Yozuvchi (hikoya) [Erkin A’zam]

Yozuvchi (hikoya) [Erkin A’zam]

Shukur aka ham bogʻini yaxshi koʻrardi... Ushbu kamtarona mashqimni hikoyachiligimizning piri — rahmatli Shukur Xolmirzaev xotirasiga bagʻishladim. Rozi boʻlsin.Muallif U oʻrtamiyonagina yozuvchi edi. Bu endi har baloni oʻqiyverib osmonga sapchiydigan boʻlib qolgan bizga oʻxshash «dono»larning fikri. Albatta, u Mark Tven, Daniel Defo, Janni Rodari yoki Prishvin singari buyuk salaflarini birmuncha oʻqigan, bugun bolalar dunyosini zabt etgan Garri Potterni ham elas-elas eshitgan, bizning davra bayroq qilgan Joys, Prust yoki Dos Passos degan mashhuri jahonlardan esa mutlaqo xabarsiz bir «lodon» edi. Boz ustiga — uncha-muncha yozgani maktab darsliklariga kiritilganiga qaramay, umr boʻyi biror mansab-martabani koʻrmagani uchunmi, yo oʻzi ham oʻlgudek tortinchoq, xokisorligi sababmi, «katta» adabiyot vakillari orasida kiroyi salmogʻi yoʻq, bizga oʻxshaganlar-ku odam hisobiga qoʻshmaydigan kampisand qalamkash edi. Ammo, oʻrinsiz andishani chetga qoʻyib gapirganda, u maydonda ot surib yurgan dongdor otaxonu akaxonlarning koʻpchiligiga nisbatan asl adabiyotga yaqinroq, hatto uning sodiq fuqarosi edi. Darvoqe, fuqarosigina emas, jafokash mardikori ham ediki, bu xususda mavridi kelganda soʻzlanar. U yolgʻon yozishni bilmasdi, chunki uydirma toʻqish qoʻlidan kelmasdi. Sirasi — u yozadigan narsalarga gʻirromlik aralashtirib boʻlmas, bunga zarurat ham yoʻq edi. U rasmona adiblar singari bolalik chogʻlaridanoq yozuvchi boʻlishni diliga tugmagan, ilk ijodini she’r bilan boshlab, devoriy gazetalarni obod qilmagan edi. Uning ustoz shoirlarnikiga oʻxshagan ibratli bir tarjimai holi ham yoʻq, bolalik kunlarida ertak soʻylab berguvchi buvisi ham boʻlmagan — tuqqan onasi kimligini bilmaydigan shum yetimda buvi nima qilsin! U nihoyati bir oʻzi ixlos qoʻygan adabiyot muallimidek boʻlishni tilardi, xolos. Qarangki, kelib-kelib shu muallim uning hayotini oʻzgartirib yubordi. Tabiat mavzuidagi inshosini oʻqib u «Kelajakda sendan yozuvchi chiqadi!» dedi. Unday-bunday kishi emas, aynan — yozuvchi! Bu gap taqdir xukmidek yangradi. Yoʻqsa, uzoq bir togʻ qishlogʻida telbanamo bir kampirning qoʻlida musht yeb oʻsgan bu besohib yetimcha bir kun kelib shunday odam boʻlishni xayoliga keltira olarmidi? Koʻp yillardan keyin, hamma narsa pulga chaqiladigan zamon kelganda ma’lum boʻldi: u yozuvchilik qilmaganida binoyidek bogʻbon boʻlar ekan. Bogʻbonlik yaxshi-da, bori naqd: yetishtirgan meva-chevangizni bozorga olib chiqishga iymansangiz, oʻzi soʻrab kelib, arzon-garov boʻlsa-da, koʻtarasiga ortib ketadigan biror chaqqon juftgarchi har doim topiladi! Nimagadir andarmondek chetga oʻgirilib turasiz, beradiganini berib ketadi. Ijodiy ishni yigʻishtirib butunlay bogʻbonlikka oʻtishga esa ori yoʻl bermasdi: shuncha yil nonini yeb, yaxshimi-yomonmi, shu tufayli nom taratib, endi zamon sal yuz burganda muqaddas ahdga xiyonat qilish nomardlik emasmi?! Voqean, uning bogʻbonligi oʻsha adabiyotga muhabbatining chambarchas bir boʻlagi edi; bu boqqa, bogʻbonlikka ham adabiyot orqali kelgan. U asosan tabiat mavzuida yozardi. Tabiatni odamlar dunyosidan kam bilmas, unga chinakam moʻ‘jiza deb qarar edi. Oʻzingiz oʻylang-da: bir qarich choʻpni yerga suqsangiz, bir kuni u novda-niholga aylanadi, oʻsadi, kurtak tugadi, butoq chiqaradi, tanasi yoʻgʻonlasha-yoʻgʻonlasha, shirin-shakar meva beradi! Shunday ne’matlar bilan tirik-da odamzod! Bunisiyam mayli, tasanno, bahor keldi deguncha barq urib gullashi-chi! Kuzda xazonga doʻnib yurakni hazin-hazin hislarga chulgʻashi-chi! Qish faslida oppoq qor malikasiga aylanishini aytmaysizmi! Moʻ‘jiza boʻlmay nima bu?! Biratoʻla bogʻbonlikka oʻtib ketmaganining tagʻin bir sababi — bu atrof-javonibda, ayniqsa, chala qurilgan mana shu qoʻrgʻonda uni hamma «domla» deb atardi. Nega «domla»? Domla boʻlgach, xomtoku payvanddan boshqa yana biror hunar ham kerak-ku! Iya, shunday hunar bor-ku oʻzi! (Keling, biz ham uni «domla» deb atayqolaylik. Yaxshidir-yomondir, bir adibni «domla» atasak, rostakam domlalar martabasidan tushib qolmas! U yogʻini aytsangiz, yozuvchi qavmi ham aslida muallim: adabiyotni sev deydi, yaxshi boʻl, yomonlikdan tiyil, deydi! Mabodo uni boshqa biror nom bilan atagudek boʻlsangiz, bu tangu tor, maydagap davrada darrov «Kimni yozibdi? Kim ekan? Nima debdi?» qabilidagi har xil shubha-gumonlarga botib yurasiz — kimga zaril?! Domla, domla, vassalom! Domladan koʻpi bormi? Salla oʻragani ham, sallasiz va’z aytgani ham — domla-da!) Asli bu nomni unga dastavval yozuvchi rais qoʻygan edi. Unda qahramonimiz hali yoshlar nashriyotida muharrir boʻlib yurardi. Bir kuni direktor uni xuzuriga chorlab, istarasi issiq, oʻzi juda bahaybat bir odam bilan tanishtirdi. Poytaxtga tutash bogʻdorchilik tumanlaridan birida kolxoz raisi ekan. Qarang, mash’al rais boʻlaturib, shu odam ham dardi bedavoga yoʻliqibdi — yozar ekan! Yozmasa turolmas ekan! Ay, bogʻ-rogʻingga qara, hosildorlikni oʻyla, yillik rejalarni sharaf bilan ado etib orden-medal olsang, qaxramon boʻlsang-chi, anoyi banda! Bulardan ortsang, mehnatkashlarning holidan xabar ol, beva-bechoraga qayishgin, inson! Yoʻq-da, qoʻli qichiydi. Yozmasdan turolmaydi! Direktor tanishtiruvdan maqsadini yashirib oʻtirmadi: — Rais buvamizning koʻlyozmalari nashriyotimiz rejasida turibdi! Muharrir peshonasini tirishtira-tirishtira yillik rejalar roʻyxatida bunaqa qoʻlyozma borligini eslayolmadi. Roʻyxatda boʻlmasa, direktor aytganidan keyin boʻladi-da, nodon! Raisning qoʻlyozmasi qarab boʻlmaydigan bir ahvolda edi. Boz ustiga, «soqov» moshinkada koʻchirilgan bu dardisarni poytaxtga qatnab oʻqigan oʻsha yerlik bir adabiyot muallimi oʻzicha tuzatmoqchi boʻlib battar rasvo qilgan ekan — xuddi a’lochi oʻkuvchining «toʻppa-toʻgʻri» yozilgan inshosiga oʻxshaydi: «borgan edi», «kelgan edi», «aytgan edi». A’lochisi qurgʻur ham anovi dongdor otaxonu akaxonlarning kitoblarini oʻqib qoqbosh boʻlgan-da! Xoʻsh, bu yogʻini nima qilish kerak? Nashriyot rejasiga kirgan qoʻlyozma otligʻ jonivor kitob boʻlib chiqishi shart! Ayniqsa — direktor buyurganidan keyin! Boʻlim mudiri ham bir gapni takrorlagani takrorlagan: «Odam qiling! Odam qilasiz, tamom!» Muallifning nimasidir muharrirga yoqqan edi. Direktor vazifa yuklayotganda shunday bahaybat odam, yana deng — rais, mash’al rais unga allaqanday iliqlik bilan tikilib turdi. Xudoyligʻini aytganda, havaskor muharrir — adabiyot muallimining tahrirlari orasidan nimadir yilt-yilt koʻrinib qolardi. Nashriyot muharriri direktor huzuriga kirib, qoʻlyozmaning asl «raisi» nusxasini soʻrattirdi. Oʻsha kunlar rais yigʻim-terim bilan band, dahmazani uning Olashovur degan shoʻx-shalayim shofyori keltirib berdi. (Rais buvamiz yozishdan koʻra, kishiga laqab taqishga usta ekan: Olloshukurni u hazil aralash shunday atardi. Keyinchalik qahramonimiz bu chindan ham olashovurroq yigit bilan rosa sirdosh ulfat boʻlib ketdi.) Muharrir direktordan ikki hafta ruxsat olib (ikki oy soʻrasa ham yoʻq demasdi oʻshanda), uyiga qamalib oʻtirdi-da, qoʻlyozmani boshqatdan yozib chiqdi. Qoʻlyozma uncha-munchasidan qolishmaydigan, «toʻyga borgudek» bir asarga aylandi. Kitob chiqqanidan soʻng uch-toʻrt kun oʻtib muallif toʻppa-toʻgʻri muharrir oʻtiradigan xonaga kirib keldi. Muharrirning salomlashgani choʻzgan qoʻlini doʻstonasiga bir chetga siltab, quchoqlasha ketdi. — Rahmat, domla! Rais quruq rahmat bilan cheklanadigan nokas emas ekan. Shanba kuni Olashovurni yuborib, uni kolxoziga taklif qildi. «Bogʻi Eram»ining oʻrtasidagi bahavo shiyponda «chortang» ziyofat berdi. Toʻn yopdi. Ertasiga ham quruq qaytarmadi. Ziyofat qizigan chogʻi umrida bunday izzat-ikromni koʻrmagan muharrir shoʻrlik kelgusi ijodiy hamkorliklarga soʻz berib yubordi. Hademay matbuotda «xoʻjalik tashvishlaridan ortib shundoq ajoyib asar yozgan rais buva»ni sharaflovchi qoʻsha-qoʻsha taqrizlar paydo boʻldi. Shuncha kitob chiqarib yozuvchining oʻzi bu kadar ta’rif-tavsif eshitmagan edi. Lekin muallifdan ortiq quvongan boʻlsa quvongandirki, aslo gʻayirligi kelgani yoʻq — axir, oʻzining mehnati! Oʻsha paxtaband taqrizlarning aksariyat mualliflarini u keyinchalik hosil bayramlariga bagʻishlangan tantanalarda, ayniqsa, «Bogʻi Eram»dagi gavjum toʻkin-sochin ziyofatlarda koʻp bora uchratdi. Ular yozgan taqrizlaridagi gaplarni bu yerda alyorga ay-lantirib, dasturxonda turgan shampan vinosi misol koʻpirtirib takrorlashardi. Rais — muallif mehmonnavozlik tashvishlariga band boʻlib, bu hamdu sanolarni negadir birmuncha loqayd, parishonhol eshitardi. Bir yil oʻtar-oʻtmas, kattakon ombor daftariga pala-partish bitilgan yangi qoʻlyozma keldi nashriyotga. Xayriyat, bu safar unga adabiyot muallimining qoʻli tegmabdi — Oʻtgan galgi xizmatlari evaziga u maktab direktorligiga koʻtarilib ketgan boʻlsa ajab emas. Lekin endi qoʻlyozmani «odam qilish»ga ikki hafta u yoqda tursin, hatto ikki oy ham kamlik qilardi. Behisob xoʻjalik tashvishlari boshidan oshib-toshib yotgan, oʻzi bahaybat, ogʻirkarvon bir odam azza-bazza qoʻliga qalam olishga fursatu hafsalani qayoqdan topar ekan? Muharrirning bu taajjubiga javoban muallifning mahrami Olashovur se-kingina «sekret»ni ochdi. Rais buva har erta tonglay idorasiga kelib, bir qoʻlida dastroʻmol, peshonayu bagʻbaqalarini arta-arta, ikki betdan qogʻoz qoralamasa, koʻngli joyiga tushmas ekan. Qizgʻin «e’jod» damlarida Olashovur unga paydar-pay choy damlab berib turar emish: ilhomingizga baraka! Oʻz navbatida biz ham bu jasoratga tahsin aytmasak uyat boʻlar: quntu hafsalangizga ofarin, rais buva! Aslida, ermakka qogʻoz qoralash unchalik mush-kul ish emas: jindak vaqtu ishtiyoq boʻlsa — kifoya. Rostakamiga kitob yozish, yozganda ham yaxshi yozish esa — qiyin, oʻh, juda qiyin! Chala-chulpa qogʻozga tushgan gaplari kitobga aylanib, bebiliska hamdu sano eshitib turgan martabali muallif buni qaydan bilsin?! Lekin raisning bilganlari ham kam emas ekan. U direktor oshnasi bilan kelishib, «domlasi»ga ikki oylik ta’til olib berdi-da, uni biratoʻla «Bogʻi Eram»ga koʻchirib ketdi. Yop-yorugʻ, shinamgina xona. Xuddi mashhur she’rdagidek derazasi oldida bir tup oʻrik oʻsgan. Toʻgʻri, hozir oppoq gullarini toʻkib, yoz fasliga monand siporoq kepataga kirgan. Tevarak-atrof jimjit. Sukunatni moshinkaning toʻxtab-toʻxtab chiqillashigina buzadi, xolos. Necha mahal demang — obu ovqat tayyor. Qorovul chol xizmatda. Pazanda-oshpaz ham oʻzi. Yoshi muharririmizdan xiyla ulugʻrogʻ-u, lekin xizmatga qolganda chaqqon. «Eshon, hoy!» desangiz — bas. Ba’zida, indamasangiz, qoʻpol, qoq-quruq barmoqlari bilan yozuv moshinkasini ham artib, yaltiratib qoʻyadi. Kamgap, sezgir. Oʻrnini biladi. Uning hisobidan ham gapni shoʻx-shalayim Ola-shovur gapiradi. U koʻpincha tun-allamahalda paydo boʻladi. Bir olam xabaru hangoma bilan. Shiyponda oʻtirib qittak-qittak qiladilar. Olashovur gohida oʻzidan novcharoq, arzimagan gapga ham haholab kulib yuboradigan erkakshoda bir ayolni boshlab keladi. «Hoy, Eshon!» deb qoʻyadi koʻrsatgich barmogʻini labiga koʻndalang qilib. Muharririmiz bergan nomdan mamnun oshpaz-qorovul «tushundim, tushundim» degandek sirdoshlarcha bosh qimtib, oshxona tomon zipillaydi. Uch kishilik jarang-jurung bazmdan soʻng Olashovur qaqildogʻini qoʻltiqlab chekkaroqdagi xonaga kirib ketadi. Ketayotib, «Dugonasi bor! Qalay, domla?» deb qoʻyishni ham unutmaydi. Xoli bu maskanda zerikib, koʻnglida bir nimalar gʻimirlasa-da, sipo muharririmiz sir boy bermay qoʻlini koʻksiga qoʻyib iljayadi: «Rahmat, rahmat. Oʻzlari koʻraversinlar». U yoqdan bir damgina haholash eshitilib turadi-yu, keyin tun sirlariga singib jimib qoladi. Haftada bir-ikki bor oqshomlari bu yer gavjumlashib ketadi. Poytaxtdan tashrif buyurgan nozik mehmonlar. Kechasi bir mahalga qadar charogʻon shiypon fayzga toʻlib, u yoqdan kulgi-qahqaha eshitilib turadi. Soʻng birdan hammayoq suv quygandek tinchib qoladi. Mehmonlar joʻnagan — shahar yaqin. Bunday kezlarda sertashvish mezbon — muallif ba’zan muharriridan xabar olgani kiradi. «Qalay? Boʻlyaptimi?» «Boʻlyapti, rais buva». «Ketyaptimi?» «Ketyapti, rais buva». «Yashang, domla!» Andak shirakayfroq muallif ushoqqina muharririni ter hidi kelib turgan haybatli bagʻriga bosadi. Kun boʻyi moshinka chiqillatish asnosi necha bor shoʻrlik muallifning «qoʻllarini sindirib», yetti pushtining goʻriga gʻisht qalab charchamagan muharrir — mehrga zor banda xuddi umrida koʻrmagan qiblagohi yo jigargoʻsha ogʻasining isini tuygan kabi raisning keng-moʻl, sermuruvvat bagʻrida erib ketadi. Biroq ertasi kuni yana shu ahvol. Ombor daftaridagi aji-bujilarni tatalay-tatalay, «Rais buvamiz bunday demoqchilar shekilli» deya ulardan jumla yasarkan, turib-turib joni chiqqudek boʻladi: «Hah, yozaman degan qoʻllaring sinsin! Hah, yozuvchilikni havas qilmay padarlaringga la’nat!» Qaniydi, mana shu singari bir eminlik sharoiti boʻlsayu mardikorchilikning basharasiga besh marta tupurib, oʻtirib olib oʻzingiz istagan narsani yozsangiz! Qaniydi! La’nat! Ming la’nat! Ana shunday diqqat boʻlgan paytlari chiqib u bir aylanib keladi. Toriqib-toliqqan odam bogʻ kezib charchamaydi. Bu goʻshadagi yagona yupanchi ham shugina oʻzi. Daraxtlarning oldida bir-bir toʻxtab, goʻyo ular bilan tillashadi, sirlashadi. Kechqurun boʻlajak ziyofat yuzasidan alohida farmoyish bergani kelgan rais bir kuni uni ana shunday bogʻ sayri chogʻida uchratdi. — Bogʻimiz zoʻr-a? — Zoʻr, zoʻr, rais buva! — Bogʻi Eram-da bu! Giyohigacha oʻzim oʻtqazib, oʻzim katta qilganman! — dedi rais raisona bir viqor bilan. — Siz ham menga oʻxshab dov-daraxtga ishqibozmisiz deyman-a, domla? — Soʻramang, rais buva. Jonu dilim-ku bu! Rais «da-a» deya unga bir lahza tikilib turdi-da, keyin nechundir oʻychan odimlab iziga qaytdi. Ertasi kuni tushdan nari Olashovur paydo boʻlib, «Yuring, sizni bir aylantirib kelay» deya muharrirni moshinasiga oʻtqizib, kolxozning shaharga tutash serdaraxt bir manziliga olib bordi. U yoq-bu yoqni koʻrsatib: — Qalay, ma’qulmi? — deb soʻradi. — Sersuv, obod joylar-a? Hademay bu yerlar ham talash boʻlib ketsa kerag-ov. Qaytishda muharrir bu yurishlaridan maqsad ni-maligini soʻraganida, balodan boxabar Olashovur negadir qozonning qopqogʻini ochgisi kelmadi: — Biz topshiriqni bajardik, domla. Borib oʻsha yoqlarni bir koʻrib kelinglar, devdilar xoʻjayin, mana, aytganlarini qildik. U yogʻini oʻzlaridan soʻraysiz. Oradan hafta oʻtib, bu gal endi raisning oʻzi ham qoʻshilib — uchovlon shu yerga yana kelishdi. Daraxtzorning uch-toʻrt imorat qad rostlay boshlagan koʻrkamroq tarafida uzunchoq bir parcha yer simtoʻr bilan puxtagina qilib oʻrab qoʻyilgan edi. — Domla! — dedi mirishkor nazari bilan shu yerga tikilib turgan rais. — Koʻzni bir yumib-ochasiz. Mana shu joy — sizniki! Buyursin, omin! Muharrir tili kalimaga kelmay serrayib qolgan edi. Rais nari-beri yurib allanimani chamaladi-da, negadir Olashovurga qarab uqtirdi: — Uy mana shu yerdan tushadi. Bir xonayu bir dahliz. Ortiqchasi nima kerak ijodkor odamga, toʻgʻrimi, domla? Ikki oy ichida bitishi shart. Chiroq-pirogʻiyu suv-puvi bilan. Kuzaklarga borib domla koʻchib kiradilar. Tushunarlimi, Shovurbek? Gap tamom! Kechalari yotib uyqusi kelmaydi deng muharririmizning! Koʻnglida bir quvonch gupurib, oʻrinlaridan turib ketaveradi. Odam boʻlib kun koʻrmagan boshiga bundayin omad qaydan keldi-ya, yo Olloh? Oʻziga oʻxshagan bir benavo, dardmand xotini uzoq yili qazo qilib, uylangan yakkayu yolgʻiz oʻgʻli va ikki nevarasi bilan muharrir — beshovlon Chilonzordagi uch xonali katalakdek uyda istiqomat qilardi. Mana, xudoyim berdi! Yetti uxlab tushiga kirmagan orzu bir lahzada roʻyobga chiqdi-qoʻydi. Muharrir oshigʻich tarzda shaharga tushib, necha yillik qalam haqi hisobiga yigʻilgan, hali xazonga aylanib ulgurmagan jamgʻarmasini omonatxonadan pok-pokiza koʻchirib oldi va uni yakshanba kuni xabarlashgani kelgan raisning qoʻliga tutqazmoqchi boʻldi. — Buni choʻntagingizga solib qoʻying, domla! — dedi rais qovogʻini uyub. Soʻng, muharrir qistalangiga olib qoʻymagach, shofyoriga imo qildi: — Mayli, ol, Shovur. Mebel-pebel, televizor-pelevizorga sarflarsan. Imorat «muddatidan oldin» — kuzakka qolmayoq bitdi hisob. Egasi bir quchoqlik koʻch-koʻronini koʻtarib kelib joylashdi. Shu ixchamgina boshpanaga boqib koʻzi toʻymaydi deng — Oʻziniki! U fursatni qoʻldan bermay kechagi ordona bogʻning bir boʻlagini xususiy boqqa aylantirishga kirishib ketdi. Ishni dov-daraxtning saragini sarakka, puchagini puchakka ajratishdan boshladi. «Bogʻi Eram»dan koʻp gulu koʻchat keltirib oʻtqazdi, payvandboplarini bilganicha payvand qildi, qurigan yoki bachki shox-butoqlardan ayamay voz kechdi. Xullas, kelasi koʻklamga qadar bogʻini yashnagan bir chamanga ay-lantirmaguncha qoʻymadi. Oʻziyam shu mavsumdayoq undan soʻrab, bundan surishtirib binoyidek sohibkor boʻldi-qoldi. Bu orada rais buvamizning kechmishnomasi bosma-xonadan yaltirabgina kitob boʻlib chiqdi. Yana qoʻsha-qoʻsha taqriz, yana maqta-maqta, yana «Bogʻi Eram»da ziyofatlar. Qoʻsh kitobning muhtaram muallifi sifatida raisimiz mamnuniyatlar bilan adiblarning rasmiy roʻyxatiga ham tirkaldi. Voh darigʻki, bu qoʻshaloq quvonchlar koʻpga choʻzilmadi. Saratonning adoqlariga borib rais tappa toʻshakka mixlanib qoldi. Ayni shu faslga nomdosh, na shoh, na gadosi chora topa bilgan sovuqdan-sovuq bir dardga yoʻliqqan edi u. Muharrir hafta sayin qatnab valine’matining ahvolidan xabar olib turdi. Soʻnggi ziyoratlaridan birida otasi yo bir ogʻasi boʻlib qolgan bu odamning nadomat aralash aytgan gaplari sira esidan chiqmaydi. — Shu, siz — shoirlarga ham tan bermadim-da, domla, — degan edi lahadning ogʻziga borib qolgan odam hamon tetik bir ovozda. — Menday bir omi, toʻporidan ham shoir yasadinglar-a, qoyil! Pul, mol-dunyo degani har qanday vallomatini ham quturtirmay qoʻymas ekan. Yoshingu soch-soqolingning andishasini qilmasangki, likobcha koʻtarib sahnasiga ham chiqsang-da! Tavba, boʻlmasa, men bir dalavoy dehqonga kim qoʻyuvdi shoirlikni! Hay, ahmoq kallaga kelgan ul-bulni qoralagan boʻlsak qoralagandirmiz. Lekin xizmat sizniki-ku! Mehnatni siz qildingiz-ku! Shuni bilmay men bir lodonu ovsarmidim? Nima zaril deng-a! Mana, hammaginasi qolib ketar ekan... — Ajab bir errayim odam edi rahmatli — shu holida hazil gaplar qilganiga nima deysiz! — Yo oʻsha kitoblarimizdan birortasini olaketsammikan? Esdalikka-da. Boshginamning tagiga qoʻyib yotardim. Savol-soʻroqlaridan boʻshaganda oʻqib-oʻqib, a? U yoqda boʻsh vaqt koʻp boʻlarmish-ku. Shudgor tashvishi boʻlmasa, oʻgʻit deb, balo deb chopmasangiz... A, domla, nima dedingiz? Oʻzi-ku narigi dunyoga bir parcha kafan bilan ketdi, ammo goʻring nurga toʻlgurdan mana shu bogʻ meros, yoʻq, esdalik boʻlib qoldi. Esizgina, mardikorchilik qilib boʻlsa-da, oʻsha bagʻrikeng insonning pushtipanohida yurgan kezlari, endi oʻylab koʻrsa, muharririmizga bir davru davron ekan! Keyin davron charxi bir aylandiyu goho oʻn-yigirma yillarda ham koʻrilmaydigan voqea-hodisalar sanoqligina oylar domanasida sodir boʻlib ketdi. Bir vaqtlar yuzlab odam ishlab, gurillab turgan nashriyot koʻz ochib yumguncha bir hovuchgina jamoa jon saqlaydigan gʻarib bir chillaxonaga aylanib qoldi. Ijodiy xodimlar oʻtiradigan xonalarni allaqanday firmayu shirkatlar egallab oldi. Yoʻl-yoʻlaklarda ham bemalol yurib boʻlmas, eshik oldiga qadar turli-tuman doʻkoncha bosgan edi. Hojatxonaga kirganda choʻntak kavlama-sangiz, qoʻriqlab oʻtirgan badfe’l kampir kaltak bilan haydab soladi. Kechagina direktorga somsa tashib yurgan yugurdak bolalar bugun unga zoʻrgʻa salom berar, koʻzlari alang-jalang, odamni vahimaga qoʻyadigan bir talvasa ichida «Biznes! Biznes qilamiz!» deyishar edi. Oʻzingizni chetga olmasangiz, biznesiga qoʻshib yana bir balo qilib yuborishdan ham toymasdi ul kasofatlar! Chiqargan kitobi negadir hech qayga oʻtmay qolgan nashriyotimiz endi ana shular hisobidan — ijara haqi evaziga kun koʻra boshladi. Tabiiyki, bunday sharoitda, har qancha mohiru tajribali boʻlmasin, nafaqa yoshiga borib qolgan, buning ustiga «eskicha» fikrlaydigan — qoʻshma gap boʻlaklaridek ergashib yurishga, moslashuvga yo «katta»ga oʻshak tashishga noqobil muharrirga jamoada oʻrin yoʻq edi. Oʻzi ham uzoqdan qatnayverib qiynalib yurmaganmidi, shartta boʻshadi-qoʻydi. Xoʻsh, endi tirikchilik qanday oʻtadi? Buning ham yoʻlini yangi zamon oʻzi koʻrsatib berdi. Ta’bir ma’qul sanalsa, nashriyotni u uyiga — mana shu boqqa koʻchirib keldi. Gap 6u yoqda ekan deng! Sarson boʻlib har kuni ishga qatnab yurmaysiz, bir tutam maoshga koʻz tikib, rahbariyatning qosh-qovogʻini poylamaysiz. Birgina alamli, armonli jihatini aytmaganda, bari sodda, bari naqd! Moʻmay biznes! Yopiray, yozuvchiligu kitob chiqarib nom taratishga ishqiboz buncha koʻp ekan! Lekin, ayonki, adib atalmoq uchun avvalo kitob bitmoq, kitob chiqarmoq uchun esa avvalo uni yozmoq lozim boʻladi. Masalaning shu tomoni ishkal edi. Talabgorlar orasida hali yozilmagan kitobini koʻrish orzusida yurganlari ham topilardi. Rais rahmatli baharnav insofliroq ekan — Oʻz qoʻli bilan ul-bul qoralardi. Bularga endi boshdan-adoq yozib berish kerak. Ajab zamon boʻldi-da: olimi chetda qolib, zolimlari olimlik da’vosi bilan chiqa boshladi. Kimning hamyoni gʻozliroq boʻlsa, qoʻlidan keladimi, yoʻqmi — kitob yozish, kitob yasash poygasiga kirishdi. Koʻlidan keladiganlar esa bu tomoshadan lol — ularning hamyoni quruq; quruq hamyon bilan bosmaxonaga yakinlashib boʻlarmidi? Bundaylarning ba’zisi daftar-qalamini momosidan kolgan sandiqqa tashlab, tirikchilik izmiga tushib ketdi. Ammo shu orada bir toifaga — uquvi haminqadar boʻlsa-da, qoʻli qichib, yozmasdan turolmaydigan chaqqonlarga xudo berdi. Ular «ob-havoga mos», bozorbop asarlarni qatorlashtirib tashlayverdi — haligi qoʻlidan ish keladiganlar turli sabab bilan chetga chiqib ketgan-da; bos, davring keldi, bosib qol! Lekin, avvalo, bunday «e’jod» namunalarini kitob surobiga keltirish kerak-ku! E, buning chorasi bor: huv shahar chekkasidagi bir bogʻda hamma «domla, domla» deb ataydigan beminnat, arzonchi bir mardikor qalamini rostlab yoʻlingizga koʻz tikib oʻtiribdi! Birovlarning nomidan, birovlarning qiyofasiga kirib yozish, soʻz topib, jumla yasash zahmatlaridan bezor boʻlganida domla shoʻrlik alam bilan oʻrnidan turib ketardi: shuni yozgan qoʻlginalaring sinsin-a, yozuvchilik da’vo qilgan tilginalaring uzilib tushsin-a! Ammo nachora — yeydigan ogʻizni chandib qoʻyib boʻlmasa! Oʻsha olatasir zamon arafasida asli volidasining uzoqroq xolasimi, ammasimi sanalgan anovi yalmogʻiz kampirning zulmlaridan qochib nomi elas-elas ma’lum ota yurtiga ketishni orzu qilgan oʻksik bolaligi toʻgʻrisida dov-daraxtga hasrat shaklida yozilgan ardoqli-arzanda qissasi jurnalda bosilib, allaqachon kepakka aylangan qalam haqiga bor-yoʻgʻi bir qutigina tozaroq sigaret sotib olgani esida. Keyin uni qadrdon «Saraton»dan avval — har erta bir donadan avaylab yigirma kun chekkani ham yodida! Domlaning birdan-bir ermagi, ovunchogʻi mana shu bogʻ, mana shu daraxtlar edi. Bu vaqtga kelib u — bir chekkasi azbaroyi kamxarjlik, undan ham burunroq kashandalik yoʻtali sabab — sigaretdan voz kechib, nos otishga oʻtgan; iyagiga bir tutamgina soqol ham qoʻyib olgan, tepa sochining barakasi ketib, boshiga kalampirnusxa doʻppi bostirib yurar edi. Raftoridan zamonaviy yozuvchiligiga birov ishonmas, «domla-domla»lar ham qoʻshilib, bilmaganlar uni yangi paydo boʻlgan dindorlardan deb oʻylar edi. Aslida dindor uning oʻgʻli edi. Allaqayda xattotlik qiladigan oriq, rangpar bu yigit oyda bir-ikki daf’a tuguncha koʻtarib xabar olgani kelar, ota-bola oʻrik tagidagi chorpoyada gaplari qovushmayroq xiyla zamon bir-biriga termilib oʻtirar, oʻgʻil ketishga chogʻlangandagina oʻrtada ikki ogʻiz savol-javob boʻlar edi. — Haliyam oʻqiyapsanmi? — Alhamdulilloh. — Namozingni oʻqisang oʻqi, lekin hushyor boʻl, bola! — Asta’furulloh deng, dada! Domla bu kalimani ichida takrorlab qoʻyar, lekin ma’no-mohiyatini durustroq anglamas edi. Domlani begʻaraz yoʻqlab turadigan yana bir zot — eski qadrdoni Olashovur. Darvoqe, bu laqab rahmatli rais bilan birga ketgan, u endi Olloshukurgina emas, rasmonasiga Ollohshukur — Ollohga shukrona aytib haj qilib kelgan hoji. Gapiradigan gapi — oyati karimayu hadisi shariflardan. Ikkovlon goho chorpoyada oʻtirib oʻsha yaxshi kunlarni, aziz otaxonlari — rahmatli raisni entika-entika eslashadi, soʻngra dov-daraxt, payvandu koʻchatdan gurunglashadi. Domla undan negadir har gal huv anovi qaqildoq xotinni soʻragisi keladi, ammo istiholaga boradi: kimsan — hoji buva, noqulaydir! Domlaning yana bir pinhona yupanchi bor — sutchi xotin. Har erta shu ayol sut koʻtarib kelganida koʻngliga ajib bir nur kirgandek boʻladi. Biror sabab bilan u koʻrinmay qolsa, oʻzini kayga qoʻyarini bilmay dilgʻash yuradi. Aytishlaricha, eri koʻp yildan buyon toʻshakda — shol emish. Ammo nojoʻya biron fikrni xayoliga yoʻlatmaydi domla. Zinhor-bazinhor! Sutchi xotin gohida past-baland ikki oʻgʻilchasini ham ergashtirib kelardi. U aslida sogʻlom, shirinsoʻz bir oddiy qishloq ayoli edi. Oylab shaharga tushmay, ayol zotini kam uchratadigan domlaga esa bamisoli farishta boʻlib koʻrinardi. Holbuki, domlaning oʻzi bir vaqtlar unchalik ham farishta emas edi. Rahmatli xotinidan keyin u orqavarotdan «Saxiyxon» deb atalgan bir musahhih juvon bilan uncha-muncha muomala qilib yurib, xotinlardan koʻngli qolgan. Laqab deganlari bekorga qoʻyilmas! Ollohshukur hoji hali Olashovurlik kezlaridayoq, vallomat raisning qavatida yuraverib, koʻp baloga aqli yetadigan pishiq-puxta sinchiga aylanib qolgan ekan. «Koʻrasiz, hademay bu yerlar talash boʻlib ketadi» deb bashorat qilgan edi, mana, aytgani keldi. Atigi uch-toʻrt yil ichida gird-atrofda shunday hovlilar qurilib, shunday imoratlar qad rostladiki, koʻrganning aqli shoshadi. Domla bularga parvo qilmas, oʻzining mana shu kaftdekkina bogʻiyu ixchamgina kulbasi koʻziga ne bir ajabtovur goʻshadek tuyular edi. Ammo keyingi ikki yil orasida yon-verida bir manzara paydo boʻldiki, bahaybat qasrning poyida gʻaribona mungʻayib turgan kulbani koʻrib, har qanday olijanob odam ham «buni zudlik bilan bu yerdan gumdon qilish darkor» degan fikrga kelishi tayin edi. Allaqanday nomdor bir boyvachcha ekan, avval soʻl tomondagi katta-katta ikki joyni birlashtirib, bor hashamatini namoyish qildi. Soʻngra domlaning oʻng tarafidagi hozircha bekor turgan daraxtzorni ham egallash harakatiga tushdi. Darvoqe, dastavval bu yerlarda Yormat paydo boʻldi. (Aslida uning ismi boshqa; maxallaga ixtiyoriy ravishda kayvoni boʻlib olgan Saidjalol «Akaxonning gumashtasi, ishboshi» deganidan keyin, «Qutlugʻ qon»dagi boyning gumashtasi xayoliga kelib, domla uni oʻzicha Yormat deb atay boshladi.) Boʻyi Obid Asomdan sal tikrogʻ-u, vahima-siyosati unikidan oʻn chandon zoʻr. Akaxonning oʻzi shu orada yo ikki, yo uch marta koʻrindi, xolos — hamma ishni mana shu shovvoz bitirdi! Qoʻlida «sotka», tagida «Damas», bir zum tinmaydi. Kechayu kunduz yigirma-oʻttizlab mardikoru har raqam usta, vahimali boʻkirguvchi «MAZ»u «KRAZ»larga shu birgina jon — bosh! Yoqa ushlamay, ofarin demay ilojingiz yoʻq. Xolisan aytganda, shularning sharofati bilan qishda loyi, yozda tuprogʻi koʻpchib yotadigan qoʻrgʻon koʻchasi bir tekis qilib asfaltlandi, gaz quvuri keldi, kechalari chiroq oʻchib qolmaydigan boʻldi. «Har baloning bir nafi ham bordur» deb mashoyixlar bilib aytgan ekan. Hovli-hasham bitishi arafasida bir kuni yaltiragan «Mersedes» haydab ajabtovur bir yoshgina xonim keldi. (Har balodan boxabar Saidjalolning keyin shipshitishicha, akaxonning kenjatoy-erkatoy xotinlaridan ekan. Bu hovli-haram asli shu xonimga atab bino qilinayotgan emish.) Qansharida qora koʻzoynak, oʻyinqaroq qizaloqlardek yengil irgʻishlab u bahaybat darvozadan ichkari urib ketdi-yu, chorak soatga qolmay qaytib chiqdi. Keyin koʻchada bir zum oʻylanib turgach, toʻppa-toʻgʻri domlaning bogʻiga kirib keldi. Ayvonchasida nimagadir unnab yurgan domla bilan xuddi eski tanishlardek bemalol salomlashdi-da, borib chorpoyaning bir chetiga oʻtirdi. Alanglab bogʻni tomosha qila boshladi. — Voy, buncha salqin bu yer! Voy, bogʻingiz buncha chiroyli-i! — Keling, keling, qizim, — dedi kutilmagan tashrifdan shoshib qolgan domla. — Oʻtib, ana, bogʻni aylaning. Mevalardan uzib yeng. Tortinmang, dehqonchilik. Oʻzim ekkanman. — Toʻgʻrisini aytaymi? — dedi xonim allaqanday sirli jilmayib. Soʻng osmon barobar baland qoʻshni devor tomon ishora qildi: — U yoqdan koʻra sizning bogʻingiz yoqdi menga! — Rahmat, rahmat, — deb qoʻydi domla taltayib. — Bu yoq ham oʻzingizniki. Xohlagan paytingizda keling, dam oling, marhamat. — Siz yozuvchi ekansiz-a? Mening togʻam shoir! Radiodan beradigan hamma qoʻshiqlarni togʻam yozganlar! Domla bir dasta anvoyi gul saralab, qoʻliga ikki dona nashvati tutqazib xonimni koʻchaga kuzatdi. Uch kunmi, toʻrt kun oʻtib akaxonning oʻzi bilan ham tanishdi. Bir kech nimadir yumush bilan eshikka chiqqan edi, qoʻshni darvoza oldida qatorlashgan antiqa-antiqa moshinalar yonida soʻzlashib turgan mehmonlar safidan bir kishi ajralib chiqib, domla tomon kela boshladi. Qirq-qirq besh yoshlar chamali novcha, xushsurat yigit. Bosh-oyoq qop-qora libosda. — Domla — sizmi? — dedi u iliqlik bilan qoʻl uzatib. — Da-a, pisatel! Bogʻingiz zoʻrmish-u, hamma aytyapti! Bunday bir taklif ham qilmaysiz-a, qoʻshni! — E, kelsinlar, kelsinlar, — dedi domla xijolatdan beixtiyor qoʻl qovushtirib. — Marhamat. — Mayli, mayli, keyin. Hali biznikiga oʻtasiz. Shoirlaringiz ham boʻladi. Eng kottalari! Baland devor boʻgʻotlariga «koʻz qisib» turadigan turli-tuman chiroqchalar shodasi osilgan, oʻrtadagi koʻshksimon shiyponidan oʻynoqi shu’lalar porlab yotgan oʻrdadek hovlida shu kecha bir mahalga qadar bazm davom etdi. Chamasi, shahardagi boshqa toʻy-tantanalarni tashlab, sara xonandayu sozandaning bari shu yerga yigʻilgan edi. Boz ustiga, yetti mahallaga eshitarli qilib kuchli karnaylar ham oʻrnatilgan! Domla hech qayoqqa chiqmadi. Eshik-derazasini berkitib, yoz kuni ichkarida qamalib yotdi. Deyarli har hafta takrorlanadigan bunday tong-otar bazmlar chogʻi u koʻpincha uyga kirib ketar, ammo hammayoqni larzaga solib gupillayotgan zamonaviy sozlar sadosidan na biror nima oʻqiy olar, na yozuv-chizuv qilar, dimiqqan xonada asabiylashib oʻtira-oʻtira uyqusi qochib, azonga yaqingina bir muddat koʻzi ilinar edi. Mana, qariyb ikki yildirki, halovat, osoyishtalik degan gaplarni tushingizda koʻrasiz! Hovli-joy qurilayotganda-ku ogʻir moshinalarning shovqini, ustayu mardikorning baqir-chaqiri, har turli taq-tuq, tarillashu gʻirillash, chang-toʻzon kabilar bezor qilgan edi, endi esa ahvol — bu! Aslida, hovli egalari bu yerda muqim yashamaydi, faqat bazmu ziyofat kechalari yoki shanba-yakshanba kunlari basseynda choʻmilgani kelishadi: tagʻin shalop-shulup, qiy-chuv. Saidjalolning guvohlik berishicha, shunday alomat uy-joyning nimasidir kenja kelinimizga ma’qul boʻlmagan. Hozir bir bogʻbon, bir qorovulu yugurdak bola qarab turadi. Yonma-yon qoʻshni boʻlaturib, domla bu hovliga qadam bosmagan, ul qoʻshqavat ajib koshonani, tepasi qubbasimon ul kungurador shiyponlarni, suv tubiga oʻrnatilgan rangdor chiroqlari kechasi kamalaksimon jilva koʻrsatadigan ul marmar basseynni kirib koʻzi bilan koʻrmagan deyilsa, ishonadigan odam topilarmikan? Aslida esa shunday — domla bularning jabrini bas deguncha koʻrgan, ammo qandaydir irim qilibmi, boshqami, ishqilib shu yoqqa oyogʻi tortmagani rost. Bu yoqda bazmu ziyofat, bu yoqda — domlaning oʻng tarafidagi daraxtzor oʻrnida yana allanimabalo qurish taraddudi boshlangan; zora bunisi nozikta’b kelinimizga ma’qul kelsa! Yana shovqin-suron, yana tarillashu gʻirillash, yana qum-shagʻal, chang-toʻzon! Chidaysiz. Chidayolmasangiz — yo qochib qutuling, yo oʻlib! Qochib qayga borasiz? Bosh urgan tuynugingiz-da — tagʻin bir gʻalva! Unisi esa sizning qoʻlingiz-da emas; jonning shirinligi-chi! Yagona chorasi — chidamoq! Ana shunday tarang kunlarning birida — Oʻrgangan qulogʻini kar qilib domla chorpoyada kitob varaqlab yotgan edi — qoʻqqisdan Yormat kirib keldi. Yonida — Saidjalol. Senga nima deng? Choponining barini beliga bogʻlab, xohlagan xonadoniga ishshayibgina kirib boraveradi. U yerda koʻrgan-eshitganini keyin bir zumda butun qoʻrgʻon boʻylab yoyib chiqadi. Yuziga solsangiz, «ha, shu — koʻrdim, eshitdim» deya baqrayib turaveradi. Birovga doʻstmi, dushmanligini oʻzi ham bilmasa kerak. Mavhum, mujmal nusxa! — Gap bunday, domla, — dedi pakana Yormat daromad-paromadsiz, uning koʻkragiga oʻzicha doʻstona, aslida betakalluflarcha shapatilab qoʻyib. — Bogʻni bizga berasiz! — Qanaqa bogʻ? Nega? Nima uchun? — dedi dovdirab domla. — Sizga, — Yormat savol-pavolni eshitmagandek, qoʻshni daraxtzor tomonni koʻrsatdi, — mana bu yoqdan zoʻr bir uy qurib beriladi. Buningiz nima, uymi shuyam?! Bundan oʻn barobar zoʻr boʻladi. Zamonaviy! — Oʻn barobar zoʻr! — deya uni quvvatlab qoʻydi dalloli ham. Shu tobda birov joningni ber desa, domla balki oʻylab koʻrarmidi — bu bedodliklardan toʻyib ketgan odamga sabil jon nima kerak? Lekin — 6u bogʻ!.. Qancha mehr, qancha mehnat sarflangan! — Yormatjon ukam, oʻylab gapiryapsizmi oʻzi? Domlaning ogʻzidan chiqib ketgan begona ismga gumashta parvo ham qilmadi. Uning asl nomidan koʻra muhimroq ishlari bisyor edi. — Bogʻingiz katta xovliga qoʻshiladi, akaxonning topshirigʻi shunday! — deya hukm kildi Yormat. — Boʻlmasa, oʻrtada qolib ketasiz-da. Har jihatdan noqulay. Aytib qoʻyay, domla, siz yutyapsiz! — Qoʻshiladi! Siz yutasiz, domla! — dedi Said dallol xuddi oʻzi ham bir nima yutadigandek. — Oʻylab koʻring, zoʻr variant! Ha, darvoqe, akaxonning sizga boshqa bir topshirigʻiyam bor. Kitob yozib berasiz! Akaxonning hayotidan. Kam boʻlmaysiz, domla! Kelishdig-a? — Ukam, koʻrib turibsiz, men bir yolgʻiz, keksaygan odamman. Iltimos, tinch qoʻyinglar meni. Yormat shartta burilib eshik tomon yurdi. — Tem bolee! Bir kun baribir bizniki boʻladi bu bogʻ! Shu kecha domla tun-yarimda qattiq bir ogʻrikdan uygʻonib ketdi. Hammayogʻini ter bosgan. Nuqul kekirgisi keladi. Goʻyo shunday qilsa, yengil tortadigandek, ogʻriq pasayadigandek. Ammo harchand urinma-sin, kekirolmaydi. Uning oʻrniga ogʻzidan zaharolud bir suv keladi, xolos. Ichi yonib-yalligʻlanib ketayotgandek, ichak-chavogʻini ayovsiz bir panja gʻijimlab burayotgandek... Tongga qadar yerda dumalab, voy-voylab chiqdi. Bir balo boʻlganga oʻxshaydi, tezda doʻxtirga borish kerak. Ertalab turib bir azobda eshik-derazasini mahkamladi, keyin qoʻlida ul-bul solingan yelimxalta, darvozasi oldida gʻujanak boʻlib yoʻl poylamoqqa tushdi: zora biron moshina oʻtib qolsa! Ittifoqo bir «Damas» koʻrindi. Yormat! Domla battar gʻujanak boʻlib oldi. Sezgir gumashta vaziyatni darxol angladi. Moshinasini shartta orqaga burib, qoʻyarda-qoʻymay domlani qoʻltigʻidan olib unga oʻtqizdi. Yoʻl boʻyi biron ogʻiz churk etmay, bemorni shu yaqin oʻrtadagi kasalxonaga eltib tashladi. Domlaning eski dardi qoʻzgʻab, oʻn ikki barmoqli ichagida torayish — burishiq hosil boʻlgan ekan. «Kesish kerak! — dedi doʻxtirlar. — Aks holda yorilib ketishi mumkin!» Kesdilar, yordilar. Uchinchi kunimidi, domla oʻziga keldi. Biroq — balo degani egizak tugʻilgan. Domla oyoqka turib yura boshlaganining ertasi kuni kechga yaqin tumbochka ustidan nimadir olmoqchi boʻlib uzalganida nogahon koʻkragini changallab, karavotdan osilib qoldi. Yurak xuruji! Tagʻin qaytib uni jonlantirish boʻlimiga oʻtkaz-dilar. Ahvoli xiyla ogʻir edi. Doʻxtirlarning boshi qotgan: keksa odamga bunday qaltis ikki dard birdan yopishsa!.. Qaydandir darak topgan Ollohshukur hoji kunora shu yerda. Mullavachcha oʻgʻil ham ertadan kechgacha shu atrofda. Yana kimi bor edi? Hemiri bir choy-chaqa evaziga azza-bazza kitob yozdirib ketgan anovi azamat shogirdlar qayda ekan endi? Mayli, mayli, boshga tushganni — koʻz koʻrar. «Ana ketdi, mana ketdi» boʻlib yotgan bandasi na bir nimani koʻradi, na bir nima qulogʻiga kiradi. Shunday ekan, gapni bu yoqdan eshiting. Bu yoqda — qoʻrgʻonda tinib-tinchimas korchalon Yormat, doim tayyor hangomatalab Saidjalol yoni-da, domlaning bogʻiga kirib, eniga-boʻyiga qadamlab uni oʻlchayotir. Keyin chorpoyada oʻtirib ikkovlon allanimalarni chamalaydi, moʻljallaydi, qandaydir rejalar tuzadi. Xullas, kasalxonadan bir sas chiqsa — bas! Kutilgan xabar esa kelavermadi. Shu orada ni- madir boʻldiyu barcha tadbir-tadorik taqa-taq toʻxtadi. Hashamatli hovliga qulf solindi. Tevarak-atrof suv quygandek birdan jimjit boʻlib qoldi. Hammavaqt hozir Yormat ham qayoqqadir gʻoyib boʻlgan. Uyidan ilonmi, chayonmi chiqqan Saidjalolgina choponi barlarini beliga chirmab, xonadonma-xonadon bosh suqib charchamaydi: «Eshitdingizmi? Eshitdingizmi?» Domla kasalxonada uzoq yotdi. Lekin, buni qarangki, tuzala boshladi. Ruhida ham ajib bir oʻzgarish, tozarish roʻy berayotgandek. Faqat bogʻini sogʻingani sogʻingan. U kasalxonadan chiqqanining ertasi sutchi xotin keldi. Yonida oʻgʻilchalari. Kimdandir eshitgan ekan. Xabar ololmaganini aytib, xijolatomuz uzrxohlik qildi. Chorpoyada oʻtirib birpas hol-ahvol soʻrashdilar. Koʻngli kundek yorishib ketgan domla bogʻini oralab, ikki chelakka toʻldirib meva-cheva terib keldi. U kelgunicha — besh-oʻn daqiqa ichida — ayol ayvonchadagi poʻpanak bosib ketgan idish-tovogʻini chinnidek qilib qoʻyibdi. Keyin ming bir istiholayu iymanishlar bilan olgan chelaklarini oʻgʻillariga koʻtartirib joʻnarkan (bolalarning esa bu ma’mur bogʻdan, saxiy amakining yonidan jilgisi yoʻq), kir-chiri boʻlsa, bajonidil yuvib berishini aytdi. Na gap-soʻzlarida, na xatti-harakatida erkak ki-shining koʻngliga gʻulgʻula soladigan biron ishorat boʻlsa-chi! E xudo, mana shunday mehribon, pokiza ayollar ham bor-a dunyoda! Bir oʻlib-tirilgan odam endi boshqacha yashamoqqa qaror bergan edi. Bu yogʻi qancha qolgani noma’lum, nimadir ish qilmoqqa ulgurish kerak. U endi tevarak-atrofga beparvo, nega hammayoq bunday jimjit, sokin deb ham bosh qotirmas, oʻzi bilan oʻzi, koʻngil dunyosiga shoʻngʻib ketgan edi. Oldinda kuz nishona berib kelar, kechalari salqin, bunday havoda qiyqirib choʻmilishu yovvoyi bazm qurishlarga balo bormi, degan xayolga borar edi oʻzicha. Darhaqiqat, quvnoq yoz mavsumi tugab, koʻpchilik shaharga qaytgan, qoʻrgʻon huvillab, gaplashadigan odam ham qolmagan hisob. Yozuvchi yeng shimarib, dardmand kunlarida koʻnglida tugʻilgan kitobini yozishga kirishdi. «Abadiy ogʻochlar» deb nomlangan bu asarda daraxtlar hayotini odamlar hayotiga mengzab tasvirlash niyat qilingan edi. Buning uchun uzoqqa bormoq yo bosh qotirmoq hojati yoʻq — Oʻz umrini bir sidra eslasa, bogʻidagi daraxtlarni sinchiklabroq nazardan oʻtkazsa, kifoya. Taassufli joyi shundaki, bu oddiygina muqoyasada odam bolasi yutqazmogʻi azaldanoq muqarrar qilingan. Mana, karillagan rais buvamiz endi yoʻq, idorasi oldidagi chinor esa hamon gurkirab turibdi. Yoki, deylik, siz bu dunyodan ketasiz-u, ne azob-mashaqqatlar bilan tiklagan uy-joyingiz, oʻstirgan bogʻingiz qoladi — ordona! Loaqal oʻzi oʻtqazgan bir ogʻochchalik — yogʻochchalik ham boʻlolmasa-ya odamzod?! Havo mayin, muloyim, shoir aytganidek — «u endi yondirmas, yaltirar faqat». Chorpoya ustiga xontaxtani qoʻyib olgan, ana shu orombaxsh ma’sumiyat qoʻynida oʻtirib yozuvchi kun boʻyi moshinkasini chiqillatgani chiqillatgan. Yonida sutchi xotinning kenja oʻgʻilchasi. Ertalab oyisi bilan kelgan-u, tixirlik qilib shu yerda qolgan. Har zamon serbaraka bogʻni aylanib, meva-cheva terib, maynayu chumchuklar bilan oʻynashib keladi. Keyin xontaxtaning bir chetidan joy olib, u ham oʻzicha yozuv-chizuv qiladi. «Sendan yozuvchi chiqadi-yov» degan maqtovdan taltayib, oldidagi qogʻozga battar yopishadi. — Amaki, vergul zoʻrmi, nuqtami? — deb soʻraydi boʻlajak adib yozuvidan bosh koʻtarib. Qanchalab kitob bitib, umr boʻyi muharrirlik qilgan odam bolaning shugina savolidan lol, oʻylanib qoladi. — Nuqta zoʻr boʻlsa kerak-da. Verguling bir gapda bir nechta boʻlishi mumkin, nuqta esa — bitta! — Lekin vergulning dumi uzun-ku?! — Vergul — gap hali davom etadi degani. Nuqta qoʻyildimi, demak — bas, tamom! — Darrov tamom boʻlgandan koʻra, davom etgani yaxshi emasmi? Yozuvchi shogirdchasiga qarab daf’atan baqrayib qoladi: «Tamom boʻlgandan koʻra, davom etgani yaxshi... Nimaning? Ajabo!» — Sendan zoʻr yozuvchi chiqadi-yov! — deya bolaning boshini silab qoʻyadi keyin. Ana shunday begʻubor, fayzli kunlarning birida, nihoyat, koʻpdan buyon kutilgan, ammo befayz odamning oʻzi paydo boʻladi. Choponi barlarini beliga oʻragan, ishshaygancha kelib u chorpoya chetiga oʻrnashadi. Yozda Chortoqda dam olgan ekan, kecha qaytibdi. — Eshitgandirsiz-a, domla, — deydi xabarkash suyunchi olmoqchidek, koʻzlari bejo yiltillab. — Siz kasalxonada yotganda qoʻshningiz qamalib qoldi! — Ie, chatoq boʻpti-ku! Nima ayb qilgan ekan? — Bu yogʻini eshiting-da, — deydi allanechuk zavq bilan kasofat. — Qamoqda oʻzini osib qoʻyibdi! — Yoʻgʻ-e?! Shundoq yosh yigit-a? E, shoʻrlik! Attang, attang! — Qilma — toparsan, deydilar-ku! — Yormatimiz-chi, u qaerda ekan? — Yana bir akaxonning pinjiga kirib, ayshini surib yurgandir-da, kim bilsin! E, unaqalarga balo ham urmaydi, domla, oʻylamang! Ular doim suvdan quruk chiqqan, ha! Chortoqqa ketishimdan oldin Oloy bozorida uchratganday boʻluvdim. Aytaymi, kim bilan ekan? Boyvachchaning huv artistga oʻxshagan kenja xotinchasini koʻrgansiz-a? «Mersedes» haydab kelardi-ku. Xoh ishoning, xoh ishonmang, oʻshaginani qoʻltiqlab yuribdi! Qotib kopman-a! — Qoʻying shunaqa gaplarni! — deydi yozuvchi birdan ta’bi kirlanib. — Manovi shoʻrlikka achinadi odam. Shundoq yigit-a! — Nimasiga achinasiz, domla, nimasiga? Shuncha mol-dunyo yigʻdi, yedi, ichdi, yurdi, surdi — yetar! Birovga choh qazisang — Oʻzing tushasan, deydilar-ku. Mana — tushdi! Siz esa... Yozuvchi nogahon titrab ketadi. Oʻqrayadi. Qattiq oʻqrayadi. — Hammamiz ham oʻlamiz, Jalolxon! Bu gap «Tur endi, xalaqit beryapsan menga!» degani ham edi. Shunda hamon yozuv-chizuvdan bosh koʻtarmay oʻtirgan shogirdning «ilhomi joʻshib», ustozini yana savolga tutadi: — Amaki, soʻroq belgisi zoʻrmi, undovmi?

Muallif: Erkin A’zam