiyatidan, na maqsad-muddaolaridan durustroq xabardormiz. Borasizlar, deyildi — keldik. Roʻyi zaminning har yeridan shuncha odam yigʻilib kelibdimi, demak, arzirli bir gap boʻlsa kerak-da.
Bir payt tolor boʻylab ajib bir mayin sas taraldi. U tobora kuchayib, togʻ jilgʻasining tovushini oldi, keyin bir tekis sharshara ohangiga aylandi. Tolordagi allanimalar shunday aks sadoga moslangan ekanmi, bu ohang — nola shu qadar yoqimli, allalovchi ediki, bor ixtiyoringizni unga topshirib, bir yoqlarga oqib ketgingiz kelardi...
Hamma baravar oʻrnidan turib ketdi. Hay'at sahnasiga ulugʻ dohiy tovarish Xon Man Men kirib kelgan edi! Chapak shuniki ekan, shu oliy zotning oliy sharafiga ekan! Dohiyning ortidan yaqin safdoshlari — siyosiy byuro a’zolari, arkoni davlat, anjuman tashkilotchilari hamda eng muhtaram mehmonlardan vakillar koʻrindi. Chapak battar avjiga chiqdi, biroq bu hol nechundir gʻashga tegmas — quloqni qomatga keltirmas, aksincha — xush yoqar, goʻyo odamni mayin bir maromga solib tebratar, yelpitar, allalar edi. Ajab hol!
Anjumanni kecha aeroportda mehmonlarga peshvoz chiqqan, koʻzlari odatdagidan qisiqroq va yonoqlari boʻrtiqroq boʻlganidan mudom jilmayib turadiganga oʻxshash barvasta zot — mamlakat markaziy telegraf mahkamasining rahbari hisoblanmish axborot vaziri muxtasargina olqish soʻzi bilan boshlab, hozirgi siyosiy vaziyatni dohiyona tahlil etib, dohiyona yoʻl-yoʻriq qoʻrsatish, ya’ni tarixiy ma’ruza qilib berish uchun ulugʻ dohiy tovarish Xon Man Menni koʻpdan-koʻp ta’zim-tavozelar ila minbarga taklif etdi. Yana qarsak— yana sharshara! Gulduros qarsaklar, davomli qarsaklar! Yana, yana va yana!
Dohiy minbarga chiqib tarixiy ma’ruzasini boshlamaguncha chapak ham tinmadi, majlis raisiga oʻxshab jami mezbonlar allanechuk some holatda ta’zimdan bosh koʻtarmay turdilar. Ehtiromning zoʻrligini qarang!
Dohiy minbar qoshiga keliboq, odatdagidek, tantanavor tin olib turmay birdan engashib tarixiy ma’ruzasini oʻqiy ketdi. Ajabo, oʻrnidan turayotganida qoʻlida qogʻoz-pogʻozi yoʻq edi, nimaga qarab oʻqiyapti ekan? Demak, bari minbarning oʻzida, avvaldan tayyorlab qoʻyilgan, shundoq kelasizu oʻqib ketaverasiz. Ma’ruzachi oldidagi matnni birinchi bor koʻrayotgan boʻlsa ham ajab emas. Lekin u ming bir chigʻiriqdan oʻtkazilgan, bari oʻzining fikrlari, aniqrogʻi — Oʻzi aytadigan, aytishi kerak boʻlgan gaplar. Binobarin, hech bir ortiqcha tashvishu taraddudga hojat yoʻq.
Ma’ruza, chamasi, boya majlis raisi ta’kidlagan «hozirgi siyosiy vaziyatning dohiyona tahliliyu kelajakning dohiyona bashoratlari va yoʻl-yoʻriqlari»dan iborat edi. Uning deyarli har jumlasi gulduros qarsaklar bilan olqishlab turildi desa, lof boʻlmas. Zotan, bu xil namoyishlar bizga begona emas —ommaviy chapakbozlik muhitida oʻsib-ulgʻayganmiz. Koʻzlarimiz koʻnikib, quloqlarimiz toblana-toblana chiniqib ketgan. Oʻ-oʻ, bir chapakbozliklarni koʻrdik, bir chapakbozliklarni koʻrdik, ta’rifiga soʻz qayda!
Bogʻcha yoshidan boshlab chalganmiz chapakni. Goho shunday berilib ketardikki, majlis-marosimdan keyin kaftlarimiz bir necha kun lovillab yurardi. Buyam bir mehnat-da. Ogʻir mehnat! Ayniqsa,minbardan chiqayotgan gaplar shunchaki havoga uchayotganini, hech qachon amalga oshmasligini sezib-bilib tursangiz! Ayniqsa, balandparvoz shior shaklida otilayotgan bu soʻzlar ishonch-e’tiqodingizga zid boʻlsa, teskari boʻlsa-yu, oʻzingizni samimiy, sadoqatli koʻrsatib, bor kuchingiz bilan kaftni kaftga urmoqqa mahkum etilsangiz! Ogʻir, juda majburiy mehnat! Koʻpni koʻrgan kattalarku bora-bora bu ishning mashqini olib qitmirona yoʻllarini topishadi, ammo hali hech gapdan bexabar, begʻubor koʻngilli bolaginalarga xiyla jabr. Safarimiz davomida shunday manzaralarga koʻp bora duch keldik. Ayniqsa, poytaxtdagi Xon Man Men nomi bilan ataluvchi namunaviy kashshoflar saroyiga borganimizda bizni olqishlab chapak chalgan, uzundan-uzoq chapak chalib turgan bolakay va qizaloqlarning qoʻlchalariga jonim achib ketdi. E, bas, jinnivoylar, bas! Biz bu yerga shunchaki sizlar bilan tanishgani, sizlarni koʻrgani keldik. Toʻgʻrirogʻi, bizni bu joyga ma’lum bir rejaga binoan, majburlab olib keldilar. Ochiq chehra va bu qadar marhamat bilan kutib olganingiz uchun tashakkur,
minnatdormiz. Ammo biz nima karomat koʻrsatdik, sizlarga nima sharofat keltirdikki, bunchalik kuyib-pishib chapak chalyapsizlar? Koʻyinglar, bas endi, qoʻlchalaring ogʻriydi! Shu behuda harakatga ketgan vaqtu kuch-quvvatingizni boshqa foydaliroq ishga sarf etganingizda, oʻzingiz ham, yurtingiz ham bunday koʻyga tushmagan boʻlardi.
Uginalarda-ku gunoh yoʻq — yosh bola, biroq mana bu, jonini jabborga bergudek zoʻriqib-kuchanib chapak urayotganlarga nima deysiz!
Majlis olti tilga tarjima qilinmoqda edi. Ichida bizga tushunarli birorta til yoʻq. Biz biladigan birdan bir «xalqaro til» — Oʻris tili, ammo uni «tilga olmoq»qa hazar qiladilar bu yerda. Toʻgʻri, anjuman ahli orasida rusiyzabonlar ham boʻlsa bordir, kechagina shu til bu oʻlkada ham «ikkinchi ona tili» maqomida boʻlgan. Lekin bugun u — muqaddas sotsializm gʻoyalariga shak keltirgan, xiyonat qilgan sotqinlar tili; «bu tilda soʻzlagandan koʻra tillarimiz uzilib tushsin!» Shu yoʻl bilan oʻrislardan, Rossiyadan goʻyoki bir oʻch olinayotir. Uning «ulugʻ va qudratli»ligi oʻziga buyursin!
Birov-birovingda oʻching bor ekan, oʻzing hisob-kitob qilavermaysanmi, tovarish Baxtiyor bilan menda nima ayb? Uch kun bir joyga qadalib oʻtirib hech baloni tushunmaydigan boʻlsak, bu yerga kelib nima qiddik? Chamasi, bu izdihomda oʻris tilidan boshqasini bilmaydigan «bezabon» biz ikkalamiz edik, xolos.
La’natlar boʻlsin! Dorilfununda talabalik yillarimiz dilbargina chet tili muallimamiz bilan talashganimiz talashgan edik: «Biz kelajakda jurnalist boʻlamiz, yozuvchi:shoir boʻlamiz, tarjimon-tilmoch emas sizga oʻxshab! Chet tili kerak boʻlsa, oʻzingiz oʻrganavering! Umrimizda biror marta chet elga chiqamizmi, yoʻqmi, xudo biladi, shugina uchun «gud bay-pud bay»ni yodlab oʻtirishimiz shartmi? «Ikkinchi ona tilimiz»ni bilib olsak bas, bizning makkamiz — Moskov!» Bu yogʻi mana bunaqa boʻlib oʻsha «gud bay-sud bay»larga dar qolib oʻtirishimizni kim bilibdi deysiz! La’natlar boʻlsin!
Shu oʻylar bilan tarjima goʻshagini ermakka aylantirib oʻtirarkanman, ajnabiy chuldirashlar orasida bir tilga oid ayrim kalimalar yuragimga yaqin, qulogʻimga qadrdondek eshitila boshladi. Koʻp soʻzlari tanish, tushunarli, ajabo! Arab tili! Bora-bora gap nima haqtsa ketayotganini anglaydigan boʻldim.
Gʻayrat qilsam, bu ketishda uch-toʻrt kundayoq muqaddas kalomulloh tilini uncha-muncha bilib oladigandekman. Anjuman soatlari mashgʻulotim ham, ovunchoq-ermagim ham shu boʻlib qoldi.
Ammo bizning gʻamimizni yeb qoʻyganlar ham bor ekan. Ertasi kuni hali majlis boshlanmasdan mehribonimiz tovarish Yak ulugʻ dohiyning kechagi ma’ruzasi oʻrischa matni bosilgan bejirimgina broshyurani qoʻlimizga tutqazdi. (U ahvolimizdan xabardor edi, shubhasiz!) Taajjubdan ogʻzimiz ochilib qoldi: toʻgʻri, dohiyning ma’ruzasi, tarixiy ma’ruza, biroq qachon tarjima qilib, qachon nashr etib ulgurishdi ekan? Nahotki, tovarish Baxtiyor ikkalamiz uchungina qilingan bu ish? Ajab emas, chunki anjuman ahli orasida bizdan boshqa «bezabon» boʻlmasa kerak. Ikki kishinigina deb atay kitob chiqarish aqlga sigʻadigan ish emas, albatta. Lekin oʻrislarning naqli bilan aytganda — zoʻr maqsad yoʻlida har qanday mablagʻdan ham koʻz yumsa arzir! Muayyan bir gʻoya, mafkurani targʻib etish,
singdirishning eng soz, eng ishonchli usuli shu — sarf etilajak sarmoyaning yuziga qaramaslik!
Chuchmalzabonroq bir domlamiz lutf etganidek — «ofarin va tasanno» demoqdan oʻzga iloj yoʻq!
Safarimiz davomida keyin ham bunaqa hozirjavob nashrlardan ancha-munchasiga ega boʻldik.
Qaerga bormang, qoʻlingizga bir dasta kitobu taklifnomayu tashrifnoma tutqaziladi. Olsangiz ham olasiz, olmasangiz ham olasiz! Qoida shu, majbursiz, boʻyin tovlab koʻring-chi! Bu risolalarning aksariyati ulugʻ dohiy qalamiga mansub boʻlib, oʻris tilida ham chop etilgan (aftidan, bizga oʻxshaganlarga moʻljallab) va «Qoʻshni gʻarbiy Buriyo bilan qoʻshiluvning besh (etti yo oʻn) sharti» deb atalar edi. Ular turli yillarda chiqarilgan, yil sayin qoʻshiluv shartlari ortib borardi. Bir qarashda olijanob maqsadni koʻzlab yozilgandek tuyuladigan bu asarlarning turgan-bitgani riyodan iborat edi. (Musofirxonada zerikib oʻtirganlarimda erinmay oʻqib chiqdim-da!) Barining mazmuni deyarli bir xil.
Boshida sotsializm gʻoyalarining jozibadorligi toʻlib-toshib ta’riflanadi, Marks, Engels, Lenin va Mao Szedundan iqtiboslar keltiriladi, soʻngra asosiy maqsadga koʻchiladi: «Qarang, qandoq ajoyib tuzumda yashamoqdamiz biz! Sizu biz — bir millatmiz, qondoshu qarindoshmiz, bir jon — bir tanmiz, keling, eski ginalarni soqit qilib, yangicha asosda birlashaylik! oʻshanda siz ham biz kabi ajoyib tuzumda yashaydigan boʻlasiz! Buning uchun esa mana bu, mana bu, mana bu shartlarimizga koʻnmogʻingiz lozim. Ammo, bizga ma’lum boʻlishicha, sizning bu shartlarga qoʻshilmoq niyatingiz yoʻq. Negaki, sizni yirtqich, yovuz kapitalizm balosi yoʻldan urib ulgurgan, bedavo dardga yoʻliqib boʻlgansiz. Shunga koʻra biz siz bilan aslo-aslo birga boʻlolmaymiz! Afsus, afsus!»
Shuningdek safsatalarga toʻla kitoblardan olam-jahoni yigʻilib qolgan ekan, qaytar chogʻimiz bularni nima qilishni bilmay, tovarish Baxtiyor ikkimizning rosa boshimiz qotdi. Oʻzimizni koʻtarib ketsak ketardikki, ularni olib ketolmasdik. Tashlab ketish ham noqulay, boz ustiga xatarli: xonalarimiz biz yoʻgʻimizda har dam, har daqiqa muntazam tekshirib turilishi tayin — sinab koʻrganmiz! oʻylay- oʻylay oxiri bu «nodir» nashrlarni Toshkentdan patir-matir, yegulik ul-bul solib kelgan karton qutiga joylab, goʻyo shoshilishda esdan chiqarib qoldirgandek, tovarish Baxtiyorning (mening emas, zinhor-bazinhor — delegatsiya rahbari-ya!) xonasidagi bir burchakka tiqib qoʻydik. (Keyin bu la’nati yukni aeroportda gʻamxoʻr tovarish Yakning qoʻlida koʻrib, Baxtiyor ikkalamizning aqldan ozib qolayozganimizni ham aytaymi?!) Ulugʻ dohiyning ijodi Toshkentga qaytib kelganimdan soʻng ham tinch qoʻymagani, meni ta’qib etganiga nima deysiz!
Buriyoning mamlakatimizdagi muxtor vakili bir kuni mashinasiga bayroqcha tikib, oʻzining ta’biri bilan aytganda, meni muborakbod etgani bir-ikki mulozimi bilan ishxonamga tashrif buyurdi. Qoʻlimni qattiq qisib koʻrisharkan, yuzimga ajib bir havas va samimiyat bilan boqib, ulugʻ dohiy tovarish Xon Man Men ila uchrashmoq, salomlashmoq va hatto birga suratga tushmoqdek yuksak sharafga muyassar boʻlganimdan bagʻoyat mamnunligini izhor etib, meni qizgʻin va astoydil qutladi. Keyin «Qimmatli sovgʻamizni qabul etgaysiz!» deya zarqogʻozga oʻralgan salmoqligina bir nimani qoʻlimga tutqazdi. Rasmiyatga koʻra, uni darhol ochib koʻrib, koʻzlarimga ishonmadim. Bu — ulugʻ dohiy
tovarish Xon Man Men qalamiga mansub esdaliklar kitobining oʻris tilidagi yaltiroq muqovali, benihoya koʻrkam, hashamdor nashri edi! Odob yuzasidan kitobni varaqlay turib, bu qadar qimmatli tuhfasi uchun tovarish muxtor vakildan bagʻoyat minnatdor ekanimni izhor etmoqqa majbur boʻldim.
— Ha, ha, chindan ham nodir asar! — derdi shoʻrlik tovarish muxtor vakil gapimga chippa-chin ishonib, hayajon aralash. — Yaqindagina nashrdan chiqdi!
Soʻng ulugʻ dohiyni ham, nodir asarini ham qoʻyib, boshqa safar taassurotlariga koʻchdik. Mening anchayin mehmonnavozlik yoʻliga aytayotgan lutfu lofga qorishiq soʻzlarimni jon qulogʻini berib tinglarkan, tovarish muxtor vakil diplomatlik mavqeini ham esidan chiqargandek, zavqini yashirolmay oʻrnidan qoʻzgʻalib-qoʻzgʻalib qoʻyardi. Shunda men oʻzim ham kutmagan qitmirona bir savol bilan unga murojaat qilmoqqa jur'at etdim. Soʻradimki:
— Xabaringiz bordir, tovarish muxtor vakil, safar chogʻi biz goʻzal poytaxtingizdagi eng ma’lumu eng mashhur musofirxonada istiqomat qildik. Anjuman tugab hamma ketgach, unda sherigim — tovarish Baxtiyor ikkimiz hamda orollik oʻn-oʻn besh chogʻliq tovarishlar qoldi, xolos. Ikki qanotdan iborat, qirq besh qavatli butun bir ulkan binoda! Ayting-chi, bu holning, bunday isrofgarchilikning sababi nima? Bu koʻrnamaklarcha berilgan savoldan esankiramadi ham, bir zum boʻlsin oʻyga ham tolmadi — javobi tap-tayyor ekan bachchagʻarning:
— Buni biz oldindanoq hisobga olgan edik. Azbaroyi siz aziz mehmonlarning hurmatingiz uchun shunday qilindi — boshqa begona odam qoʻyilmadi musofirxonaga! Toʻgʻri, orada bir guruh xitoylik vatandoshlarimiz kelib ketishdi-yu, ammo ular oddiy sayyohlar boʻlib, sizlarga xalal bermasligi bizga ma’lum edi. Qolaversa, boshqa odam yoʻq edi demang, musofirxonada necha oʻnlab kishi sizlarning xizmatingizda boʻldi...
Yo tavba, bu gapga nima deysiz! Battar shakkokligim tutib, tovarish muxtor vakilga qattiq, sinovchan tikildim. Ammo u bir zum ham koʻzini olib qochmadi! oʻziga, oʻzlarining haqligiga ishonchi shu qadar zoʻr. Unga boqarkanman, bu odamni ilgari ham qaerdadir koʻrganga oʻxshadim. Boʻldi, boʻldi, esladim: tovarish Yak! Xuddi oʻzginasi! Akasimi, amakivachchasimikan bu? Kim bilsin, lekin —bir xil, bir qolipdan olingandek bir xil-a!
...Nihoyat, har luqmasi gulduros qarsaklar bilan olqishlab turilgan tarixiy ma’ruza gulduros qarsaklar ostida yakunlandi. Minbardan tushgan ma’ruzachi qaytib joyiga kelib oʻtirmay, oʻsha qarsagu olqishlarga chulgʻanib toʻppa-toʻgʻri majlisxonadan chiqib ketdi. Xuddi «Sinchalak»dagi errayim rais Qalandarov kolxoz pravleniesining yigʻinini tark etganga oʻxshab: «Sizlar majlis qilib turinglar, mening boshqa boradigan joylarim bor!»
Keyin ma’lum boʻlishicha, ulugʻ dohiy anjuman ahli bilan butunlay xayrlashib ketmagan, asosiy uchrashuvlar hali oldinda ekan. Dastlabkisi shu yerning oʻzida, tushlik tanaffus chogʻidayoq sodir etildi. Toʻgʻri, hozircha ramzan, gʻoyibona — suratlar orqali...
Ulugʻ dohiy tovarish Xon Man Menning hayoti va ijtimoiy faoliyatiga bagʻishlangan tantanali fotokoʻrgazma majlisxonaga yondosh uzun bir tolor boʻylab namoyish qilindi. Hamma suratda — ulugʻ dohiy va sevinchu baxtiyorliklaridan yuzlari gul-gul yonib turgan xalq vakillari, hammasida — ulugʻ dohiy va ishlab chiqarish ilgʻorlari. Koʻpchiligida dohiy xalq xoʻjaligining turli tarmoqlariga bevosita rahbarlik qilayotgani, qimmatli yoʻl-yoʻriq, maslahatlar berayotgani aks ettirilgan. Lekin manzara deyarli bir xil: u zot qoʻlini paxsa qilib nimadir demoqda, orqasidagi bloknotu ruchka koʻtargan bir toʻp odam shosha-pisha yozib olmoqda. (Keyin bildim, televizorda ertadan kechgacha takrorlanadigan axborotlarda ham xuddi shu koʻrinish ekan: qoʻl oʻsha-oʻsha paxsa, atrofda oʻsha-oʻsha bloknotchilar.)
Ba’zi suratlarda dohiy qiziqroq gap qilganmi, barcha chapak chalib uni olqishlamoqda. Biroq suratlarning bari yuksak sifatli, tahsinga loyiq saviyada olingan va ishlangan. Muhimi — benuqson!
(Bu soʻzning izohini mavridi kelganda bilib olasiz.) Qandoq eplashdi ekan?..
e’tibor berib qarasangiz-qaramasangiz, ushbu suratlarda ham, majlis-marosimu koʻcha-koʻyda ham barchaning koʻkragida bir xil belgi — ulugʻ dohiy tovarish Xon Man Menning siymosi tushirilgan nishonni koʻrasiz. Hamma yer, hamma joyda! Ataylab oʻzim ser solib yurdim. Ha, darvoqe, bunday nishon taqmagan odam bor ekan. Bittagina. Butun mamlakat boʻyicha yakkayu yagona! oʻzlari!
Kamtarlikni qarang, balli-e!
— Tovarish Xon Man Men juda kamtarin odam, — deydi suratlarga izoh berib yonimizda yurgan tovarish Yak. — Qarang, hamisha xalq ommasi bilan birga!
— Juda-juda, — deyman uning gapini ermakka ma’qullab. — Koʻrinib turibdi. Bunaqasi boʻlmagan!
Sezgir tovarish Yak yalt oʻgirilib, shunda menga ilk bor ishonchsizlik bilan yovqarash qilib qoʻyadi.
Keyin bunaqa nishonni men xalqaro Xon Man Men jamiyatining (bilib qoʻying, shunaqa jamiyat ham bor!) a’zolari boʻlmish fin sayyohlarining koʻkragida ham koʻrdim. Biz ular bilan Moskovga qaytayotib samolyotda tanishib qoldik. Siposurat Buriyodan kelayotganlariga sira ishonmaysiz —barining egnida yoshiga nomunosib allaqanday yengiltak, olabayroq kiyim-bosh, qoʻllarida yonchiqsimon yapasqi shisha, kela-kelguncha samolyotni boshlariga koʻtarib konyak ichib kelishdi.
Oʻzlari bilan kifoyalanmay, boshqalarga, jumladan, bizga manzirat qilishdi. Yo bebiliska mehmonsiylov, yo baquvvat Ovrupo aqchasiga shoʻrlik qashshoq Buriyo musofirxonalari qoshidagi maxsus doʻkonlardan arzon-garov sotib olingan matoh shekilli-da.
Bu gʻoyaparastlarning orasida birorta yoshrogʻi yoʻq edi, bari allaqachon nafaqaga chiqqan qari-qartang. Nafaqaga chiqiboq bekorchilikdan mazkur jamiyatga a’zo boʻlib kirishibdi. Shuning evaziga har yili bu yoqqa kelib, allaqaysi oroldagi soʻlim bir goʻshada bir oydan hordiq chiqarib ketisharmish.
Tekindan-tekin. Yaxshi-da, ermak. Qariganda birov hisobidan bunday koʻngilyozar sayohat kilib yurish kimga yoqmaydi? Jamiyatning maqsadi — ulugʻ dohiy tovarish Xon Man Menning hayotbaxsh gʻoyalarini dunyo boʻylab keng yoyish, targʻib etishdan iborat ekan. «Qalay, dunyo tan olyaptimi?» deb soʻrasam, yonimda oʻtirgan antiqa qalpoqli shirakayf qariya hafsalasizgina qoʻl silkidi: «Kim ishonardi deysiz!» «oʻzingiz-chi, oʻzingiz qanday e’tiqod qoʻygansiz?» «Men... Biz endi ketyapmiz, birodar! — dedi allanechuk hasrat bilan uh tortib va apil-tapil yonidan yapasqi shishachasini oldi.
—Ma, ozgina ichaqol, iltimos! Zoʻr konyak, tovarish Xon Man Menning shaxsan oʻzi sovgʻa qilgan!»
Shundan keyin u oʻrindiq ostidagi toʻrvadan bir quchoq keladigan ogʻir kitobni chiqarib menga koʻrsatdi. «Xon Man Men entsiklopediyasi» deb atalmish bu ulkan kitob unda-munda emas, katta bir davlatda nashr etilarmish.
Oʻzimizning shoʻroviy dohiylarga andarmonu mahliyo boʻlib, dunyo miqyosida mana bunday boshqa-boshqa dohiylaru jamiyatlar, maxsus entsiklopediyalar borligidan gʻofil qolib yuravergan ekanmizda! Yurgan, koʻrgan — biladi.
Buriyo hukumati tomonidan berilgan kechqurungi ziyofatda ulugʻ dohiy tovarish Xon Man Men bilan yana uchrashmoq sharafiga muyassar boʻldik.
Ziyofat ta’rif-tavsifga sigʻmaydigan jannatmisol bir saroyda oʻtdi. Tovarish Yakning aytishicha, bu muazzam koshona atigi bir yarim yil ichida bunyod etilgan ekan. Aql bovar qilmaydi. Darvoqe, anjumanimiz oʻtayotgan tantanalar saroyini ham xuddi shuncha muddatda qurib bitkazildi, degan edi bu mahmadona. Qiziq, bu yerda qaysi binoni soʻrasangiz, bir yarim yilda qurilgan, deb gʻururlanishadi. Nega bir yoki ikki yilda emas-u, aynan bir yarim yilda? Muammo, yana bir muammo.
Yeki sotsialistik majburiyatlari shundaymikan? Balki bular ham hov bizga oʻxshab, hamma narsani oʻzlarining «noyabr bayramlari»ga moʻljallayverib, shunday boʻlib qolgandir...
Ulugʻ dohiy tovarish Xon Man Men bir toʻp a’yonlari va allaqanday harbiylar bilan kirib kelganida ziyofat ahli uni odat boʻiicha oyoqqa turib, gulduros qarsaklar ostida olqishlab kutib oldi. Dohiyni u yoq-bu yogʻini koʻz ilgʻamas hayhotdek charogʻon tolorning oʻrtasidagi eng katta stolga boshladilar. U boshini har yonga burib, jonsizgina qoʻl silkigancha olqishlarga javoban salomlashgan boʻldi.
Turli kattalikdagi doirasimon ziyofat stollari ana shu markaziy stolning tevaragiga joylashtirilgan boʻlib, ularning bu stolga uzoq-yaqinligi mamlakatlararo siyosiy munosabatlarning quyuq-suyuqligiga qarab belgilangani qiziq edi. Goʻyo — sen oʻzimnikisan, maslaqdoshu gʻoyadoshmiz, yonginamda oʻtir;
sen ham bizga qayishib turasan, yaqinroq kelaqol; sening esa kimliging, nimatigingni hali bilib ulgurmadik, mayli, oʻsha yerda oʻtiraver; hap senimi, sening joying huv uzoqda, oʻzing ham, gʻoyang ham bizga yot-begona.
Shu hisobda orolliklarga oʻxshagan doʻst mamlakatlarning vakillari — delegatsiya boshliqlari markaziy stolda — dohiyning davrasida oʻtirishlari mutlaqo tabiiy edi. Mamlakatlarimiz oʻrtasidagi munosabatlar hali mavhumroq boʻlgani uchun meni ham, har ehtimolga deb, oʻrtaliq bir joyga oʻtqazgan edilar. Lekin, odatdagidek, delegatsiya rahbarlari davrasidaman. Tovarish Baxtiyor ham, odatdagidek, oʻziga oʻxshaganlar bilan birga huv nariroqda oʻtiribdi.
Ziyofat dasturxoniga negadir allaqanday harbiy kishi, aftidan, yerostimi, yerustimi qoʻshinlari qoʻmondoni kosagullik qilmoqda edi. Yo soʻzga chechanroq, qoʻshinlariga qoʻshib bunaqa marosimlarni ham boshqarishga mohir, yo dohiyning yaqin safdosh joʻralaridan boʻlsa kerak.
Kosagul, tabiiyki, koʻp ta’rif-tavsifdan soʻng birinchi boʻlib soʻzni ulugʻ dohiyga berdi. Dohiy oʻrnidan shaxdam turib, toʻrt tarafga qaray-qaray nutq irod eta ketdi. Men, albatta, hech baloga tushunmay oʻtirardim. Garchi bu tarixiy nutq ham chor tarafdan xalqaro tillarga paydar-pay tarjima qilib turilganiga qaramay. Tushunganda nima, baribir emasmi menga? Qolaversa, uning taxminan nima deyayotganiyu nima demogʻi mumkinligi shusiz ham barchaga ayondir.
«Saksondan sakrab oʻtgan» otaxon hali xiyla tetik, bardam koʻrinardi. Kayfi ham chogʻ. Har gal kuzatganimdek, kostyumining pastki tugmasi qadalmagan — shunga odatlangandir.
Ha-a, chol hali bardam! Bu kishim bardam boʻlmay kim boʻlsin! Butun boshli mamlakat boshiga koʻtarib, hukmiga hoziq tursa! Koʻngli tusagan-tilagani hamisha muhayyo boʻlsa! Gird-atrofida ne-ne doʻxtiru davokor parvona! Yeydigan-ichadigani tabiatning eng nozik, eng musaffo goʻshalaridan keltirilib, ming bir sinov, ming bir chigʻiriqdan oʻtkazib berilsa! «Maqsadga nomuvofiq», noravo biron bir xabar bu kishimning muborak quloqlariga yetkazilmasa, sovuqroq shamol bu kishim tomonga esmasa, har ne tashvishu tahlikadan mudom muhofaza etib turilsalar — bu kishim bardam boʻlmay, men boʻlaymi!
Diqqinafas elchining pichirlab ma’lum qilishicha, ulugʻ dohiy talay yillardan buyon mamlakat ahvolidan bexabar — xalq hayotiga doir haqiqiy ma’lumot undan qattiq sir tutiladi. Asosiy mashgʻuloti — bayramu tantanalarda oliy sharofatli ishtirok, nutqu ma’ruza qilmoq, olqishu chapaklarga chulgʻanib yurmoq, xolos. Necha yildirki, u gazeta oʻqimaydi, televizor koʻrmaydi. Undoq boʻlsa, mamlakat rahbari mamlakat hayotiga oid xabarlarni qayoqdan oladi? Tashvishlanmang, buning yoʻli allaqachon topilgan...
Otaxon xushhol iljayganicha nimanidir, chamasi, suronlarda kechgan inqilobiy hayotidan qiziqroq bir lavhanimi yoki xalqaro inqilobiy harakatga doir biror ibratli voqeanimi maroq bilan hikoya qilar, davradoshlari anqaygan koʻyi unga mahliyo boʻlib qolgan edi.
Mayli, ulugʻ dohiy tarixiy kechmishidan lof uraversin, biz dasturxonga qaraylik, axir, ziyofatga deb kelganmiz!
Ziyofat deganlari chinakamiga shohona edi. Biz ham yurgan ekanmiz oshu kabob deb, taomning turu turfasi bu yoqda ekan! Olib kelinayotgani nima, olib ketilayotgani nima — bilolmay boshingiz aylanib ketadi. Umringizda tatib koʻrmagan taomlar, ta’mlar! Toshbaqaning tuxumi deysizmi-ey, chuvalchangshoʻrva deysizmi-ey! Nozikta’bligimu chimxoʻrligim pand berdi qurgʻur! Sariq tarvuzni koʻrganmisiz? Bizning xayolimizda tarvuz faqat qizil boʻladi, ya’ni qiziligina — shirin. Ammo sariq tarvuz yemabsiz — bu dunyoga kelmabsiz! Biz uni koʻrdik ham, toʻyib-toʻyib yedik ham. Turli-tuman jimjima idishlardagi ichkiliklarni aytmaysizmi! Garchi oʻzi gʻoyaviy raqib sanalsa-da, oʻrisning arogʻidan tortib mashhur darmondori — jenshengacha serob — sen je, men je! Poqdomon arab ahli
«kofir»larga oʻqrayib, sharbat hoʻplab oʻtiribdi.
Chamasi, otaxon dasturxonni kengu ziyofatni shohona qilib, jumlajahon vakillarining bir tahsinini olmoqchi boʻlgan: mana, koʻrib qoʻying bizni!
Darvoqe, bu orada u chapaklar boʻroni ostida tarixiy nutqini tugallab, navbatdagi soʻz doʻst orolliklar delegatsiyasining rahbariga berildi.
Ziyofat shu tariqa bir alyoru bir qadah maqomida borardi. Daf’atan otaxon shartta oʻrnidan turdiyu a’yonlarini ergashtirib eshik tomon yoʻnaldi. Hamma birdan oyoqqa qalqib, odatdagidek, ulugʻ dohiyni chapagu olqishlar bilan kuzatib qoldi.
Chapaklar ostida kirib kelib, chapaklarga burkanib chiqib ketdi. Bul zotning yurgan yoʻli — chapak, borgan yeri — chapak. Uzundan-uzoq umri chapagu olqishlar ogʻushida oʻtayotir.
«Chapak» — talaffuzi buzuq, qandaydir harfi tushib qolgan chala bir soʻzdek tuyuladi menga. Asli, deylik, «chalpak» boʻlganmikan? Biroq bu boshqa tushuncha, ma’nosi boshqa. Chalpak — ba’zi viloyatlarimizda faqat ta’ziya marosimlarida pishiriladigan, qozonda yoqqa qovurib olinadigan yupqagina xamir taom. Shundanmi, «Chalpagingni yeyin» degan qargʻish ham bor — «oʻl, oʻlganingda isqotingdan tatib koʻray» mazmunida. Harholda, bu koʻpam iliq-issiq ibora emas. «Urib chalpak qilib tashladi», ya’ni — Oʻligini choʻzib qoʻydi, yupqasini chiqarib yubordi; yoki: «Chalpakka oʻrab tashlasang, it ham qaramaydi». It ham qaramasa, demak, mutlaqo yaroqsiz, keraksiz bir nimarsa ekan-da. Xoʻsh, chapakka burkab tashlasa-chi? Har qancha aziz matoh boʻlmasin, kaftlar orasida shapatilanaverib u ham yupqa tortib, toʻzib, siyqalanib ketmaydimi? Keyin unga hatto it ham qaramay qoʻymaydimi? Umuman, shu ikki soʻz bir negizdan emasmikan?..
...Ammo na chapak, na olqishlar umrni uzaytira olar ekan. Ulugʻ dohiyning oʻlimi bu haqiqatni isbotladi. U baribir yuz yoshga yetolmadi. Bunisi endi chapagu olqishga emas, Yaratganning irodasiga bogʻliq ekani osiy bandasiga ayondir!

Yoʻtalmay Turib «Tarixga Kirganim» Naoli
— Iloji boricha birpas yoʻtalingizni tiyib tursangiz, — dedi tovarish Yak meni chetga tortib. — Hozir hayotingizda eng unutilmas voqea sodir boʻladi — ulugʻ dohiy tovarish Xon Man Men bilan uchrashasiz!
Yoʻgʻ-e, tarixga kirarkanmiz-da, baxtiyor boʻlarkanmiz-da! Bunday sharafdan uncha-muncha odam oʻzini yoʻqotib qoʻymogʻi, hayajonga tushmogʻi turgan gap, albatta. Men hayajonlanmadim, chunki tomogʻim qichishib, battar yoʻtal tutdi. Bu balo menga samolyotda ilashib, mana, necha kundirki, dam-badam xuruj qilib kelayotgani rost edi.
Taraddudlanib qolganimni koʻrib tovarish Yak muddaosini dangal oshkor qildi:
— U zotga yuqtirib qoʻyishingiz mumkin, ehtiyot boʻling!
Obbo, gap bu yoqda deng! Ensam qotganini yashirib oʻtirmadim:
— Xayr boʻlmasa, tovarish Baxtiyor uchrasha qolsin dohiyingiz bilan! Ana, qarang, u yoʻtalmayapti!
Tovarish Yak odaticha pinak buzmay sovuqqina kesib gapirdi:
—Tovarish Baxtiyor uchrashmaydi, unga mumkin emas!
Xullas, yoʻtalmay tursang bas — tarix seniki!
Biz gavjumlashib qolgan qabullar tolorida turardik. Yoʻl boʻyi necha-necha chigʻiriqdan omon oʻtib, odatdagidek, roppa-rosa bir yarim yilda bino etilgan bu azim saroyga hozirgina kirib kelganmiz.
Soʻnggi chigʻiriqdan ham qutulib ichkariga qadam bosgan kishi dastlab nima qilarini bilmay bir zum sarosimada qoladi, keyin pastak mizlarga terib qoʻyilgan anvoyi shirinliklaru ichimliklarga unnab, allanechuk bir oʻngʻaysizlikni yengmoqqa tirishadi.
Bir mahal zahilbashara, qotma bir odam yonimizga keldi. Tovarish Yak uni menga tanishtirdi:
partiya markazqoʻmi targʻibot va tashviqot boʻlimining mudiri tovarish Mayda Xon ekan. Bizda allaqachon kompartiyaning avra-astari agʻdarib tashlanganigami, bir vaqtlar sirli-vahimali koʻringan bu kabi mansab-lavozimlar menga endi anchayin erish, hatto masxaraomuzdek tuyulardi.
Nimasidir badiiy havaskorlik dastalarining rahbarlariga oʻxshab ketadigan tovarish Mayda Xon meni xoliroq burchakka yetaklab, qoʻlida bir varaq qogʻoz-chizma, yoʻl-yoʻriq bera boshladi. U ham, oʻz navbatida, kamina hozir naqadar ulugʻ baxtga musharraf boʻlajagimni, bu uchrashuvning tarixiy-siyosiy ahamiyatini qayta-qayta ta’kidladi. Yoʻriqchim oʻris tilida binoyidekkina gapirar, oltmishinchi yillari rasmiy vakillar safida tajriba almashgani oʻzbekistonga ham kelgan, Toshkentni koʻrgan ekan.
Buni eshitib koʻnglimda bu odamga nisbatan allaqanday yaqinlik, xayrixohlik paydo boʻldi.
Tovarish Mayda Xon uchrashuv chogʻi oʻzimni qanday tutmogʻim, qaerda, kimning yonida turmogʻim lozimligini erinmay, hatto ijikilab tushuntirgach, oʻziga oʻxshash yoʻriqchi orqali oʻsha zambiyalikmi, zimbabvelikmi zanjini topib koʻrsatdi, bizni tanishtirdi va tegishli katagiga qizil qalam bilan belgi qoʻyilgan chizma-qogʻozni qoʻlimga tutqazib, dalda bergandek yelkamga qoqa-qoqa meni uchrashuv boshlanayotgan muhtasham tolor eshigiga roʻpara qildi.
Biron bir aksilgʻoyaviy buzgʻunchi-qoʻporuvchi yovuz niyatdami yo hazillashibmi granata-pranata solib qoʻymadimikan degan xavotirda, har ehtimolga qarshi, yon-verimni paypaslay-paypaslay, eshik ogʻzida sovuq gʻoʻddayib turgan maxsus soqchilarga yaqinlashdim. Ulardan biri sezgir tayoqchasi bilan chirillatib tamomi joyimni, butlarimning orasini ham tekshirib chiqib, uchrashuv toloriga yoʻl ochdi.
Yop-yorugʻ, shifti baland, bahavo bu uzunchoq tolorning keng sahnini burchak-burchagiga qadar enlab choʻgʻdek gilam toʻshalgan, devor tomonda toʻrt zinadan iborat allaqanday temir qurilma yuksalgan edi. «Tarixga kirish» tolori. Bizni oʻrtadagi toʻrtburchak hoshiya boʻylab ma’lum tartib bilan saf tortishga da’vat etdilar. Men alanglay-alanglay zambiyalikmi, zimbabvelikni topib, yoniga turib oldim.
Shu zaylda oʻn-oʻn besh daqiqa unsiz qotib turildi. «Tarixga kirish» oldidan oʻlik sukunat. Daf’atan chapak yangrab, toʻrdagi eshikdan ulugʻ dohiy tovarish Xon Man Men siymosi koʻrindi. Ortida bir toʻda a’yonu akobirlari. Qizigʻi shundaki, ular ham chapak chalib kelmoqda edi. Dohiyning oʻzidan boshqa hamma!
U chapaklar boʻroni ostida toʻrtburchak safga yaqinlashar ekan, allanechuk jonsiz, behafsala qoʻl silkib salomlashgan boʻldi. Shu on, koʻkragidagi yaltir-yultirlariga qaraganda, vatan oldida zoʻr xizmatlar koʻrsatib qoʻygan yuksak martabali bir harbiy zot oldinga tushib, qoʻlidagi qogʻozdan saf boshida turgan kishining nomi va kelgan mamlakatini tantanavor tarzda e’lon qildi. Ulugʻ dohiy bilan salomlashar ekan, shoʻrlik orollik ehtiromining zoʻridan ikki bukilib qolay dedi. Dohiy u bilan uzoqroq, quyuqroq soʻrashdi, chamasi, qandaydir shoʻxroq gap ham qildi va sersoqol dohiy doʻstiga salom yetkazmoqni tayinladi.
Tanishuv shu tariqa davom etib kelardi. Avval nomingiz, soʻngra kelgan mamlakatingizning nomi.
Dohiy asta qoʻl uzatib, bilinar-bilinmas bosh irgʻab qoʻyadi. Bu asnoda gʻoʻddayib turgan kim, ehtiromu hayajondan titrab-qaqshab qolgan kim!
Dohiy biz sari yaqinlasharkan, boyadan beri boshimni qotirgan «Bu harbiy jarchi hammani qayoqdan taniydi? Adashib-yanglishib ketmasmikan?» degan xavotir-jumboqqa javob topildi: biz uning qoʻlidagi roʻyxatga binoan safga tizilgan ekanmiz, bor sir-sinoati shu, xolos.
Nihoyat, mening ham nomim yangrab, buzuq bir talaffuzda «U-uzbekistan» deya e’lon qilindi.
Oʻrtaboʻy, yapasqibashara, kostyumining tubangi tugmasi qadalmagan (keyin e’tibor qildim: aksariyat a’yonlari shuginada ham bu zotga taqlid qilar ekan), koʻzoynakli bir kishi qarshimda toʻxtab, qoʻl uzatdi. Men ham qoʻlimni choʻzdim. Bir soniyalik nigoh, salom-alik. Shu, tamom. Lekin shu bir soniyalik salomlashuvning siyosiy-tarixiy ahamiyati... asti qoʻyaverasiz!
Salomlashuvdan soʻng uni ortidan kuzatarkanman, daf’atan taajjubda qoldim. Avvalgi uchrashuvlarda yo tuzuk qaramagan, yo e’tibor qilmagan ekanman: ulugʻ dohiyning gardanida choynaqdek gʻurra toshib turardi! Nima bu? Xatarli oʻsma emasmikan ishqilib? Hali tovarish Yakdan soʻrab koʻrarman.
Tanishuv marosimi poyoniga yetib, chapak yangradi. Bu gal chapakka dohiyning oʻzi ham qoʻshildi — hamjihatlikka nima yetsin, kommunistlarcha tenglik ramzi bu!
Keyin ulugʻ dohiy bilan suratga tushish marosimi boshlandi. Hamma qoʻlidagi chizmaga qaray-qaray, devorga yondosh temir qurilmaga chiqib joy-joyini egallamoqqa kirishdi. Mening oʻrnim oxirgi qatorda — qurilmaning eng baland pogʻonasida edi. Chiqib qarasam — Oʻrnimni kimdir egallagan.
Boyagi zambiyalikmi, zimbabvelikmi safdoshimga oʻxshaydi ham, oʻxshamaydi ham. Bu oʻlgurlarning bari bir xil, ajratish oson emas. Boʻlgani boʻlar deb, indamay uning yoniga turib oldim. Turib oldimu tuyqus haqiqiy safdoshimga koʻzim tushdi: u uchinchi qatordami, toʻrtinchi qatorda joyini qidirib, uloqib yurardi. Mayli, qoʻshiluvchilar oʻrni oʻzgargani bilan— yigʻindi oʻzgarmas. Xato boʻlsa ham juda unchalik katta xato — tarixiy-siyosiy koʻrlik emasdir. Tarixga zambiyalik yo zimbabvelik boʻlib kirsangiz nima qipti, kirganingiz hisob-da, toʻgʻrimi?
Ulugʻ dohiy taomilga koʻra eng oldinda — Oʻng yonida orolliklar delegatsiyasining novcha, oqsoch rahbari, soʻl yonida yana bir doʻst mamlakat vakili bilan birinchi qatorda turardi. Roʻparada —jonsarak suratgirlar. Tarixiy daqiqalar yaqinlashmoqda. Mana, nihoyat, ketma-ket chaqmoq chaqnay boshlaydi: chiq-chiq, chiq-chiq, chiq-chiq. Ketidan chapaklar yangraydi. Bu gal endi gulduros, davomli chapaklar, tantanavor chapaklar! Boʻldi, biz tarixga kirib boʻldik!
Ana shu minnatdor olqishlar ostida ulugʻ dohiy odatdagidek allanechuk behol, behafsala qoʻl silkib xayrlashadiyu bizni «tarihda qoldirib», oʻzi boyagi mulozimlari qurshovida eshik tomon yuradi.
Bu uning biz bilan soʻnggi koʻrishuvi emas edi. Aslida biz xayrlashmagan ekanmiz. Bu mamlakatda necha kun yashagan boʻlsak, u hamisha biz bilan yurdi, ya’ni hamisha koʻz oʻngimizda turdi: koʻcha-koʻyda ham, majlis-mashvaratlarda ham, devoru peshtoqlarda ham, katta-kichikning koʻkragiyu gap-soʻzida ham...
Bu zotning soxt-sumbatiyu yurish-turishi menga ilgaridan tanish kimlarnidir eslatdi. Deylik, aft-angori oʻz zamonasida yoshlarga qarshi tish-tirnogʻi bilan kurashib, «adabiyotning jallodi» sifatida nom chiqargan bir oqsoqolimizga oʻxshasa, loqaydgina, behafsala qoʻl silkib qoʻyishi esa yana bir dovdirroq ustozimizni yodga solardi. Qabullar toloridan chiqqanimni bilaman — eshik ogʻzida poylab turgan gʻamxoʻr tovarish Mayda Xonu jonsarak tovarish Yak va yana allaqanday tovarishlar guvva yopishib, qoʻllarimni talasha-tortisha siqib, «ulugʻ dohiyni koʻrmoq sharafiga, qoʻl olishib salomlashmoq baxtiga muyassar boʻlib, tarixga kirganim» bilan meni qutlay, olqishlay ketishdi-ku! Agar bu shoʻrliklar musulmon qavmidan boʻlganida bormi, meni shu tobda aziz-avliyoga aylantirib, barmoqlarimni yuz-koʻzlariga surtib tavof qilishlari ham turgan gap edi. Shaxsga sigʻinish deganlarining chek-chegarasi yoʻq ekan-da. Bu borada, tavba qildim-u, xudoyim ham yarim yoʻlda qolib ketar ekan!
Tovarish Yak darhol qabul chogʻi yoʻtalgan-yoʻtalmaganimni surishtirdi. Mening yoʻtalimni cheklash toʻgʻrisida qattiq topshiriq olganmi yo hayot-mamot masalasimi bu unga — kim bilsin! Lekin buni qarangki, na qabul — tanishuv chogʻi, na suratga tushish marosimi mobaynida yoʻtalibman-a! Ulugʻ dohiyning sharofatidanmi yo salobati tufaylimi, yoʻtalim esimdan chiqib, shu boʻyi batamom qolib ketganiga nima deysiz, qoyilmisiz? Tarixga kirish deb mana buni aytadilar!
Saroydan qaytayotib yoʻlda gʻurradan gap ochgan edim, tovarish Yak chayon chaqqan misoli chiyillab yubordi:
— Nichego podobnogo! Bu gapni qaytib ogʻzingizga olmang! Koʻzingizga shunday koʻringan boʻlsa kerak...
Chindan ham koʻzimga bir balo boʻlgan shekilli, shu kecha televizor oldida oʻtirib harchand tikilmayin, bugungi marosimlar haqidagi axborotda dohiyning gardanida hech nima koʻrmadim. Yo bir moʻjiza roʻy berib gʻurrasi, choynakdek keladigan gʻurra soʻrilib ketdimikan? Axir, ekranda u oliymaqom gardanning oʻzini koʻrmagan boʻlsam nima qilay! Dohiy boʻynini burgan zahoti kadr almashinib ketaveradi. Yo qudratingdan! Mahoratingga tasanno!
Ertasi kuni batartib tovarish Yak ulugʻ dohiy bilan tushgan suratlarimiz bosilgan bir dasta gazeta va uning kattakon konvertga joylangan rangli koʻrkam nusxasini keltirib qoʻlimga berdi. Bu rasm hozir uyimda, ish boʻlmamda esdalik boʻlib turibdi. Kimki mening «tarixga kirganim»ga ishtiboh bildirsa, marhamat, kelib koʻrishi mumkin!
SHAXSAN oʻZLARIGA SHON-SHARAFLAR BoʻLSIN!
Bugun ertalab tovarish Yak sovuq xabar keltirdi: Buriyoda yana besh kun qolar ekanmiz! Ora buzilgach, uning aytishicha, Moskovdan qatnaydigan samolyot haftada bir martagina keladigan boʻlibdi. Shu hisobda uyga qaytishimizga, bugunni qoʻshmaganda, yana besh kun bor.
Anjuman kecha tugadi, bugun hamma yurt-yurtiga joʻnab ketadi. Biz esa tagʻin besh kechayu besh kunduz bu yerda qolmoqqa mahkummiz. Tezroq ketishning boshqa iloji yoʻqmi? Bor, albatta, Pekin orqali uchishingiz mumkin, marhamat. Ammo buning uchun ancha-muncha sarmoya kerak boʻladi.
Sizning choʻntagingizda esa oʻris rublidan oʻzga hech vaqo yoʻq, binobarin, Moskov samolyotini kutmoqqa majbursiz. Gʻarbiy Buriyo poytaxti orqali uchish haqida-ku gap ham boʻlishi mumkin emas — bizning ul dushman mamlakat bilan, oʻzlaringga yaxshigina ma’lum, havo aloqamiz yoʻq, boʻlishi ham aqlga sigʻmaydi. Qolaversa, yirtqich kapitalizm hukmron u yurtda bir zum tekinga nafas ham ololmaysiz...
Xoʻsh, besh kun bu yerda qolib nima bilan mashgʻul boʻlamiz? Nima yeb, nima ichamiz? Qaerda istiqomat qilamiz? Kimning hisobidan?
Tovarish Yak ermak kilgandek kulimsirab yelka qisdi:
— Oʻylab koʻringlar, biror chorasi chiqib qolar.
Nimani oʻylab koʻramiz? oʻylasak-oʻylamasak, choʻntaklarimizda Moskovga qaytishga yetadigan oʻris rubli bor, xolos. Bari hisob-kitobli, ortiqcha bir chaqamiz ham yoʻq. Bunaqa kunga qolishimiznitush koʻribmizmi? Nima qilsak ekan-a?
— Bunisini endi oʻzlaring bilasizlar, — shunday deb yaramas tovarish Yak qayoqqadir gʻoyib boʻldi.
Xudo yolgʻonchi qilmasin, har birimizning choʻntagimizda yana yigirma dollardan aqcha bor edi. Lekin yigirma dollar nima degan gap? Toʻrt quti bundayroq sigaret yoki besh-olti shisha «bia», vassalom! Aytishicha, tovarish Baxtiyor shuniyam sarflab qoʻyibdi — otasining dardman oyogʻiga deb allaqanday malhamdori sotib olganmish. Mana sizga bu yogʻi! Men shu zormondani ham mahkamada katta bir lavozimni egallab oʻtirgan akaxonimizga qoʻngʻiroq qila-qila bazoʻr, sogʻ tishini sugʻurgandek bir azobda undirgan edim. «Mayli, choʻntak puli qilarsizlar», deya zoʻrgʻa imzo chekib bergan edi u azamat.
Oʻn kunlik safarga — yigirma dollar choʻntak puli, kulgili emasmi bu, masxara emasmi? Qaysi bir xizmatlari evaziga hozir mamlakatma-mamlakat elchilik qilib yurgan oʻsha akaxonimizga yigirma dollar berib koʻring-chi, olib ketini artarmikan?
Shu taxlit tovarish Baxtiyor ikkimizning boshimiz qotib oʻtirganda qayoqdandir tovarish Yak, ogʻzi qulogʻida, xushxabar bilan .kirib keldi:
— Bir-birovlariygni tabriklashlaring mumkin, qolgan besh kunlik barcha sarf-xarajatni — musofirxona haqiyu restorandagi yeyish-ichishlaringni Buriyo xalq demokratik hukumati oʻz zimmasita oladigan boʻldi!
Uning tantanavor gap yoʻsiniga hamohang men ham shunday tantanavorlik bilan, minnatdorlik aralash xitob qildim:
— Yashasin Buriyo xalq demokratik respublikasining beva-bechoralarga mehribon, gʻamxoʻr, olijanob hukumati!
— Ana bu boshqa gap, tovarish Erkin aka! — deya maqtadi meni tovarish Yak, siyosiy ongim picha oshganidan chiroyi yorishib. — Endi qolgan kunlaring ham sermazmun oʻtishi uchun sizlarga atab maxsus dastur tuzmogʻimiz kerak boʻladi. Takliflaring yo boshqa xohish-istaklaring boʻlsa, marhamat, menga yozib beringlar.
Rahbar sifatida men aytib turdim, xushxat tovarish Baxtiyor qogʻozga tushirdi:
1. Rossiya Federatsiyasi elchixonasini ziyorat.
2. Buriyo Milliy axborot mahkamasi faoliyati bilan tanishuv.
3. Oddiy buriyoliklar xonadonini borib koʻrish va hokazo.
Tagʻin bir istagim oʻta shaxsiy iltimos tarzida boʻlib, uni bu qadar rasmiy takliflar sirasiga qoʻshmoqni ep bilmadim.
Qogʻozga koʻz yugurtirgan tovarish Yakning qoshlari chimirildi.
— Rossiya elchixonasida nima bor, sizlar mustaqil davlat vakilisizlar-ku? — dedi hamma gapdan boxabar bu shayton norozi boʻlib.
— Gap shunda-da, — dedim men salmoq bilan va oʻzimda yoʻq vakolatni suiiste’mol qilmoqqa kirishdim: — Birinchidan, yaqin kelajaqtsa biz bu yerda elchixona ochish niyatidamiz, binobarin, elchixona faoliyati va mavjud shart-sharoitlar bilan tanishmogʻimiz darkor. Ikkinchidan, oʻzingizga ma’lumki, yaqindagina biz ham sobiq Ittifoq tarkibida edik, binobarin, bu elchixonada bizning ham haqimiz, ulushimiz bor!
— Boʻpti, koʻramiz, — dedi mugʻambir tovarish Yak qogʻozni toʻrt buklab koʻkrak choʻntagiga tiqib qoʻyarkan.— Oʻylashib koʻramiz.
Rostakamiga oʻylab koʻrdi bu xumpar! Uylab koʻrib, takliflarimizdan bittaginasini hisobga olibdi.
Uniyam chala-yarim. Elchixona masalasida esa, bizni u yerga yoʻlatmaslikning har chorasini qilib koʻrdi desa boʻladi...
Tushdan keyin Moskov samolyotiga patta olib quygani «Aeroflot» vakolatxonasiga bordik.
Pattaxonaga kirib chiqqan tovarish Yak motamsaro qiyofada bizga ma’lum qildi:
— Ishlar chatoq, tovarishlar, bergan pullaring bir kishining qaytishigagina yetar ekan! oʻzlaring tanlanglar, qani, kim ketadiyu kim qoladi?
Bu xabardan kapalagimiz uchib, dardi dunyomizni zulmat qoplagandek boʻldi. Bu qanaqasi, axir?
Toshkentdan xazonga aylanib boʻlgan rublning bir toʻrxaltasini orqalib kelib, yarmiga Moskovdan bu yoqqa patta olgan, qaytishimizga moʻljallangan yarmi esa shu kunga qadar chamadonlarimizning yarmini egallab yotgan edi. Endi nima qildik, tovarish Yak, biror yoʻlini koʻrsat yoʻlboshchimiz boʻlsang?
— Marhamat, oʻzlaring kirib soʻrab chiqishlaring mumkin, — dedi tovarish Yak sovuqqina qilib. — Shu bir hafta ichida yoʻl haqi ikki karra oshirilganmish. Kapitalistik Rossiyaning bizga qaratilgan navbatdagi nayrangi-da bu! Qani, hal qilinglar, kim ketadiyu kim qoladi?
Tovarish Baxtiyor menga qaraydi, men — tovarish Baxtiyorga.
— Siz ketaqoling, — deydi u nihoyat koʻzini yerga tikib, oʻzimizning tilimizda.
— Siz-chi, siz nima qilasiz?
— Bilmasam... Moskovga borgach biror ilojini toparsiz balki, — deydi tobelik holiga allaqachon koʻnikkan bechora tovarish Baxtiyor allanechuk mung va umidvorlik bilan.
Sirli tovarish Yak tagʻin allaqayoqqa gʻoyib boʻlgan. Har yoqqa sim qoqib, jonajon partiya va hukumatidan maslahat yoki yordam soʻramoq tashvishida yurgan boʻlsa ajab emas. Agar chindan ham shunday boʻlib chiqsa, oddiy gʻoyaviy tovarish emas, chinakam inson ekan bu yigit!
Yanglishmagan ekanmiz, u bir vaqt gul-gul yashnab oldimizga keldi:
— Masala hal, tovarishlar, bir-birlaringni tabriklashlaring mumkin — ikkovingiz ham uchadigan boʻldingiz! Buniyam Buriyo oʻz zimmasiga oldi!
Oʻzimni tutib turolmadim — roʻparadagi bino boʻylab shabadada hilpirab turgan ulugʻ dohiyning ulkan alvon siymosiga qarab hayqirib yuboribman:
— Yashasin xalqparvar, kambagʻalparvar, saxovatpesha Buriyo hukumati! «Ulugʻ dohiy» tovarish Xon Man Menga shon-sharaflar boʻlsin, urra!
— Yaxshimas, tovarish Erkin aka, yaxshimas, — dedi tovarish Yak ta’naomuz.
Shunda sal oshirib yuborganimni payqadim. Lekin bu yurtda tagʻin besh kun, zahar-zaqqumga toʻla besh kun qolishini koʻz oldiga keltirgan odamdan boshqa qanday ham gap chiqardi deysiz!
MUNOFIQLIK TANTANASI
Dunyoda Xoniyadek ozoda shahar yoʻqdir.
Dunyoda Xoniyadek koʻrkam madina topilmasa kerak.
Xoniya — soʻlim majnuntollar, gulu gulzorlar shahri desak yarashadi.
Xoniya — muhtasham saroylar shahri deyilsa-da lof boʻlmas.
Xoniya — osmonoʻparlik bobida oʻzaro bahslashgan mehmonxonayu musofirxonalar maskani
desangiz ham haqingiz ketmaydi.
Xoniya — surunkali bayramu tantanalar, namoyishu tomoshalar shahri.
Xoniya — alvon shiorlaru otashin gʻoyalar oʻchogʻi.
Xoniya — inqilob beshigi, inqilob belanchagi...
Vatanparvarlarning aytishicha, bu shahar milliy ozodlik gʻalayoni, keyinchalik esa fuqarolar muhorabasi yillari yer bilan yakson boʻlgan ekan. Tinch qurilish davrida bosh me’mor — ulugʻ dohiy rahnamoligida u tamomila yangidan barpo etilibdi.
Darhaqiqat, butun boshli shahar bamisoli bir kishining — ishiga pishiq-puxta, rejali-rasamadli, qattiqqoʻl bir xoʻjayinning roʻzgʻori, xonadoniga oʻxshaydi. Qayoqqa qaramang — orasta, ozoda, supurilgan-sidirilgan. Koʻcha-koʻylar keng, ravon, bogʻ-rogʻlar yashnab koʻzni oladi. Lof boʻlsa ham, chamanzorlardagi har chechagu daraxtlardagi har bir yaproq artib-surtib qoʻyilgandek. Aslida ham shunday: shahar markazidagi chorrahalardan birida oq kofta va qora yubka kiygan bir toʻda qiz, bir qoʻlida chelak, bir qoʻlida latta, xiyobon oralab gulbarglarni bitta-bitta artib chiqayotganini kamina oʻz koʻzim bilan koʻrdim. Har erta shu manzara. Tahsin aytmay ilojingiz yoʻq.
Bu shaharda majnuntolning koʻpligi! Hammayoqda shu daraxt — yoʻl-yoʻlkalar boʻyida ham, maydonu gulzorlarda ham. Boshqa ogʻoch deyarli koʻrinmaydi. Bularning tagida ham boyagidek chelagu latta koʻtargan jonsarak qizlar timirskilanib yuradi: yerga birorta barg tushmasligi kerak!
Shahar-ku shahar, uning tevaraklari ham shunday koʻrkam, batartib. Uru qir — hammayoq, har taraf ekinzor, yashnab yotgan ekinzor. Boshida soyabonli qalpoq, oq koftayu qora yubka kiygan qiz- juvon uzoq-yaqin paykallarda toʻda-toʻda boʻlib javlon urib yuribdi. Ozod mehnat taronasi. Lekin shoʻx yallalari negadir eshitilmaydi.
Chelak koʻtargan farrosh qiz-juvonlarni shahardan tashqari yoʻl boʻylarida ham uchratish mumkin.
Bu shaharning ichkarisiyu tashqarisi birdek ozoda, orasta boʻlmogʻi shart!
Balandroq joydan, deylik, musofirxona derazasidan turib nazar tashlasangiz, Xoniya xuddi xayolparast musavvirning orzumand moʻyqalamidan chiqqan bejirim, benuqson bir roʻyodek yarqirab koʻrinadi. Negadir bari bir xil muddatda bino etilmish son-sanoqsiz oppoq qasru saroylar, koʻrkam bogʻu keng-keng sayilgoh maydonlar, necha yilda qurib bitkazilishi, afsus, esimda yoʻq, lekin shaklan bir-birini aslo takrorlamaydigan (ularda odam bor-yoʻqligidan soʻz ochib, malomat orttirib yurmaylik tagʻin!) alomat musofirxonalar!
Ha-ha, chinakam kelajak shahri bu, kommunistik shahar! Bular barining bosh me’mori, bosh bunyodko-ri — bir kishi, yakkayu yagona zot!
Keling, endi osmonoʻpar bino va balandparvoz gaplarni qoʻyib, pastga tushaylik.
Pastda... Hamma deyarli bir xil kiyinadi. Odmi, juda odmi. Bir vaqtlar oʻzimizda ham rasm boʻlgan yakrang kitel-shim, vassalom. Nimasi bilandir oʻzimizning qishloq odamlarini yodga soladi. Qiz-juvonlarning libosi ham shunaqa — oq koftayu qora yubka. Ortiqcha hasham, hoyu havas koʻrinmaydi. Bunga ruxsat yoʻq. Haydovchilarning engil-boshi sal farq qiladi — harbiy-nusxaga yaqinroq. Mshdatsionerlarniki, tabiiyki, boshqacha — hov Navroʻz akamning zamonidan qolgan.
Lekin, beistisno, barchaning koʻkragida bir xil tamgʻa — ulugʻ dohiy siymosi aks etgan nishoncha!
Militsionerlarning libosidan soʻz ketganda Navroʻz akani eslaganim bejiz emas. Elliginchi yillarda Boysunimizda Navroʻz aka degich militsioner boʻlardi. Oʻzi, ayniqsa, maxsus libosda badjahl, vajohatli koʻringani bilan juda yumshoqkoʻngil, kechirimli odam edi. Egnida ityoqa, tomoqqacha tugmalanadigan yozlik oq mundir, sargʻish, yaltiroq tugmalarida beshqirra yulduz tasviri, yelkasi aralash turli tasmayu kamar, belida vahimali toʻpponcha — xuddi ashaddiy bir bezorining izidan tushgandek shaxdu shiddat bilan yurardi. Biz, bolalar u kishi toʻgʻrisida hazilnamo bir nakl ham toʻqigan edik:
«Toʻpponchasi belida —
Navroʻz akam milisa!
Qilgan ishi — poʻpisa:
Bir soʻm bersang qoʻliga,
Qaytib ketar yoʻliga».
Xoniyada militsioner serob, har qadamda uchraydi. Aksariyati — yosh-yosh qizlar. Ayniqsa, yoʻl nazorati xizmatida. «Navroʻz akam»ning libosini kiyib olib, chorrahalarda mashinalarga yoʻl koʻrsatib turishadi. Yigirma yetti yoshga yetguncha vatanga xizmat qilmoqlari shart. Undan keyin... mumkin.
Boshqalarini bilmadim-u, biz istiqomat qilgan musofirxona bagʻoyat serhasham, dabdabali edi.
Shart-sharoiti va qulayliklari borasida gʻarb mamlakatlaridagi shu tur maskanlardan oʻtsa oʻtardiki, aslo qolishmasdi. Xonalar shinam, bahavo, barcha anjomi muhayyo. Biroq negadir hammayoqdan —turgan xonangizu pastdagi vestibyullardan ham allaqanday hid, chamasi, sholi mahsulotlarining hidi kelardi. Lekin bu yerdagi beminnat xizmatga tan bermay ilojingiz yoʻq. Xonadan chiqdingiz deguncha, jami ashyolarni bir sidra yangilab qoʻyadilar. Biror joyga changu gʻubor oʻrnashganini koʻrmaysiz.
e’tibor, intizom deganlari shu qadar! Sizni koʻrganda allanechuk qimtinib, uyalinqirab turadigan, koʻrinishi bechorahol bu xizmatkor ayollarning chaqqonligiga, zahmatkashligiga lol qolasiz.
Musofirchilikda yurgan odam, har kuni yangi ohorlangan libos kiyamiz desam, ishonavering.
Dastlabki kunlar xizmatchi ayolning kiraverishdagi eshik oldida yotadigan allaqanday xaltachani koʻrsatib, imo-ishoralar bilan nimadir deb chuldirashiga ahamiyat bermabman. Keyin tovarish Baxtiyordan eshitib bildim: ertalab ana shu xaltachaga kir-chiringizni solib qoʻysangiz, kechqurun kelib top-toza yuvilgan, dazmollangan, ohorlangan holda koʻrasiz. Bir gal Baxtiyor haddidan oshib hatto kostyumini ham oʻsha sirli xaltachaga solsa, yap-yangidek boʻlib qolibdi. Tep-tekin. Beminnat.
Choychaqa uzatgudek boʻlsangiz, qochib ketadi. Sotsializm-da. Oʻrniga, odamiga va mavridiga qarab muomala qiladigan hushyor, poqdomon sotsializm!
Bu alomat shaharda tugʻilish bor — Oʻlish yoʻq. Bunda yasharish bor — keksayish yoʻq. Butun shaharni kezib chiqsangiz ham birorta munkillagan qariyani yoki mayib-nogironni uchratolmaysiz, ajab hol! Unaqalar yo shahardan koʻchirib yuboriladi, yo maxsus muassasalarga eltib joylashtiriladi.
Namunaviy sotsialistik jamiyat har turli mayib-mubtalolardan, jisman nosogʻ, noraso, badbashara «unsur»lardan xoli boʻlmogʻi kerak! Beixtiyor saksoninchi yillardagi Moskov olimpiadasi arafasida qoʻllangan muvaqqat chora — har turli qalangʻi-qasangʻi, mayib-majruh, mayxoʻru bezori va fohishalarni shahardan chiqarib yuborish manzarasi xotirga keladi. Oʻxshashlikni qarang! Maqsad-muddaoning birligi, mushtarakligi dunyoning ikki chekkasida yashayotgan odamlarni ham yakdil qiladi, tugʻishgan aka-ukaga aylantirib qoʻyadi!
Men bu gaplarni osmondan olib yoki oʻzimcha toʻqib aytayotganim yoʻq, zinhor-bazinhor. Bu ma’lumotlar «ishonchli manba» — Diqqinafas elchining ogʻzidan chiqqan. Unga ishonmaslikka esa menda — atigi besh-oʻn kunlik musofirda hech bir asos yoʻq.
Xoniyani surunkali bayramlar shahri, dedik. Haqiqatan shunday. Qachon qaramang — butun mamlakat allaqanday bayramga tayyorlanib yotgandek. Qayoqqa qaramang — ulkan bayram tantanalariga hozirlik. Doimiy hozirlik. Ayniqsa, bayramlar arafasida katta-katta maydonlar yoshlarga toʻlib ketadi. Ular kun boʻyi oyoqda tikka, oftobning tigʻida, turli tusdagi liboslarga burkanib, turli tantanavor shakllar yasash bilan ovora. Yuzlab-minglab yigit-qiz. Bayram kuni ulugʻ dohiy «sevimli rahbar» atalmish ukasi hamda boshqa safdoshlari qurshovida kelib, yuzlab-minglab odamdan yasaladigan bu jonli gullarni maroq bilan tomosha qiladi. U ana shunaqa rangin tomoshayu
tantanalarni xush koʻradi. Sirasini aytganda, bu kabi tadbirlar shu birgina zotning ta’biga moslab, uning koʻnglini ovlamoq, vaqtini chogʻlamoq maqsadida qilinadi. Yanada dangalrogʻi — butun mamlakat shu bandaning xizmatida, bir koʻngil maylining ijrosi bilan mashgʻul. Darvoqe, bu toʻymas-tinchimas shuhrattalab koʻngilning boshqa muddaosi ham bor. U chet ellik mehmonlarga, iloji boʻlsa-ku butun jahon ahliga yurtining sotsializm qurishdagi mislsiz yutuqlari, afzalliklarini mana shu singari tomosha-tantanalar orqali ham namoyish etmoqni istaydi. Kelsin, koʻrsin, bilsin, sotsializmning buriyocha shakliga tahsin-tasannolar aytsin!
Ha-ha, ulugʻ dohiy tovarish Xon Man Men bu dunyoga bekorga kelgan emas, umri bekorga oʻtayotgani yoʻq, ahli olam bilsin! Uning va inisining portreti har bir buriyolikning uyi toʻrida turibdi!
Uning tabarruk siymosiyu oʻlmas gʻoyalari har bir buriyolikning koʻksidangina emas, miyasidan, yuragidan, vujud-vujudidan mustahkam joy olgan! U yogʻini soʻrasangiz, million-million odam istiqomat qiladigan mana shu jannatmonand shahar ham uning sharafli nomi bilan ataladi! Shahar markazidagi baland tepalikka oʻrnashgan parlament saroyi qarshisida boʻy choʻzgan osmon barobar choʻng haykal ham uniki! (Aytishlaricha, oʻrta Osiyodagi Toshkent degan shaharda ham jahon yoʻqsillarining dohiysiga shunga yaqin bir haykal tiklangan ekan, ammo mustaqillikka chiqqach, sotsializm gʻoyalarini rad etib, uni agʻdarib tashlabdilar. Afsus, afsus! Yaxshilikni bilmaganlar! Mayli, oʻzlaridan koʻrishsin, bir kun kelib pushaymon qilishlari muqarrar!) Ha-ha, tovarish Xon Man Men bekorga yashagani yoʻq, umri bekorga oʻtayotgani yoʻq!
Shaharning qoq oʻrtasidagi yasama tepalikda kattaligi uydek keladigan bir rasm — panno bor.
Unda olis ufqdan zarrin nurlar sochib bosh koʻtarib kelayotgan quyosh, yam-yashil oʻtloqlar, gulgun chamanzorlar va doʻmboqqina bir bolakay tasviri solingan. Bolakay, chehrasida yoshiga nomunosib bir shijoat, quyosh sari qoʻl choʻzib turibdi. «Ulugʻ dohiy tovarish Xon Man Menning besh yasharlik chogʻi, — deya izoh beradi zukko tovarish Yak. — Ilk bor jonajon Buriyoni istibdod changalidan ozod qilish va kommunizm gʻoyalarini roʻyobga chiqarish rejalarini tuzayotir».
Bu gapga nima deysiz! Lekin millionlab odam, million-million buriyolik bu riyo va roʻyolarga ishonib, shirin aldovlar ogʻushida yashamoqda. Nachora, e’tiqod — Oʻlimdan kuchli. Zulm esa undan-da qudratliroq.
Bir oqshom bekorchilikdan Baxtiyor ikkalamiz shaharning markaziy koʻchasi boʻyidagi peshtoqlari yarqirab turgan binolarning hovli tarafiga oʻtib, taajjubda qoldik: na suvoq, na pardozi bor — qop-qora yalangʻoch beton. Ochiq ayvonchalarda odam gʻij-gʻij, har xil lash-lushlar, eski-tuski jandalarmi uyulib yotibdi, qimirlamoqqa joy yoʻq. Xullas, ruhni toptaydigan behad ayanchli bir manzara. Negadir birorta derazada parda koʻrinmaydi. Birinchi qavatdagi uylarning qaysi biriga moʻralamang, ichkari devorda ogʻa-ini — dohiy va dohiylikka da’vogarning portreti yonma-yon. Bilmagan odam bu yerlarni korxona yo biron bir muassasa deb oʻylashi mumkin. Aslida unday emas, uy bu, oila-oila boʻlib istiqomat qilinadigan oddiy xonadonlar. Shu chordevorlarida ham erkin yurolmas ekan-da bular — derazalar ochiq-oydin, nomahram boʻlsa, bu yoqda devordan ikki juft koʻz davlat nazari bilan tikilib, har bir xatti-harakatingizni goʻyoki tekshirib tursa...
Mana sizga «medalning ikkinchi tomoni»! Mana sizga zarbof toʻnning avra-astari!
«Medalning u yogʻi»ni esa koʻrgan-bilganimiz boʻyicha, qoʻlimizdan kelganicha ta’riflab berdik.
Darvoqe, bunga hojat bormidi? Axir, bularning bari oʻzimizga yaxshi tanish, oʻzimiz koʻrgan, shohid boʻlgan manzaralar-ku! Elliginchi yillarning bor hayotdan yiroq, nuqul shod-xurramlikni, kommunizm gulbogʻlariyu porloq istiqbol va nurli choʻqqilarni tarannum etuvchi chuchmal, yaltiroq kinofilmlari, baland minbardan turib namoyishchi olomonga qoʻl silkib qoʻyayotgan moʻylovdor dohiy va pastda — maydonda uning koʻnglini xushlamoq uchun oʻlib-tirilib oʻzini har koʻyga solayotgan mehnatkash xalq ommasi yodingizdadir? Ha, balli. Biz kuyib-pishib tasvirlamoqqa urinayotgan manzaralar, loʻnda qilib ifodalaganda, xuddi oʻshalarning oʻzi!
Ulardan-da yuz chandon ortiq!
Ehtimol, dunyoda Xoniyadek ozoda shahar yoʻqdir.
Ehtimol, dunyoda Xoniyadek koʻrkam madina topilmas...
Lekin dunyoda Xoniyadek zerikarli, Xoniyadek yuraklarni qon qiladigan joy ham boʻlmasa kerak.
oʻN KUN - oʻN YIL
Bundan koʻp yillar burun, saksoninchi yillarning oʻrtalarimidi, moskovlik bir yozuvchi doʻstimning Mojoriston haqidagi kitobchasini maqtab qoʻyib «baloga qolgan» edim. «Budapeshtni koʻrmabsan — bu dunyoga kelmabsan! «Kichkina Parij» deydilar uni! Sen u yerga albatta borishing kerak!» deya qistab turib oldi doʻstim va oʻzi tashabbus qilib yozuvchilar uyushmasi orqali menga yoʻllanma toʻgʻrilab berdi, oʻzi samolyotga kuzatib qoʻydi. Chinakam moʻ‘jiza shahar — Budapeshtni teng ikkiga boʻlib oqadigan azim Dunay boʻyidagi saranjom-sarishta, barcha shart-sharoiti muhayyo ijara xonadonda bir oʻzim oʻn besh kun istiqomat qildim. Ertalablari Iboya degan tarjimon ayol keladi, ikkovlon shahar boʻylab aylangani chiqamiz: turli-tuman muzeyu teatrlarga boramiz, qadimiy
haykallarga toʻla istirohat bogʻlarida kezamiz, kitob doʻkonlari va nashriyotlarda boʻlamiz, koʻrgazma zallarini tomosha qilamiz, «Illyuzion» kinoteatrida oʻsha kezlar bizdan boshqa dunyolarda mashhur boʻlgan filmlar namoyishida qatnashamiz, xullas, koʻngil tusagan goʻsha — Oʻzimizniki. Bizga xoʻjayinlik qiladigan yoki qoʻygan qadamimizni sanab yuradigan jonzot yoʻq.
Oʻshanda men oʻn besh kun bir oʻzim yashab, biror daqiqa zerikkanimni eslayolmayman. Bu yerda esa, anjuman tugar-tugamas, ikki musofir oʻzimizni qayoqqa qoʻyarimizni bilolmay qoldik.
Jahongashta zanjining kechagi zamzamasi ham koʻngilga gʻulgʻula solgan edi. Tovarish Yak tavsiya qilgan dasturni koʻzdan kechirib, battar diqqatimiz oshdi: unda bizning taklif va istaklarimiz deyarli hisobga olinmagan, bari oldindan tayyorlangan ma’lum roʻyxat boʻyichami, ehtimol, otaxon shaxsan oʻzi imzo chekib tasdiqlagan «gʻoyaviy musaffo» manzillardan iborat edi. Roʻyxatga koʻz tashlagandayoq odamni esnoq tutardi: «Tovarish Xon Man Men nomidagi kashshoflar saroyida uchrashuv»; «Tov. Xon Man Men nomidagi partiya tarixi institutiga tashrif»; «Tov. Xon Man Menning uy-muzeyini ziyorat»; «Tov. Xon Man Men nomidagi tugʻruqxonaga sayohat»...
Ensamiz qotganini koʻrib, qani, parvo qilsa bu tepsa-tebranmas tovarish Yak! «Aravamga mindingmi, ashulamga joʻr boʻlmoqqa majbursan! Xoxdasang shu, xohlamasang — hov ana, katta koʻcha!» Men shaxsiy iltimosimni eslatgan edim, «keyinroq koʻrarmiz» deya mujmat qilib qoʻydi u.
Goh pirdan, goh muriddan, debdilar. Garchi tovarish Yak piru biz murid boʻlmasak-da, partiya tarixi muzeyiga olib borganida uni bir mulzam qilib, alamimizdan chiqmoqchi boʻldik. Sirasini aytganda, bu yer ham partiya tarixi emas, ulugʻ dohiy tovarish Xon Man Men hayoti va faoliyati tarixidan naql qiluvchi bir joy ekan. Sobiq kommunist, partiyaviy qonun-qoidalarni yaxshi biladigan tovarish Baxtiyor shoʻrlik tovarish Yakni savolga tutib qoldi-ku! Masalan: «Ayting-chi, tovarish Yak, oʻn toʻrt yil mobaynida biror marta qurultoy chaqirilmagani partiya nizomiga xilof hol emasmi?» «Aslo. Xalq ommasining, uning ilgʻor qismi hisoblanmish partiya faollarining xohish-talabiga koʻra shunday boʻlgan, — deb javob beradi burro tovarish Yak bezbetlarcha. — Bizda demokratiya barqaror!» Gapni qarang! Kim buni xalqdan, uning «ilgʻor qismi hisoblanmishlar»idan soʻrab oʻtirar ekan?! Bunaqa vaziyatda aksincha — biror falokat roʻy bermasin deb, imkon qadar xalqdan qochiladi, qoidasi shu!
Deylik, xalqlar otasi boʻlmish moʻylovdor dohiy bizda xuddi shunday yoʻl tutgan va tarixdan ma’lumki, yanglishmagan, yutib chiqqan. Demokratiya emish! Laqillatmoqchi ekansan, sotsializm nafasi yetib bormagan biror yurtdan kelgan biror anoyini topib laqillatganing ma’qul edi, tovarish Yak!.
Tovarish Baxtiyor yana nozikroq nimanidir soʻrab tovarish Yakni ham, muzey xodimini ham kalovlatib qoʻydi. Kechagina yuvosh, sipogina boʻlib yurgan odam, riyokorliklar jonidan oʻtibmi, ana shunday shaddod, betgachoparga aylanib qolgan edi.
Rohbonimiz, sezgir rohbonimiz bundan tegishli xulosa chiqarib, borajak manzillarimizga tahrirlar kirita boshladi. Ammo qaerga qadam bosmang, manzara oʻsha-oʻsha edi — olam guliston! Eshik ogʻzida milliy libosga oʻrangan uch-toʻrt sertabassum qiz yetti bukilib ta’zim bilan kutib oladi. Soʻngra, ogʻzingiz totli boʻlsin degandek, bir bordoq-bir bordoq nimtatir meva sharbati tutadilar. Keyin boyagi qizlardan biyronrogʻi bu dargohning tarixiyu kelajagi xususida baxtiyor bir ohangda soʻzlab beradi.
Oxirida — qoʻlingizga bir dasta rangli-rangsiz ma’lumotnomayu yoʻriqnoma tutqazib, xayr-xoʻsh.
Bu soxta lutfu iltifotlardan bezib, bezor boʻlib ketdik desam, nonkoʻrlik, noinsoflik sanalmasmikan?
Xohish-talabimizga binoan olib borilgan yagona joy — markaziy telegraf mahkamasi boʻldi. Chamasi, u yerga olib bormaslikka bahona topish iloji yoʻq edi. Bizga eng kerakli, lekin bizni eng sovuq qarshilagan joy ham shu boʻldi deyish mumkin. Qator-qator soqchilar tekshiruvidan oʻtkazib, odmigina bir xonada tovarish Yak bizni biri biridan koʻhna ikki qariyaga roʻpara kildi. Ular mahkama rahbari, ya’ni axborot vazirining oʻrinbosarlari boʻlib, boyoqishlar bizdan tezroq qutulish chorasini topolmay rosa aziyat chekishdi. Oddiy-oddiy savollarimizga ham sarosimaga tushib, asabiylashib, ikki muovin oʻzaro uzoq muhokama qilib, tortisha-tortisha, soʻng zoʻrgʻa javob qilishardi. Azbaroyi sharti ketib parti ham qolmagan bu notavonlarga rahmimiz kelganidan biz ham uchrashuvni yumaloq-yostiq qilish payida boʻldik. Bilmadim, kimdir ularga bizni kam emas, koʻp emas, naqd Markaziy razvedka
boshqarmasining oʻta xavfli xufiyalari deb yetkazganmi...
Tovarish Yakning zulmidan xoli chogʻlarimizda mening xonamda (tovarish Baxtiyor, hartugul, bu yerga kirmoqqa haqli) oʻtirib, televizordan muttasil koʻrsatiladigan ishlab chiqarish ilgʻorlari bilan uchrashuvlarga bagʻishlangan yoki shonli inqilobiy kurashlardan nakd etuvchi sayoz-sayoz filmlarni ermak qilamiz. Ularning bosh qahramoniyu ijobiy qahramoni oʻz-oʻzidan ma’lum — Oʻsha birgina zot!
Bu tilda biror soʻzni bilmasa-da, tovarish Baxtiyor oʻzicha shoʻxlikka ularni «dublyaj» qila boshlaydi.
Rosa kulgili chiqadi. Sherigimning «tarjimon»lik mahoratiga tan berib, men dumalab-dumalab kulaman. Darvoqe, bu koʻrsatuvlarni tarjima qilmoqqa hojat ham yoʻq, shusiz ham bari tushunarli.
Boshqa nima ish bilan mashgʻul boʻlaylik axir, zerikiblar oʻladi-da odam!
Kechqurunlari toza havodan nafas olgani, aslida koʻngil yozib kelgani birpas koʻchaga chiqamiz.
Lekin — koʻngil yozmoq qayoqda! Koʻcha ham dilgir, ruhsiz, zerikarli! Holbuki, poytaxtning eng gavjum markaziy koʻchalaridan birida joylashgan eng koʻzga koʻringan musofirxona oldida turibmiz!
Shunda hali notanish tovarish muxtor vakil kelajakdan turib men bilan xayolan ta’naomuz bahsga kirishadi.
Namuncha siqilmasangiz, tovarish Erkin aka! Tevarak-atrofingiz gʻij-gʻij odam-ku! Birgina musofirxonadagi sirtdan ikki tomchi suvdek bir-biriga oʻxshash, tuqqan onasi farqlay olmasa, boshqa mardum aslo farqlayolmaydigan, bari bir xil oq koftayu qora yubka kiygan qator-qator nozaninlar-chi, qarang! e’tibor qilgandirsiz, ularning orasida koʻzga yaqinroq birovi goho oliftagarchilikka shim ham kiyib qoladi. Bu yer — ajnabiylar musofirxonasi, koʻrib qoʻying, biz ham chakana emasmiz, degandek.
Xoʻjakoʻrsinga u yoqdan-bu yoqqa atay yoʻrgʻalab turadi. Chamasi, unga ruxsat etilgan. Aslida bor-yoʻq vazifasi ham shundan iborat boʻlsa kerak. Chunki xizmatdan qaytayotib, ahamiyat bergan boʻlsangiz, shimini yechib ketadi. Yechmay koʻchaga chiqib koʻrsin-chi!
Xoʻjakoʻrsin lavozimda xizmat qiladigan shu qizgina koʻzingizni oʻynattan chiqar, toʻgʻrimi? Axir, boshqa ovunchoq yoʻq bu yerda — qargʻaning oqi ham birdan koʻzga tashlanadi-ku! Oqshom kezlari musofirxona oldida soatlab atrofga alanglab turasiz. Yon-veringizdan guras-guras boʻlib qiz-juvonlar oʻtadi. Ular bari bir xil — qiyiqkoʻz. Bu yurt ahlining bari shunday. Faqat sizu birodaringiz — tovarish Baxtiyorgina boshqacha. Koʻnglingizda shu ilinj, tevarakka koʻzingizni yirib-yirib boqasiz: biz boshqachamiz-ku, zora, birortasi...
Esingizdami, talabalik yillaringiz jonajon Toshkentingizdagi eng nufuzli hisoblangan «Toshkent» va «oʻzbekiston» musofirxonalari oldida bitta-yarim ajnabiy sayyoh atrofga xuddi mana shunday olazarak, hangamatalab nigoh bilan tikilib turardi? U vaqtlarda chet ellik sayyohlar yurtingizda siyrak edi-da, atlas kiygan oʻzbek qizlari ular orasidan qorataloq zanjilarni qoʻyib, nuqul boshiga salla oʻragan moʻylovli hindilarga qiziqish va havas bilan tikilgani tikilgan edi:
anovi Raj Kapurning ukasimikan, jiyani? Voy-voy, quyib qoʻygandek oʻziga oʻxshaydi-ku — Oʻgʻli boʻlsa kerak, oʻgʻli, qara! oʻgʻillari kinoda chiqqan, kim tanimaydi, huv kinoda-chi, nomi nimaydi, hah qurgʻur, tilimning uchginasida turibdi-ya! Yoʻq, bu yo ammasining oʻgʻli, yo togʻasining, ana, qaranglar, toʻchniy oʻzi! Iya, buning sallasi bor-ku? Voy, bular doim shundoq sallada yuradi-de, kinoda oʻramay chiqadi... Bu qaqajonlarning shuvur-shuvuridan sarosimaga tushgan shoʻrlik sayyoh, biror joyim ochiq qolibdimikan, degan oʻyda egni-boshini koʻzdan kechirmoqqa tushadi. Hindiston — bepoyon mamlakat, bu ham oddiy bir sayyoh yoki tujjor, umri bino boʻlib Raj Kapur nomini yo eshitgan, yo eshitmagan — xudo biladi. Siz esa, mana, yaqin bir soat boʻladiki, sherigingiz bilan musofirxona oldida sigaretni ermak qilib turibsiz, ikki koʻzingiz oʻtgan-ketganda. Toʻgʻri, sizlar bularga
Oʻxshamaysizlar, oʻzga yurt, oʻzga iqlim farzandi ekanliklaringiz kundek ravshan. Balki bu mamlakatda oʻzga yurtdoshlaring yoʻqdir, balki umuman bu atrof-javonibda yakka-yagonadirsizlar, ammo biron bir sayoq it ham sizlarga oʻgirilib qaramaydi. Ehtimol shunisi alam qilayotgandir, a, labbay?
Ehtimol shundaydir, tovarish muxtor vakil. Darhaqiqat, yurtingizda kechalari negadir uyda oʻtirib emas, koʻchadagi simyogʻochlar atrofida, xira yogʻduda uymalashib kitob oʻqiyotgan ilmga chanqoq yosh-yalangni koʻp koʻrdik, biroq bemalol gaplashib turgan yoki qoʻltiqlashib yurgan birorta ham yigit-qizni uchratmadik. «Ishonchli manba»mizning pichirlab xabar berishicha, bunday hol yurtingizda qattiq qoralanar, hatto ta’qib qilinar emish. Bunisiga nima deysiz, tovarish muxtor vakil? Keling, vaj qidirib ovora boʻlmang — biz eshitgan manba chindan-da ishonchli, inobatli!
Musofirxonada shim kiyib yurgan qizgina koʻzimizga issiqroq koʻringani rost. Negaki u koʻz-qoshi bilangina emas, ravish-raftori bilan ham boshqalardan yaqqol ajralib turar, unda erkin dunyolarning allanimasi bor edi. Boshqalari esa... nega bunday? Qaysidir yili men yozuvchilarning Doʻrmondagi bogʻida dam olganimda gʻarbiy Buriyodan kelgan raqqosalar dastasi ham oʻsha yerda istiqomat qilgan edi. Bari oydek-oydek, naqd oʻzimizning «Bahor» nozaninlari deysiz! Asli bir millatga mansub boʻlaturib, nechun bu yerlik qizlar bu qadar mahzun, abgor-aftoda? Birorta koʻzni quvnatadigani uchramaydi-ya! Gap shim kiyish-kiymaslikda emas, albatta. Bonn shahrida oʻtgan xalqaro anjumanda bir ayol diqqatimni tortgani esimda. U rang-roʻyi bilangina emas, izohlash qiyin boʻlgan boshqa bir jihatlari bilan ham olmon xonimlaridan keskin farqlanib turardi. Men uni negadir moskovlik deb oʻylabman, oʻrischa soʻzlashib bunga amin ham boʻldim. Keyin bilsam, u ham olmon ekan, lekin
sharqiy — «shoʻroviy Olmoniya»dan kelgan ekan. Ajabo, hurriyat, erkinlik deganlari odamzodning fe’l-atvoridagina aks etib qolmay, uning rang-roʻyi, aft-angorida ham balqib koʻrinar ekan-da!
Oʻn kun emas, oʻn yilga choʻzilgandek edi bu safarimiz! Har kuni bir xil tartib: uch mahal ovqatlangani yemakxonaga kiramiz, ta’zimkor «Saida» tabassum bilan kutib olib, tabassum bilan kuzatib qoʻyadi (koʻngilga yagona iliqlik!); har kuni bir xil taom — «fish», «chikin», «bia»; soʻngra tovarish Yak yetagida yakkash bir zotning nomi bilan ataluvchi koʻpdan-koʻp manzillar sari yoʻl olamiz.
Ulugʻ dohiy tovarish Xon Man Men nomidagi namunaviy tugʻruqxonaga boradigan kunimiz, nihoyat, toqatim tugadi — yorilib ketdim.
— Tovarish Yak, — dedim iloji boricha muloyim, vazmin soʻzlamoqqa tirishib, — ruxsat bersangiz, men oʻsha yoqqa bormasam. Koʻrib turibsiz, sochlarimga oq oralab qolgan, endi tugʻmasman, deb oʻylayman!
Bu gapga kulmoq oʻrniga qat'iyatli rohbonimiz ta’naomuz ohangda ogohlantirdi:
— Oʻylab koʻring, bu oʻta muhim tadbir! Keyin afsuslanib yurmang!
«Sen-chi, sening nima bahonang bor?» degandek sherigimga yuzlandi tovarish Yak. Sochlari qop-qoraligidan pushaymon boʻlib tovarish Baxtiyor noiloj unga ergashdi. Ketisharkan, serintizom rohbonimiz menga tagʻin siyosat qildi:
— Ertaga bunaqa qilmassiz? Ertaga — bundan-da muhimroq tadbir!
Bilaman, muhim, bagʻoyat muhim tadbir — Inqilobchilar qabristoniga ziyorat!
XoʻJAKoʻRSIN QABRISTON
Darhaqiqat, bu juda muhim ziyorat edi. Shu qadar muhimki, uzundan-uzoq bu sarguzashtlarni ijikilab oʻtirmasdan, ana shu qabriston toʻgʻrisidagina soʻzlab berilsa ham kifoya qilardi.
Inqilobchilar qabristoni shaharning shimoli-sharqida, koʻm-koʻk daraxtlarga burkangan obod togʻ etagida joylashgan; shahardan u baral a koʻrinadi, qabristondan turib qaralsa, Xoniya ham kaftdagidek namoyon.
Inqilobchilar qabristoni (bizningcha, kommunistlar mozori) atalmish bu goʻsha aslida quruq dahmalar koʻrgazmasidan iborat edi: bunda na lahad bor, na jasad, na bir suyak bor, na-da xok.
Ulugʻ dohiy yoʻlboshchiligida inqilob uchun kurashib halok boʻlganlar xotirasiga oʻrnatilgan yodgorliklar mujassami — ramziy qabriston edi bu. Safdoshlarini olovli, lekin omonsiz kurashlarga boshlab kirib, ularni qurbon berib, oʻzi omon qolgan ulugʻ dohiyning oʻsha marhumlar ruhiga goʻyo bir sadaqasi edi bu. Kurash alangasi ichida ularning xok-suyaklari bu orollar oʻlkasining qay puchmogʻida qolib ketganini hech kim aniq bilmas, roʻparada togʻdek yuksalgan, granitdan barpo etilgan inqilob ramzi — qizil bayroq inqilob yoʻlida jon fido qilgan shahidlarni, ramzan boʻlsa-da, bir joyga — shu ulkan ziyoratgohga jamlagan edi. «Bayroq» poyida oftobda yal-yal tovlanib mangu olov yonib turibdi.
Bu yerda hamma narsa bahaybat, ulkan, ulugʻvor edi. Ziyoratgoh darvozasining oʻziyoq behad mahobatli. Ki-rayotganda qoʻlingizga bir dasta gul tutqaziladi, qaysi qabrga qoʻymoq lozimligi ham asta sha’ma qilinadi. Sizga baribir emasmi, gul tekin boʻlganidan keyin qay goʻrga desa qoʻyaverasiz- da!
Umuman, bu yurtda tekin gul ulashuv rasm ekan shekilli. Bir oqshom katta kontsert oldidan ham hammamizga gul ulashib chiqildi. San'atkorlarga taqdim etmoq uchun. Ajabo, gul kimga kerak boʻlsa, oʻzi sotib oladi, oʻzi xohlagan odamga taqdim etadi, shunday emasmi? Yoʻq, hammasi ma’lum tartib bilan, hurmat-ehtirom ham, ixlos-e’tiqod ham rasamadiga qarab taqsimlanmogʻi shart ekan. Oqibati shu boʻldiki, oddinda hali zoʻr-zoʻr tomoshalar, zoʻr-zoʻr san'atkorlar turganini bilmay, hamma qoʻlidagi gulni boshda chiqqan oʻrtamiyonaroq birovlarga tutqazdi-yubordi. Pulingiz kuymagan-da, tekin-da.
Chinakam san'atga duch kelganingizda esa, boyagi gulga ichingiz achib, beixtiyor choʻntak kavlab qolasiz.
Ziyoratchilar bisyor. Hammaning qoʻlida patta haqi evaziga berilgan bir xil gul. Biz kabi mehmonlarga kirish ham, gul ham tekin.
Zalvorli zinalardan bir-bir bosib yuqoriga oʻrlaysiz. Yon-veringizda oftobda tovlanib turgan qator-qator tunjiy byustlar. Eng yuqorida — birinchi qatorda — ulugʻ dohiyning safdoshlari. Uning oʻttiz ikki yoshda olamdan koʻz yumgan birinchi xotini ham shu safda. Byustning ikki yonidagi qimmatbaho shisha idishlarda qogʻoz gullar. (Nega bunday — qogʻoz gul? Sun'iy chechak? Ana, atrofda gurkirab turgan jonli chechaklar serob-ku! Qaydam, oʻlib ketganiga koʻp yillar boʻlgan ekan, qolaversa, bu yoqda keyingi xotinlarning gʻishavasini ham hisobga olmoq lozim boʻlar.)
Undan berigi bir necha qator hozircha boʻsh: supachasi yasab qoʻyilgan-u, byust koʻrinmaydi.
Demak, endi oʻladiganlarga moʻljallangan. Demak, bularning egalari hali tirik.
Zinadan pastlay borganingiz sayin byustlar ham kichraya boradi. Deylik, etakdagi bir necha qator byust misdan yasalgan, bir xil hajmda. Umuman, byustning katta-kichikligi, nimadan yasalganiyu

25
qaysi qatordan joy olgani — marhumning inqilob gʻalabasiga qoʻshgan hissasi, oʻshanda egallagan mansab-martabasi, eng muhimi, ulugʻ dohiyga nechogʻli uzoq-yaqin boʻlganiga bogʻliq. Hammasi qat'iy tartib, hisob-kitob bilan joylashtirilgan. Ofarin va tasanno!
Byustlarga sinchiklab tikilmoqqa aslo hojat yoʻq: unvonlarni hisobga olmaganda, harbiy liboslar deyarli bir xil, oʻzlari ham oʻxshash. Bamisoli bittagina odamning har xil kattalikdagi siymolari ma’lum tartib bilan terib chiqilgan, vassalom. Tovarish Yakning aytishicha, bularning ba’zilari marhumning saqlanib qolgan rasm-pasmiga qarab, qolganlari esa ulugʻ dohiyning esdaliklari asosida ishlangan.
Ajab xotira! Byustlar shunday mahorat bilan joylashtirilganki, biri birini sira toʻsib turmaydi. Ular vatanni, goʻzal Xoniyani ozod koʻrmoqni istagan, shu yoʻlda qon toʻkkan edilar, mana, koʻrmoqdalar...
jonsiz siymolari!
Bu qiyomat, qoʻlbola qabristonni tark etarkansiz, koʻnglingizni odatdagi ulugʻvor insoniylik hissi chulgʻamaydi, behuda qon toʻkib shahid boʻlgan bu shoʻrliklarga shunchaki achinib qoʻyasiz, xolos.

Diqqinafas Elchi
— Rossiya elchixonasida nima bor, sizlar mustaqil davlat vakilisizlar-ku? — dedi tovarish Yak.
— Gap shunda-da, — dedim men. — Birinchidan, yaqin kelajakda biz bu yerda elchixona ochish niyatidamiz, binobarin, elchixona faoliyati va mavjud shart-sharoitlar bilan tanishmogʻimiz darkor.
Ikkinchidan, oʻzingizga ma’lumki, yaqindagina biz ham sobiq Ittifoq tarkibida edik, binobarin, bu elchixonada bizning ham haqimiz, ulushimiz bor!
Noiloj qolganidan «Boʻpti, koʻramiz, oʻylashib koʻramiz» deya va’da qilgan rohbonimiz soʻnggi kunga qadar bizni Rossiya elchixonasiga yoʻlatmaslikning har chorasini koʻrdi desa boʻladi. Xorijiya vazirligida ishlaydigan batartib, pishiq-puxta odam, har gal elchixonaning telefon raqamini bilib bermoqni va’da qiladi-yu, keyin bundan soʻz ochsangiz, yo chap qoshini kerib mujmalgina kulimsirab qoʻyadi, yo gapni chalgʻitmoqqa urinadi. Bunda bir asror koʻrib, bizning elchixonaga qiziqishimiz battar ortar, fikr-zikrimiz u yerga borish boʻlib qolgan edi. Bormoq uchun esa, telefon orqali boʻlsin, shartlashib olmoq lozim.
Bir kuni tovarish Baxtiyor hovliqib xonamga kirdi: bekorchilikdan stoli gʻaladonidagi allaqanday ma’lumotnomani varaqlayotib Rossiya elchixonasining telefon raqami chiqib qolibdi! Mening xonamda telefon apparati ikkita edi, ikkalasi ham koʻrgazmaga qoʻyadigan qimmatbaho. Biri ichki — tovarish Yak yoki tovarish Baxtiyor bilan bogʻlanish uchun, ikkinchisiga ishim tushmagan — shahar telefoni boʻlsa kerak. Oʻsha telefonni oldimizga qoʻyib olib elchixonaning raqamini termoq boʻlsak, apparatda hech qanday sas-sado yoʻq. Engashib bunday qarasak, telefonning simi allaqayga mahkamlab qoʻyilgan-u, lekin boshqa simga ulanmagan. Obbo, buyam xoʻjakoʻrsinga ekan-da! Pastga —
vestibyulga tushdik: harqalay, u yerdagi devor telefonlari xoʻjakoʻrsinga emasdir? Shisha «soyabon» ichiga kirib raqamimizni tergan edik, kimdir u yoqdan tovarish Yakning lahjasida nimadir deb chuldiradiyu telefon daf’atan oʻchib qoldi. Vestibyulning narigi boshidagi telefonga qarab chopdik. Bu yerda ham xuddi oʻsha ahvol. Shu taxlit uchtami-toʻrtta telefonning «unini oʻchirib» turganimizda lop etib qarshimizda tovarish Yak paydo boʻddi.
Basharasida tanish masxaraomuz tirjayish, «Ha, tovarishlar, aylanib yuribsizlarmi?» deydi hech narsa bilmagandek. «Yoʻq, elchixonaga telefon qilmoqchi edik, tergan raqamimizning qaltisligidanmi, bu matohlaring birin-birin ishdan chiqib qolyapti, sababi nima?» deya olmadik, chunki «jinoyat» ustida qoʻlga tushganimiz aniq edi. Darvoqe,
tovarish Yak ishning beliga tepmaganida, musofirxonadagi bor telefonni mana shu tarzda «buzib» chiqmogʻimiz muqarrar edi.
— Nega bu telefonlaringiz ishlamaydi? — dedim tap tortmay, daf’atan oʻjarligim tutib.
— Nega ishlamas ekan, ishlaydi! — deya mehribonimiz «soyabon» ichiga kirib allaqanday raqamni terdida, goʻshakni menga uzatdi: — Mana, marhamat...
Darhaqiqat, goʻshakda kimdir chuldirab turardi. Demak, gap telefonda emas, teriladigan raqamda ekan!
— Xonalaringda telefon bor-ku, — dedi tovarish Yak surbetlarcha iljayib, — qoʻngʻiroq qilmoqchi boʻlsalaring, oʻsha yerdan qilmaysizlarmi?
(oʻzi bilan oʻzi soʻzlashmoqchi boʻlgan telbaga, toʻgʻri, telefon bor xonalarimizda...)
Bu gapga nima deysiz? Qarang, «Qayoqqa qoʻngʻiroq qilmoqchisizlar oʻzi?» deb soʻrash yoʻq, chunki baloni bilib turibdi. Ammo u soʻramaydi — biz aytmaymiz. Oʻyin-da bu.
Bu oʻyin bir necha kun davom etdi. Duch kelgan telefonni ermakka «buzib» yuraverdik. Nihoyat, oxirgi kunlardan birimidi, tushliqdan qaytayotib balki soʻnggi bor omadimizni sinab koʻrmoq boʻldik.
Aygʻoqchiyu poyloqchilari ne bir sabab bilan gʻaflatda qoldi shekilli, favqulodda telefon goʻshagida oʻrischa lafz yangrab ketsa boʻladimi! Bu zabonga burroroq tovarish Baxtiyor soʻzlashmoqda edi, u «Mana, delegatsiya rahbari bilan gaplashing» deya, goʻshakni menga berdi. Elchining yordamchisi ekan. Uning aytishicha, ular bizning barcha kor-holimizdan xabardor,hatto qoʻngʻiroqlashmayotganimizdan tashvishda emish. Qarang!
«Elchi janoblari bizni qabul qila oladimi?»
degan soʻrovimga «Elchi janoblari sizlarni bir necha kundan buyon kutayotir, qachon kelishga vaqt topasizlar?» degan iltifot boʻldi. Bunisiga nima deysiz? Demak, bizdan Xabardor, bizni kutadigan odamlar ham bor ekan bu mamlakatda!
Bir soatlardan keyin, poyloqchimizning koʻzini shamgʻalat qilib, kelishuvga binoan, musofirxona oldiga chiqib turdik, loʻlinamo bir yigit (telefonda soʻzlashganimiz — yordamchi shu ekan) uzun, alomat bir mashinada kelib bizni olib ketdi.
Til bilmagan, yoʻl bilmaganning kuni qursin — koʻru gungdan nima farqi bor? oʻsha arzanda elchixona biz tutqun yotgan musofirxonadan bir qadam — shundoqqina orqasidagi mavzeda ekan. Bu yerdan necha marta oʻtib-qaytganmiz!
Mashinamiz yaqinlashar-yaqinlashmas, elchixona darvozasi lang ochildi, dabdaba bilan kirib bordik.
Butun boshli shaharcha, bamisoli «qizil» boshkentimizning bir boʻlagi! Bular ilgari bir «xudo»ga sigʻinib, orasidan qiloʻtmas doʻst boʻlgan-da. Oʻsha qardoshlik, oʻsha birodarlikka oʻnglanmas raxna tushgach, turli sabablar bilan bu oʻlkada makon qurib qolgan sobiq vatandoshlarimizning yagona panohi, yagona bosh-panasi endiliqda shu yer ekan.
Hovli-shaharchaga kiraverishdagi ulkan elchixona binosini moʻylovdor dohiyning shaxsan oʻzi qurgan deysiz — Oʻsha haybat, oʻsha mahobat! Turuxan surgunlarida yurib toblangan togʻlik zot goʻyo bu yerdagi har bir gʻisht, har bir toshni oʻz qoʻlginasi bilan qoʻygandek bari mahkam, bari mustahkam, vazminu vahmkor!
Bu yurtda shu qadar ziq boʻlgan ekanmizki, shular ham koʻzimizga issiq, qadrdon koʻrindi. Axir, bularda bizning, oʻzbekistonimizning ham ulush-haqi bor!
Loʻlinamo yordamchi bizni zalvorli zinalaru keng-moʻl yoʻlaklardan boshlab oʻtib tegishli odamga roʻpara qildiyu oʻzi qaytib chiqdi. Chamasi, ma’lum tartib-qoidalarga koʻra, bunday muzokaralarda ishtirok etishga hali «yoshlik» qiladi.
Elchi janoblari — Nikolay Fyodorovichmi, Fyodor Nikolaevichmi — rostakam elchilik yoshida, ellik bilan oltmishning oʻrtasida, elchilarga xos bir vajohat-li, lekin juda odmi, kirishimli odam ekan. Diplo-matona sipogarchiligu siyqa tartibotlar me’dasiga urib ketganmi, kim bilsin. (Keyin ma’lum boʻlishicha, bu yurtda u jami, turli lavozimlarda kelib-ketganini qoʻshib hisoblaganda, oʻn ikki yil yashab qoʻyibdi.
Sabringga balli-e, oʻlmagan qul!)
— E, mening ham jonimga tegib ketdi bu hammasi! — dedi u bizning dod-voyimizni eshitarkan, diplomatlarga xos andishani yigʻishtirib. — Shu yil oxirlamay iste’fo bersammikan deb turibman.
Elchi janoblari bizni astoydil kutib oʻtirgani rost ekan. Yumshoq oʻrindiqdar qurshovidagi xontaxtada gazak deganining turfa xilidan tortib «Posolskaya»ning asiligicha yaraqlab turardi.
Tovarish Baxtiyor Toshkentdan olib kelgan, yon-veri zarhalli sovrin belgilariga toʻla bir shisha tansiq vinosini iltifot bilan mezbonga tortiq qildi. Ana keyin gurung gurungga ulanib ketdi.
Elchi, rasmiyat yuzasidanmi, oʻzbekistondagi yangiliklarni surishtirdi. Soʻngra bizni taajjubga solib bir talay gapni oʻzi aytib tashladi. Hamma narsadan xabardor ekan. Ish stolining usti gazetayu axborotnomaga toʻla. Bu mamlakat bilan aloqalari ma’lum — yoʻq hisobi, bekorchilikdan oʻtirib olib shularni oʻqisa kerak-da. Bekorchi boʻlmaea, biron bir vakolati yoʻq bizga oʻxshaganlarni mana bunday azza-bazza qabul qilib, bamaylixotir suhbat qurib oʻtirarmidi!
Boshida suhbatga rasmiyroq tus bergimiz kelibmi, bu yerda mamlakatimizning elchixonasini ochish shart-sharoitlari xususida gap boshlagan edik, mezbon ensasi qotganini yashirmadi:
— Nima zaril? («Zachem?») — dedi qoʻl siltab. Keyin shu fikrini dalillamoqchidek, mamlakat ichki hayotiga oid bir talay qiziq-qiziq narsalarni soʻzlab berdi.
— Biron bir joyda yigit bilan qiz yolgʻiz gaplashib turganini uchratdilaringmi? — deb qoldi u.
Biz bunga ahamiyat bermaganimizni aytdik.
— Topolmaysizlar ham! — dedi elchi ta’kidlab. — Bu mamlakatda yigit yigirma toʻqqizga, qiz esa yigirma yetti yoshga toʻlmaguncha turmush qurishi mumkin emas. Taqiqlangan. Shunga qadar vatanga xizmat qilib bermogʻi shart, ana keyingina ruxsat etiladi. Aks holda bu ish yengiltaklik yoki axloqsizlikkina emas, toʻgʻridan-toʻgʻri vatanga xiyonat sifatida baholanib, har ikkalasi jazoga tortiladi.
Rostmi, yolgʻonmi, uning aytishicha, qaysidir yili «taqiq yoshi»da boʻlgan bir yigit-qiz koʻzdan panaroq bir xilvatda bor-yoʻgʻi quchoqlashibmi, oʻpishibmi turgan ekan, hech qanday savol-javobsiz, oʻsha yerning oʻzida ikkalovi ham otib tashlanibdi. Vatanga xizmat oʻrniga, unga xiyonat qilayotgan choqda qoʻlga tushishganda!
Mavzu yuksala-yuksala borib shaxsan tovarish Xon Man Menga taqaldi.
— Mamlakatdagi ahvoldan u tamomila bexabar. Ho-ov oltmishinchi-etmishinchi yillardagi tasavvurda yuradi. Allaqachon aqlini yeb boʻlgan, oʻzining ming yil arda dunyoga bir keladigan dahoyu paygʻambarligiga aslo shubhasi qolmagan. Butun hokimiyat ukasi — «sevimli rahbar» tovarish Men Xon Manning ixtiyorida. U esa otaxonni shunday bir ihota muhitiga solib qoʻyganki, osmonga bulut chiqishi yoki u yer-bu yerni suv bosishiga oʻxshash hodisalarni chol paqqos unutib yuborgan. Shu darajada asrab-avaylaydilar uni. Otaxonning nazarida — olam hamisha charogʻon, olijanob gʻoyalar tantana qilgan mamlakati osmonida bulut-pulut boʻlishi mumkin emas, gʻam-tashvish degan narsalar-ku tag-tomiri bilan yoʻq boʻlib ketgan; bu dunyoda tanho xudo — uning oʻzi, eng baxtiyor va eng farovon xalq — uning xalqi, tamom-vassalom! Deylik, tabiiy ofat vajidan biror viloyat ekin maydonlarini suv bosdi. Xoʻsh, buni dohiyga qay shakl, qay ohangda yetkazmoq lozim — shuning ustida, lof emas, butun bir institut bosh qotiradi.
Oxirida bu axborot bosh nazoratchi — Men Xon Manning gʻalviriga kelib tushadi. Maydataroq ana shu gʻalvirdan oʻtsagina uni dohiyga taqdim etish mumkin. Lekin qanday qilib, qay tarzda — bu borada ham ancha-muncha kalla band. Nihoyat, oftob charaqlab turgan, cholning dimogʻi choq bir fursat tanlanib, u oʻsha sizlarga koʻz-koʻz qilingan manzillardan ham hashamdorroq xos saroyidagi xushhavo chamanlarda sayr etib yurganida yaqin mulozimlaridan birining qoʻlidagi jimitdekkina tranzistordan — orollik dohiy doʻstining hadyalaridan —bir kishigagina moʻljallangan maxsus radiotarmoq orqali jonni allalovchi, benihoya dilrabo ayol ovozi bilan haligi shoʻrlik xabar oʻqib eshittiriladi. Taxminan mana bunday yoʻsinda: «Falon kuni falon viloyatning falon joyidagi ayrim ekin maydonlarini salgina suv bosish xavfi tugʻildi. Hukumat tomonidan zudlik bilan koʻrilgan oqilona chora-tadbirlar tufayli tabiiy ofatning oldini olishga muvaffaq boʻlindi. Buning uchun dala mehnatkashlari jonajon partiya va hukumatdan, shaxsan ulugʻ dohiy tovarish Xon Man Mendan oʻla-oʻlguncha minnatdordirlar».
Xabardan soʻng tabiiy ofatlarni yengishga chorlovchi da’vatkor musiqa yangraydi.
Elchi janoblari koʻplab bunaqa davlat asrorlaridan voqif, umuman, hangomaning koni ekan. Bu kabi ma’lumotlarni bu mamlakatda mana shu odamdan boshqa hech kimdan eshita olmasligimizni bilib, soʻzlarini jonquloq boʻlib tinglardik. Uning aytishicha, yaqind a— biz kelishimizdan sal oldinroq bu yerda zilzila roʻy bergan ekan. Elchi xorijiy ishlar vazirligiga qoʻngʻiroq qilib, yer necha ball silkinganini soʻrasa, u yoqdagilar «Qanaqa ball? Nima deyapsiz oʻzi?» deya oʻzlarini merovlikka solishibdi. «Axir, hozirgina qimirlab oʻtdi-ku, shuni soʻrayapman. Nahotki, sizlarga sezilmagan boʻlsa?»
«Siz taraflarda qimirlagan boʻlsa qimirlagandir, bizda unaqa ma’lumot yoʻq. Oʻzingizni bosib oling, janob elchi!»
— Ana shunaqa ahvol! gʻirt telbalikning oʻzi! Jonga tegib ketdi hammasi, — dedi elchi yana, bu gal oʻrisona bir shartakilik bilan.
Qarasak, u bizni hali-veri qoʻyib yuboradigan emas — elchixona tevaragini tomosha qildirmoqchi, kechki taom ham sobiq vatandoshlarisiz tomogʻidan oʻtmasmish. U yoqda esa la’nati tovarish Yak bizni qidiraverib aqldan ozgan boʻlishi kerak. Elchi janoblarini bazoʻr koʻndirib xayr-xoʻsh qildik.
Yaxshi odam ekan sobiq vatandoshimiz — Nikolay Fyodorovichmi, Fyodor Nikolaevichmi, hozir anigʻi esimda yoʻq. Boyoqish, vazirliqda kimga bir yomonligi oʻtgan ekanki, mana bu yoqlarda «Astrobod boʻlib» yuribdi.
Qoʻlimda boʻlsa, men eng ashaddiy dushmanimni shu yoqqa elchi qilib joʻnatardim.

Umidning Umri Uzoq Yoxud Halinchak Uchayotgan Qizaloq
— Iltimosingiz inobatga olindi, — dedi tovarish Yak menga. — Ertaga ertalab Xalq tabobati ilmiy tadqiqot markazida boʻlishimiz kerak.
Sira esimdan chiqmaydi: «Shu yoshda-ya! — degan edi daroz doʻxtir qogʻozlarimni koʻzdan kechirarkan, tashvish bilan bosh chayqab. — Koxlear nevriti.Davolash qiyin. Juda qiyin. Bedavo desa ham boʻladi». Oʻshanda u koʻzimga azroildek koʻrinib, boʻgʻibgina oʻldirgim kelgani rost. Tamagirlik qilyapti, deb oʻylaganman. Ana, Shavkatga (rahmatli Shavkat Rahmonga) sha’ma qilgan-ku: «oʻsh tomonlarda qazi boshqacha boʻladi, deb eshitaman...»
Afsuski, uning gapi toʻgʻri chiqdi. Bormagan joyim, uchramagan doʻxtirim qolmadi hisob. Bu yogʻi har turli tabibu jodugaru afsungargacha. Quloqning orqasiga choʻgʻ joylab puflab turadigani deysizmi, kallangizni gʻalvirsimon qasnoqqa solib bichimini toʻgʻrilaydigani deysizmi, baroq qoshlari ostidagi chagʻir koʻzlari bilan kiprik qoqmay basharangizga tikiladigan nigohiy tabibmi — hammasi shuning ichida. Quloqdagi chingillashmi, shangʻillash esa miyani ham ishgʻol etgudek tobora kuchayib borardi.
Goho toqat qilib boʻlmaydigan darajaga yetadi. Tanasi boshqa odam buni tasavvur etmogʻi qiyin, albatta. Ba’zilar hatto dosh berolmay joniga qasd qilmoqqacha ham borar ekan. Necha oʻn yillab quloq-miya betoʻxtov shangʻillab tursa, qaysi mard chidaydi bunga, axir!
Shu yoʻldagi yelib-yugurishlarim butunlay zoe ketmasin, koʻrgan-bilganlarimni nishxoʻrdga chiqarmayin debmi, «Shovqin» degan kechmishnoma roman ham boshladim. Quloq-miyadagi balo battar zoʻrayib, diltanglik ortib, ish yurmadi. Keyin bunga boshqa «shovqin»lar ham qoʻshildiyu qoʻlyozma chala qolib ketdi.
Hayotimdagi eng katta tashvish — shu darddan qutulish boʻlib qoldi. Endiliqda quloqmiya shangʻillamasa qanday boʻlishini tasavvur ham qilolmayman. Miya yep-engil boʻlib qolsa kerak-da.
Kallasi «top-toza», gʻuvillash-shuvillashni bilmaydigan odamlar ham bor-a! Buning naqadar baxt ekanini bilarmikan ular? Basharti quloq-boshimdagi shovqin bir zum tinsa, bilmadim, yo turgan joyimda yiqilib tushsam, yo esimni yoʻqotib qoʻysam kerak. Qoʻrquvdan!
Holbuki, bunday boʻlmasligi aniq — deylik, barmoq qurib qolsa yoki biror falokat bilan uzilib tushsa, qayta jonlanib, oʻsib chiqmaydi-ku! «Oxiri nima boʻladi?» deya gangib soʻraganimda daroz doʻxtir «Oxiri... nima qilasiz, koʻnikasiz-da. Boshqa iloji yoʻq», deb hukm oʻqigan edi. Keyin qazi-pazidan soʻz ochmay (Surxondaryoda qazi qilinmasligini bilsa kerak, tandirkabobni ta’riflamoqning esa mavridi emas — dardim oʻta jiddiy, bedavo!), erinmasdan tekin tushuntirgan: «Shamollash-pamollashni oyoqda oʻtkazgan koʻrinasiz. Oʻshaning asorati. Ichki quloqning tovush qabul qiluvchi hujayralarida yalligʻlanish hosil boʻlgan. Natijada toʻqimalar jonsizlangan, karaxt. Ularni tiriltirishga esa hozircha tibbiyotimiz ojiz. Nachora, shunday».
Moʻ‘jiza roʻi bersa-chi? Axir, moʻ‘jiza degan gaplar ham bor-ku olamda! oʻshandan beri qachon uzoq-yaqin biror safarga otlansam, koʻnglimda umid, ilinj gʻimirlab qoladi: balki, zora, shoyad... Bu yurtda ham qadam qoʻyiboq dardimni tovarish Yakka aytib oʻtingan edim, u har gal soʻraganimda «ana-mana» deya paysalga solib kelardi. Qandaydir bir moʻljali boʻlganmi, bugun endi, oʻzboshimchaligimiz uchun koyish, tanbeh berish oʻrniga meni xushxabar bilan kutib turibdi.
— Malades, tovarish Yakjon! — deya boʻynidan qucha ketdim.
Tovarish Yak aytgan manzilda bizni kutilmagan bir izzat-ikrom bilan qarshi olishdi. Xorijiya vazirligidan qoʻngʻiroq qilib, «Sotsialistik jamiyat tibbiyotining ustunligini bir koʻrsatib qoʻyinglar bu xiyonatchilarga!» degan mazmunda qattiq topshiriq berilgan boʻlsa kerak. Avval odatdagi sharbat bilan siylashdi, soʻng toʻrttami-beshta doʻxtir xuddi bir ajoyibotni tomoshaga solgandek meni qurshovga olib, uni-buni surishtira ketdi. Nihoyat, oʻzaro chuldiray-chuldiray bir qarorga kelishdi chogʻi, qop-qora sochi oʻrtasidan farq ochib ikki chakkasiga shilshiladek tushib turgan qoqsuyak birovi
— kattalari shu boʻlsa kerak — tirsagimdan tutib meni qandaydir maxfiyroq xonaga boshlab kirdi.
Yonidan bir shoda kalit chiqarib, shift boʻylagan muhrli oynaband shkaflardan birining qatorlashgan qulflarini birma-bir ochdi. Ichkaridagi qoʻshqulfli rux sandiqchani titkilay-titkilay, penitsillinga oʻxshash bir shishachani oldi-da, tantanali suratda (yonimdan ajralmas tovarish Yak yordamida, albatta) e’lon qildi:
— Sizning dardingizga davo — mana! Yaqinda kashf etildi. Bizda. Dunyoning boshqa hech bir joyidan topolmaysiz. Shu dori bilan oʻn kun muolaja qilinsa, yer ostidagi qumursqaning qimirlaganini ham eshitadigan boʻlasiz!
— Oʻn kun?.. — Toʻgʻrisi, sarosimada qolgan edim.
— Ha, oʻn kun, — dedi tovarish Yak allaqanday viqor bilan tasdiqlab. — Xohlasangiz, men vazirligimiz bilan gaplashay, qolasiz. Hamma xarajati bizdan boʻladi.
Bu tulki u yogʻini ham pishirib qoʻygan koʻrinadi. Maqsadi — meni olib qolib, azoblamoqmi? Nega?
Kimga kerak bu?
—Yanagi safar kelganimda qilsak-chi shu ishni? — deya vaziyatdan chiqmoqchi boʻldim.
— Ixtiyoringiz, — deb odaticha masxaraomuz ishshaydi tovarish Yak. — Men sizning oʻrningizda boʻlganimda, bunaqa imkoniyatni qoʻldan bermasdim.
Oʻn kun? Yana oʻn kun-a?! Avvalo, bu manmansirashga ishonish qiyin, boz ustiga, bu mamlakatda oʻn kun tugul tagʻin bir kun turgudek boʻlsam, kargina emas, telba boʻlib qolishim ham aniq edi.
Bu yerda yana oʻn kun qolgandan koʻra umrbod kar boʻlib yashagan afzal!
Ammo ertaga joʻnashimizga, diqqinafas bu musofirxona, bu yurt, bu tartibotlardan butkul qutulishimizga na men, na Baxtiyor ishonardik. Goʻyoki ketishimiz oʻzi aql bovar qilmas bir tushdek, shuning tagida ham bir hiyla-nayrang yotgandek tuyulardi.
Sogʻinchdanmi, bezovtalikdanmi, shu kecha allamahalga qadar uyqu kelmadi. Tongga yaqin koʻzim ilingandek boʻldi-yu, sapchib oʻrnimdan turdim: «Bugun ketamiz-a!» Yuragim toshib, ayvonchaga chiqdim. Ufqdan bosh koʻtarayotgan quyosh shahar uzra nurli oʻqlarini ota boshlagan. Koʻcha-koʻy gʻizgʻizon — hamma ishga oshiqyapti. Balanddan qaraganda, asr boshidagi «soqov» filmlarni yodga soladi: pitir-pitir, pitir-pitir. Beixtiyor koʻchaning naryogʻidagi chorburchak hovliga koʻz tashladim.
Hovli oʻrtasidagi bolalar maydonchasida qaqqaygan gʻarib bir qurilma diqqatimni tortdi. Jajjigina bir qizaloq halinchak uchmoqda. Hoynahoy, ota-onasi ishga ketgan, u esa dunyoning turfa oʻyinlaridan bexabar, begʻam, betashvish, bolalik zavqiga berilib havolaydi — tushadi, havolaydi — tushadi.
Nogahon ichimda nimadir shavshab-shavdirab, bir xil boʻlib ketdim. Mana, bugun men ketaman,biz ketamiz, bu goʻdak, bu norasida qoladi — shu hovli, shu koʻy, shu yurtda. Umrbod. Birdan mashhur shoirimizning mashhur misralari yodimga tushdi:

«Menga alam qilar: tilla baliqcha
Shu koʻlmak hovuz deb bilar dunyoni».
Koʻzlarimga duvillab yosh keldi...
Aeroportda xayrlashar chogʻimiz shu oʻtgan oʻn kun mobaynida koʻnglimda yigʻilib qolgan bor gap-soʻzimni, butun zarda-zardobimni tap tortmay tovarish Yakka toʻkib soldim. U nechundir bu gal masxaraomuz ishshaymadi, bir chetga boqib indamay turib berdi. Oʻzi soʻnggi vaqtda shunday oʻychan, ma’yusroq boʻlib qolgandek edi. Keyin harqalay shuncha kun bizga hamroh yurib, qadrdonlashib ketgan bu insonni allanechuk mehrim iyibmi quchoqlab oldim.
— Sen esli yigitsan, birodar, oʻylab koʻr!
Tayyoramiz qandaydir tikanakli simtoʻsiqlar, oldida soqchi askarlar saf tortgan omborsimon inshootlar, pastak-pastak tepaliklaru ekin maydonlari oralab uzoq yurgach, nihoyat, osmonga koʻtarildi. Gʻarb tarafga qarab moʻljal oldi. Xayriyatki, uni endi hech bir kuch ortga qaytarolmaydi, simtoʻsiqlar bilan oʻralgan boyagi sovuq maydonga qaytib qoʻndirolmaydi.
Bizning bu mamlakatni tark etganimiz haqiqat edi. Ana u, koʻkish gʻuborlar orasida qolib ketdi.
Bugun tong chogʻi halinchak uchgan kizaloqni esladim, «tilla baliqcha»ni, allaqanday mungʻayib, tashvishmand koʻringan tovarish Yakni... Bunday paytda koʻngildan «Umr agar vafo qilsa, bu manzillarni bir kun yana qaytib koʻrarman» degandek bir niyat kechmogʻi tabiiy.
Ajabki, menda unday istak yoʻq edi.
Bir vaqt qarasam, quloq-miyamdagi doimiy gʻuvillash tingan — uni tayyoraning boʻgʻiq shovqini bosib ketibdi. Daroz doʻxtir xato qilgan ekan. Dunyoda chorasiz narsa yoʻq. Gap — nimani tanlab, nimadan voz kechishda.

1993-98

№	Mualifning boshqa asaralari
1	Anoyining jaydari olmasi (hikoya) [Erkin A’zam] 2370
2	Aralashqoʻrgʻon (hikoya) [Erkin A’zam] 640
3	Анойининг жайдари олмаси (ҳикоя) [Erkin A’zam] 653
4	Аралашқўрғон (ҳикоя) [Erkin A’zam] 587
5	Bizning togʻa (hikoya) [Erkin A’zam] 1156
6	Бизнинг тоға (ҳикоя) [Erkin A’zam] 547
7	Jannat oʻzi qaydadir (dramatik qissa) [Erkin A’zam] 1439
8	Jannat oʻzi qaydadir (hikoya, qissa, iq... [Erkin A’zam] 3110
9	Жаннат ўзи қайдадир (драматик қисса) [Erkin A’zam] 699
10	Жаннат ўзи қайдадир (ҳикоя, қисса, иқралар) [Erkin A’zam] 871
11	Navoiyni oʻqigan bolalar (hikoya) [Erkin A’zam] 1100
12	Навоийни ўқиган болалар (ҳикоя) [Erkin A’zam] 565
13	Pakananning oshiq koʻngli (qissa) [Erkin A’zam] 1104
14	Piyoda (hikoya) [Erkin A’zam] 1767
15	Пакананнинг ошиқ кўнгли (қисса) [Erkin A’zam] 647
16	Пиёда (ҳикоя) [Erkin A’zam] 563
17	Suv yoqalab (kinoqissa) [Erkin A’zam] 1667
18	Сад писателя (повесть) [Erkin A’zam] 538
19	Сув ёқалаб (киноқисса) [Erkin A’zam] 554
20	Ta’ziya (hikoya) [Erkin A’zam] 1124
21	Таъзия (ҳикоя) [Erkin A’zam] 519
22	Яблоки Рамазона (рассказ) [Erkin A’zam] 760
23	Ералашкурган (рассказ) [Erkin A’zam] 437
24	Yozuvchi (hikoya) [Erkin A’zam] 876
25	Ёзувчи (ҳикоя) [Erkin A’zam] 510
26	Zabarjad (kinoqissa) [Erkin A’zam] 1594
27	Забаржад (киноқисса) [Erkin A’zam] 533
28	Shoirning toʻyi (qissa) [Erkin A’zam] 2196
29	Шоирнинг тўйи (қисса) [Erkin A’zam] 511
30	Чапаклар ёки Чапаклар Мамлакати [Erkin A’zam] 630

№	Eng ko'p o'qilganlar
1	Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 62547
2	Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 58807
3	Gʻazallar [Nodira] 40551
4	Guliston [Sa’diy] 36891
5	Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 23450
6	Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 23259
7	Sobiq (hikoya) [Said Ahmad] 22865
8	Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 19680
9	Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 18786
10	Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 14541