Yoʻlovchi (hikoya) [Abulqosim Mamarasulov]

Yoʻlovchi (hikoya) [Abulqosim Mamarasulov]

Bu dunyoda men bir yoʻlovchi… Hayot goʻzal! Yashash yaxshi! Yaxshi yashash yana ham yaxshi! Ozodlikda nafas olishning gashti qanchalar lazzatli,a!< Nahotki u endi doim ozod? Nahotki endi uni har qadamda poylab yurishmaydi? Nahotki erki oʻz qoʻlida? Odamning ishongisi kelmaydi. Bu dunyoda odam bolasi ne hollarga tushmas ekan. Toʻlqin qamoqxonaga tushganda yetti yil sira oʻtmaydiganday tuyulgandi. Mana, hozirgina darvoza oldida hujjatlarini qoʻliga berib, «qaytib kelma», deb chiqarib yuborishdi. Qoʻliga uch soʻm pul tutqazishdi… Toʻlqin avtobusga oʻtirib, katta shaharga joʻnadi. U odamlarga quvonch bilan qarar, «endi men ham sizlardek ozodman», degisi kelardi. Lekin dilidagi shodlik yuziga ayanchli hayajon boʻlib chiqayotganidan bexabar. Uning yuzi, holati, qiliqlari chuqur ichki kechinmalari tufayli gʻalati koʻrinib, yoʻlovchilar diqqatini jalb qilardi. Toʻlqin oʻzining shunchalar quvonchli damlarida hech kimni yomon demas, hammani yaxshi koʻrgisikelar, hammaga mehr bilan tikilishga harakat qilardi. Qanday baxtli odamlar! Hammasi ozod! Qayoqqadir oʻz ishi, turmush tashvishlari sababli shoshishadi. Toʻlqin ham Barlosdagi oʻz uyiga ketyapti. Hozir toʻgʻri borib, onasi yotgan xonalarni, toʻshaklarni ziyorat qilmoqchi. O’z qoʻli bilan Toʻlqinga atab tikkan buyumlarni bir boshdan koʻzdan kechirmoqchi. O’pmoqchi. Qanchalar qadrdon buyumlar-a! Qanchalar qadrdon uy! Shunchalar sogʻindiki, shunchalar sogʻinib ketdiki… Ehh! Tezroq yetib borsaydi. Hovlisini koʻrsaydi. Uyini koʻrsaydi. Odam yoʻqligidan devorlari nurab ketgandir. Qarindoshlari qarab turishibdimikan? Hovlida ikki tup husayni uzum boʻlardi. Pishar-pishmas tagiga oʻtirib olib, bittalab terib yerdi. Onasining fikri-yodi uzumni bozorga chiqarib sotish edi. Toʻlqin esa yey qoʻygan boʻlardi. Onasini buni bilib qolib, Toʻlqinni oldiga solib quvardi. Keyin: «Sotib senga kiyim-bosh qilmoqchi edim. Pulini goʻrimga orqalab ketarmidim?», deb yigʻlardi. Toʻlqin esa parvo qilmasdi. Bebosh edi… Ehh! Qanchalar axmoq boʻlgan ekan-a!? Endi onasi yoʻq! Onaizori yoʻq!! Borida qadriga yetmadi. Onasi qamoqqa tushganining birinchi yiliyoq oʻlib ketgan. Onasini xotini koʻmgan. Buni odamlar keyinchalik aytib berishdi. Shuning uchun Toʻlqin xotinidan norozi boʻla olmaydi. Toʻlqin hozir toʻgʻri qabristonga boradi. Onasining qabrini ziyorat qiladi. Yigʻlaydi, siqtaydi, boʻzlaydi, koʻnglini boʻshatadi. Ilgari yengiltak boʻlgan ekan. Ha, bu temir panjaralar odamni koʻp narsaga oʻrgatadi. Hayotni tushuntiradi. O’lganda onasining boshida tura olmadi. Yakkayu-yolgʻiz oʻgʻil, yolgʻiz farzand edi. Balki umrining oxirgi daqiqalarida ham «oʻgʻlim» deb, yoʻliga koʻz tikib ketgandir… Dafn marosimi qanday boʻldi ekan? Onamlaydigan inson yoʻq, toʻrtta odam koʻtarib borib, lahadga qoʻyganu, qaytib kelavergan. Na xudoyisi, na biron ma’rakasi oʻtkazilmagandir. Toʻlqinning dastidan xor-zor yashab,xor-zor oʻlib ketdi-ya! Sudda unga hukm chiqarishayotganda ham onasi boʻzlab yigʻladi. Toʻlqin esa qilmishidan emas, onasining koʻz yoshlaridan ezilib ketgandi. O’sha paytlari har kuni ichgani ichgan edi. «Onam meni koʻchadan sogʻ kutib olmagan, doim mast boʻlganman», deb hamtovoqlariga maqtanardi. Yaqinda uylangan xotinini sochidan tortib, dodlatib urayotganda oraga tushmoqchi boʻlayotgan onasini koʻkragidan itarib yuborganini, onasining ogʻzi-burni qon boʻlib, oʻrnidan turganini havtovoqlariga aytardi. O’zicha bu ishlarni qahramonlik deb hisoblardi. O’shanda hozirgi aqlining zarrachasi ham boʻlmagan. Onasining erka oʻgʻli edi. Aytgani aytgan, degani degan edi. O’z-oʻzidan kissaga pul tushib turardi. Faqat xohish kerak.Shunday boʻlgandan keyin u ichmay kim ichsin? O’zini dunyoning ustuni deb bilardi. Goʻyo istasa, hamma yoqni ostin-ustun qilib yuboradiganday. Keyin uyga kelardi-da, kuchini qaerga sarf qilishni bilmay… yoshgina xotiniga musht koʻtarardi. Uylanishda ham Toʻlqin zarracha jon kuydirmagan. Hammasini onasi yugurib-elib toʻgʻrilagan. Istaganing shay boʻlib tursa, atrofingdagilardan qiyiq axtaraverarkansan. Faqat bahona kerak. Keyin tayyor janjal. Kelganini koʻrib, xotini chappa qarasa ham – tamom. Aybdor sanalardi-da, janjal boshlanardi. Unday emas – bunday, bunday emas – unday… Onasi: «Bolaginam, nega meni zorlatasan? Ota koʻrmay oʻsding, koʻngli oʻksimasin, deb aytganingni qilib, xohlaganingni yedirib, senikatta qildim. Uylantirib, endi orzu-havas koʻraman, deganda nasibam shumidi? Katta boʻlsa esi kirar dedim, uylansa bosilar dedim. Sen boshqacha boʻlding. U yoq, bu yogʻingga qarab ish qil, haliyam boʻlsa esingni yigʻ, bolam!», deb necha bor yalinardi. Toʻlqin esa: «Sen kampir menga aql oʻrgatadigan boʻldingmi?», deb shqirardi. Qasdma-qasdiga, faqat «kampir»ning istaklari amalga oshmasligi uchun yanada koʻproq ichardi. Ilgari xotinini oʻz xonasida ursa, endi hovliga, koʻchaga chiqarib uradigan odat chiqardi. Qishloq ayollari: «Feodal qoldigʻi! Xotinbezori», deb orqavarotdan gap qilishipti. Xotiniga: «O’n gulingdan bir guling ochilmagan, er qurib ketibdimi senga, ket undan», deb aql oʻrgatishardi. Hali-hali hayron qoladi. Xotinining chidamiga ham balli-e! Na otasining uyiga arz qilib boripti, na sudga. Toʻlqin yaxshi biladi, xotini qachon qarasa, Toʻlqinning onasi bilan gaplashib oʻtirgan boʻlardi. Bundan jahli chiqardi. «Ikkoving birikib, menga fitna uyushtirayapsanlar», deb battar dilozorlik qilardi. Yoʻq yerdan bahona topib, «bilaman, otangnikiga ketib qolmoqchisan. Sen meni sudga bermoqchisan. Agar shunaqa sassiq ishlaringni sharpasini sezib qolsam, soʻyib tashlayman», deb xotinini qon qilardi. «Bilaman, sening oʻynashing bor, men yoʻgʻimda falon ish qilib yuribsan, pismadon ish qilib yuribsan. Menga oʻshalarni qaerdan boʻlsa ham topib berasan», deb necha marta xotinining boʻgʻziga pichoq tiragan. E, oʻziyam xotinining togʻday yuragi bor ekan. Pichoqni boʻgʻziga tirasa ham chidabdi-ya! «Esi kirib qolar» degan. «Onasining arz-dodlaridan bir xulosaga kelar» degan. «Ming qilsa ham bir yostiqqa bosh qoʻydim, ketib qolsam yaxshi boʻlmas» degan, «engiltaklik qilmayin» degan. Ha, koʻp narsalarni oʻylagan. U esa… battar boʻldi. Toʻlqin odatdagiday, xotinini sochidan tortib, koʻchaga sudradi. Orqasidan onasi dod-voylab chiqdi. Ikkisining yigʻisiga koʻcha larzaga keldi. Ammo Toʻlqinning bir tuki qilt etmadi. Bunaqa ishlar uning uchun odat tusiga kirib qolgandi. U ichgan edi. U zoʻr edi. Zoʻrligini namoyish qilayotgandi… Qanchalar chiroyli juvon edi-ya, xotini! Qanchalar ma’suma edi! Sochlari momiqqina, mayingina edi. Xushbuy hid anqib turardi. U sochlarni tortish emas, silash kerak edi, ardoqlash kerak edi. Lazzatlarga koʻmilib, oʻpish kerak edi. Qani endi hozirgi aqlining zarrachasi oʻshanda boʻlganda edi. Onasining poyiga yiqilib zor yigʻlardi-ku! Xotinining koʻzlaridan bir tomchi ham yosh oqizmasdi. Eh, hayot! Shunaqa qilib yashagan ekan-da! Yashash mumkin ekan! Zoʻr edi. Sher edi. Qayirdilar! Sindirdilar! Esini kirgizdilar. Ammo kech! Juda kech. Ehhe! Har bir ishning cheki boʻladi. Yaxshiligu-yomonlikning ham cheki boʻladi. O’sha kuni zoʻravonligiga chek qoʻyildi. Qoʻshnilarning sabr-toqati tugadi. O’rta yoshlardagi qoʻshnisi Fayzulla aka kelib, yelkasidan ushladi. «Qoʻy» dedi, «uyal» dedi. «Bu tomoshangni yigʻishtir, boʻlmasa oʻzim sudga beraman» dedi. Toʻlqinning koʻzlari chaqchayib ketdi. «Sudga beradigan nasihatgoʻyni» qulochkashlab solib yubordi. «Mening xotinimni himoya qilyapsan. Balki sen oʻynashidirsanki, joning achiyapti. Yoʻqol tez!» deb vishilladi. Zoʻrligini yana bir karra namoyish qildi. Qoʻrqib ketar, deb oʻyladi. Fayzulla aka esa ketmadi. O’zini qaytarib urdi. «Sendaqa zoʻrni…», deb yerga yotqizib, qoʻlini orqasiga qayirib olmoqchi boʻldi. Qaysi zoʻr oʻzini urganlarida qarab turgan. Qaysi sher oʻzini zanjirlayotganlarida vahima bilan oʻkirmagan? Sher hech qachon osonlikcha zanjirband boʻlmagan. Uni majbur qilishgan. Toʻlqinni ham majbur qilishmoqchi boʻlishdi. Qanaqasi bu? E yoʻq, be yoʻq, yotqizib olib uraversa, odamga alam qilarkan. Nima haqqi bor? Hali Toʻlqinning qoʻlini qayiradigan onasidan tugʻilgan emas. Hozir koʻrsatib qoʻyadi. «Zoʻr» jon-jahd bilan qarshilik koʻrsatdi. Kuch bilan yotgan yerida bir qoʻlini ozod qilib, pichogʻini shartta sugʻurdi-da, Fayzulla akaning qorniga solib yubordi. Ustidagi «togʻ» agʻdarilib tushdi. «Sher» zanjirdan xalos boʻldi. U yana ozodlikka chiqdi. Chiqdiyu… Qoʻshnisi qonga belanib yotardi. Toʻlqin qoʻliga qaradi. - Qonli pichoq!.. Vujudi boʻshashib, mastligidan nom-nishon qolmadi. Qonli pichoqni otib yubordi. – Qoʻllari qon! Yurakni ezib yuborguday qichqiriq eshitildi. Sochlarini yulgancha, Fayzulla akaning xotini yugurib kelardi. Toʻlqin uyga kirib ketdi. Yotib oldi. Uning yelkalari silkina boshladi. – Yigʻlardi. Nima qilganini aniq-tiniq bilib turardi. Hozir hamma qoʻshnilar yopirilib kirishini, oʻzini oʻrtaga olib, oʻlguday doʻpposlashlarini istardi. O’ldirib tashlashsa ham mayli. O’shanda haq joyida qaror topadi. Koʻchada shovqin-suron kuchaydi, lekin bittasi ham Toʻlqinning oldiga kirolmadi. Pichoq solib yuboradi, deb oʻylashdi. U sezib turardi. Hammasi oʻzini oʻylaydi. Hammasi munofiq. Jon shirin. Shuncha vaqtdan beri birontasi kelib: «Qoʻy endi! Toʻlqin, esingni yigʻ!» demadi. Mana, oxiri ish odam soʻyish bilan yakunlandi. Shunchalik ham oson ekan. Shartta pichoqni tiqib oldi, vassalom! O’shanda fikri-yodi oʻzini himoya qilish edi, xolos… Yaxshiyam, pichoq Fayzulla akaning qorniga kirib, jon joylariga unchalik zarar yetmagan ekan… Toʻlqin qamoqqa tushgandan keyin koʻp oʻtmay xotini oʻgʻil tuqqan. Shuncha azoblardan keyin bola ona qornida qanday omon qoldi ekan. Hozir yetti yoshga kirgan. Qanaqa ekan? Maktabga borayotgan boʻlsa kerak. Portfel koʻtarib yugurib yurgandir. Otasini tanirmikan? Onasini koʻmgandan keyin xotini boshqa er qilib ketgan. Toʻlqin emas, boshqa kimdir oʻgʻliga otalik qilyapti. O’gʻli haqiqiy otasi qamoqda yotganini, bir vaqtlar qip-qizil bezori boʻlganini bilmasa kerak. Toʻlqin otalikdan ham mahrum. Qanchalar shafqatsizlik! O’gʻli qay taxlit oʻqiyotgan ekan? Unga oʻxsharmikan? Ismini nima qoʻyishdi ekan? Chiroylisidan tanlay oldilarmikan? Toʻlqinning oʻzi boʻlganda zoʻr ismlardan birini qoʻyardi-da: Shavkatmi, Shuhratmi, Ilhommi! Ehhe, qanchasini biladi. Xotini-chi? Qanaqa ekan? O’sha ma’sumaligicha turganmikan? Toʻlqin bilishni istaydi. Axir u pushtikamaridan boʻlgan oʻgʻlining onasi! Mayli, oʻgʻli bir umr otasining kimligini bilmasin, boshqa birovlarni «ota» desin, boshqa birovlar nomida yursin. Bari bir oʻgʻlida uning qoni bor. Yoʻq, yoʻq, hech kim uni oʻgʻlidan ajrata olmaydi. O’zinikimi, hech kimning haqqi yoʻq.. Boradiyu, «yur oʻgʻlim», deb qoʻlidan yetaklab olib ketaveradi. Qoʻllaridan kelganini qilishsin. U axir ota, hali oʻlgani yoʻq.. Bitta oʻgʻlini boqishga qurbi yetadi. Xotini ikkinchi eri bilan qoladimi, u bilan ketadimi, oʻzi biladi. Ishi yoʻq.Buning ustiga yana ikki-uchta tugʻib olgan boʻlsa, oʻshalariga ikkovi qanoat qilaverishsin. O’gʻlini esa oʻziga qaytarib berishsin. Hozir toʻgʻri oʻgʻlining oldiga boradi… Vokzalga yetib ketishdi. Toʻlqin kassag borib, passajir poezdi rayonlariga ikki soatdan soʻng joʻnashini bilib, qaytib koʻchaga chiqdi. Odam gʻij-gʻij. Har kim har yoqqa shoshadi. Faqat u alanglab, bir unga qaraydi, bir bunga qaraydi. Qarashlari gʻalati. Bir koʻrsang kulyapti deysan, yana bir koʻrsang yigʻlayapti deysan. Yuzi burishgan-tirishgan, kichkina koʻzlaridan nimani oʻylayotganini bilib boʻlmaydi. U talmovsirab qadam tashlardi. Dimogʻiga ishtahani qitiqlovchi hid urildi. Yonginasida sixga terilgan kaboblar qizarib pishayotgandi. Soʻlagi oqqancha iljayib, kabobpazga qaradi, soʻng kabobga. Yana kabobpazga. Birdan qorni ochganini sezdi. Qachonlardan bu n bunaqa shirin taom ta’mini totmagan. Ammo choʻntagida bor-yoʻgʻi ikki soʻm toʻqson tiyin puli bor. O’n tiyin avtobusga ketdi. Uyigacha yoʻlga ikki soʻm. Toʻqson tiyin ovqatga. Shuni moʻljallab, qoʻliga uch soʻm tutqizishgan. Biroq savil kabobning oldida tursayu, qanday oʻzini tutadi? Shuyam ishmi? Kabobni qarang-a! Qip-qizil! Koʻzini uzgisi kelmaydi odamning. Sixi bilan olsangu, bitta-bitta tishlab yeyaversang. E, nima boʻlsa boʻlar, oldin qornini toʻydirib olsin. Ozod qush axir, xohlagan tomoniga uchadi, istagan ishini qiladi. Toʻlqin bir kishilik kabob olib, chetdagi stol yoniga oʻtirdi. Yonidagi stol atrofida toʻrt yigit – oldilaridagi barkash toʻla kabob, birining qoʻlida shisha – xo-xolashib oʻtirishardi. Kosagul doʻstlariga aroq quydi: «oling-oling, siz iching, men ichmayman, yoʻq, men boʻldim…» Ularga qarab, Toʻlqin zavqlanib ketdi. Kabobni olishga-ku, oldi, lekin… yuz gramm aroq boʻlsaydi. Koʻp kerak emas. Aytganday, bugun qamoqdan chiqdi, buni yuvish kerak. Ammo bor-yoʻgʻi bir soʻm yigirma tiyin puli qolgan. Uyiga ketishga ham yetmaydi. «Aynan yuz grammlik qolipti!» Toʻlqin oʻz kashfiyotidan quvonib ketdi. O’zi uchun shunday quvonchli kunda hech kim ayb sanamaydi. Mana bu yigitlardan Toʻlqinning qaeri kam?.. Bir zumda Toʻlqinning istagi roʻyobga chiqib, stolida aroqli stakan paydo boʻldi. Ovqatni yeb boʻlgandan keyin Toʻlqin yana ichkisi kelayotganini payqadi. Yoʻq, yachxshisi uyga ketishning yoʻlini qilish kerak. Qanday qilib? Hech narsasi bormi? Bilagini ushladi. Qoʻliga soatning zanjiri tegdi. Miyasiga yalt etib bir fikr keldiyu… Soatni sotsa-chi? Toʻlqin oʻrta yoshlardagi, moʻylovli, qishloqiligi kiyimidan bilinib turgan bir kishini toʻxtatdi. Yoʻlovchi hayron boʻldi. — Yuravering, aka, xursand boʻlasiz, - dedi Toʻlqin, ehtiyotkorlik bilan uni chetga chiqararkan. — Menda nima ishingiz bor? — Mana! – Toʻlqin qoʻlidagi soatni chiqarib, uning qoʻliga tutdi. – Sotmoqchiman, qancha berasiz? Yoʻlovchi hayron boʻlib, bir uning gʻalati basharasiga, bir soatiga qaradi. — Qoʻrqmang aka, oʻgʻirlaganim yoʻq. O’zimniki, - dedi Toʻlqin, uning koʻnglidan kechayotgan fikrlarni payqab. – Toʻgʻrisini aytsam, kissavurlarga pulimni oldirib qoʻydim. Uyga ketishim kerak. Yoʻlga pul yoʻq. Shuning uchun soatimni sotyapman. — Ha-a, - dedi yoʻlovchi bir oz taskin topib va soatni koʻra boshladi. – Qancha soʻraysiz? — O’zingiz qancha berasiz? — Mol sizniki, siz narx ayting. — Toʻgʻrisini aytsam, oʻttiz sakkiz soʻm turadi, yaqinda olganman, menga yigirma soʻm bersangiz boʻladi. — Ehhe! Ishtahangiz karnay-ku! Yuraverib tamom boʻlgan bu matohingiz. Kim biladi, uyga olib borganimcha yurib turadimit yo buzilib qoladimi? Oling, oʻzingizga siylov, yigirma soʻmga, yaxshisi, doʻkondan yangisini olaman, - deya yoʻlovchi ikki qadam bosgandi, Toʻlqin toʻxtatdi. — Aka, bu savdo, siz ham hech boʻlmasa oladigan narxingizni ayting. — Xohlasa-ang, - dedi yoʻlovchi choʻzib, xotirjam sensirashga oʻtarkan, - uch soʻm beraman. Narxi – shu. Boʻlmasa, oʻzing bilasan. — Aka, sal insof qiling! O’ttiz sakkiz soʻmlik narsa, men hali ovqatlanishim kerak, yoʻlga ketadi, uch soʻmingiz nima boʻladi? — Unda qancha soʻraysan? — Sal koʻpaytiring. — Besh soʻm… — Aka… — Endi oʻzing bilasan, men ketdim. — Toʻxtang, toʻxta-ang… mayli, oling. Juda qattiq odam ekansiz! Toʻlqinning koʻngli ancha yorishdi. Ikki soʻm yoʻlga ketsa, yana uch soʻm ortiqcha puli qoladi. Ehhe, uch soʻmga nimalar xarid qilish mumkin emas. O’gʻliga sovgʻa olsa-chi? Ajoyib fikr! – U qator doʻkonlardan biriga kirib, bir soʻmlik qalpoqcha tanladi. Rosa quvonib ketsa kerak. Maktabdan chaqirib oladi-da: — «Top-chi, nima olib keldim?» - deydi. — «Mashina», - deydi oʻgʻli. — «Yoʻq». — «Tank!» - oʻgʻli atrofida irgʻishlay boshlaydi. — «Yoʻq». — «Toʻpponcha!» - oʻgʻli erkalanib, boʻyniga osiladi. Erib ketgan Toʻlqin oʻgʻlini mahkam quchadi. O’padi. Yuzini yuziga ishqalaydi. Keyin bildirmasdan boshiga qalpoqchani kiygizib qoʻyadi. — «Iye!» - deydi oʻgʻli hayron boʻlib. Keyin boshidagi sovgʻani qoʻliga olib, aylantirib koʻradi. Quvonadi. «Rahmat, dadajon!» deb pitillab yerga tushgancha, qalpoqchani silkitib, yugurib ketadi… Toʻlqin yana kassaga bordi. Poezd kelishiga hali bir soat vaqt bor. Vaqt buncha imillamasa. Bilet olib qoʻysa-chi? E, ulguradi! Toʻlqin qaytib chiqdi. Yana yuz gramm boʻlganda kayfiyati joyiga tushardi. Lekin u ichmaydi. Ichkilik tufayli boshiga tushgan savdolar yetarli. Nazarida hali qorni toʻymaganday. Yana kabob yesa-chi? Bir soʻmu yetmish tiyinga oladi. Ikki soʻm biletga ajratsa, yana oʻttiz tiyin ortiqcha puli qoladi. Ha, ha, xuddi shunday qiladi, ammo ichmaydi. Bor irodasini toʻplab, bir gramm ham ogʻziga olmaydi. Toʻlqin kabobni olib oʻtirgandan keyin birdan yegisi kelmay qoldi. O’zini har xil bahonalar bilan aroqqa sudrab kelganini ham sezib turardi. O’ylab qarasa, ovqatni koʻngli tortmayapti, ammo bir soʻmu yetmish tiyinlik kabobni qoldirib ketish yaxshimi? Yuz gramm tashlab olsa!? Hammasini hazm qilib yuborardi… shunga juda aroqxoʻr boʻlib qolmaydi-ku, toʻgʻrimi?! Faqat kabobga sarflangan pul hayf boʻlmasligi uchun! Bunga yuz gramm kifoya. – Yuz gramm! Qachonlardan beri ogʻziga bir qultum olmagan. Shunday baxiyor damlari sal koʻproq ichsa, kim urishadi? Kimning u bilan ishi bor? Qolaversa, oʻz puliga oʻzi xoʻjayin, istaganicha sarflaydi. Xohlasa. Kabob yeydi, xohlasa ichadi. Toʻlqin yuz grammni olib yubordi-da, sixga tutindi. Ammo ovqatlangisi kelmasdi. O’zini zoʻrlab yarmini yedi. Qolgan ovqatga qarab, koʻngli buzildi. Shu kabobning oʻrniga bemalol yana yuz gramm olsa boʻlardi. Ellik tiyin ortib ham qolardi. Koʻrgan kuni qursin! O’tiripdi soʻppayi-ib!.. Mana, odamlar doʻstlari bilan ichayapti. Bir-biriga sogʻlik tilayapti. Bari xursand. Toʻlqin esa yakka-yolgʻiz, gʻirt yetim! Onasi oʻlib ketgan. Xotini boshqaga tekkan. Bittayu-bitta oʻgʻli kimlarnidir «ota» deb chaqiradi. Toʻlqin hech kimga kerak emas. Uni hech kim kutmaydi. Quchoq ochib kutib oladigan jonkuyarining suyaklari allaqachon goʻrda chirib tamom boʻlgan. Barlosga borsa, odamlar yana undan choʻchishadi. Ayollar chetlab oʻtishadi. Bolalariga: «Ana, Toʻlqin odamxoʻr kelyapti, qochinglar undan», deb tayinlashadi. Hammasi uni yomon koʻradi. Eh, bu shoʻr peshana! Toʻqin turib, koʻchaga yoʻnaldi. Kabob sovub qoldi. Pul hayf ketdi. Alvido yuz gramm arogʻu, yana ellik tiyin pul. Eshikning oldida aroq sotuvchi. Toʻlqin shasht bilan oʻtib ketmoqchi edi, ammo qadami oʻz-oʻzidan sekinlashib, toʻgʻriga kelganda taqa-taq toʻxtadi. Kayfiyat rasvo boʻldi, endi ichib xumordan chiqmasa, oʻziga kelmaydi. U pulining oʻn tiyinini olib qolib, qolganini sotuvchining qoʻliga tutdi. Kassaga ketarkan, puli qolmaganini oʻylardi. Endi ichmaydi, sira ham ichmaydi. O’zini shuncha aldagani yetar. Nima qilish kerak? Choʻntaklarini titkiladi. Kichkina pakkisi bor, oʻgʻliga atab olgan qalpoqcha. Qalpoqchani sotsa-chi? O’gʻliga shunday ham boraveradi. Sovgʻa haqida indamay qoʻya qoladi. O’gʻliga ota azizmi, sovgʻa? Qolaversa, biron nima olganini bilib oʻtiribdimi? Otasi topilib borganiga xursand boʻlaversin. «O’gʻlim» deb borganining oʻzi katta davlat, agar oʻgʻli bilsa. Toʻlqin chetga chiqib, xaridor izladi. Odamlarning u bilan ishi yoʻq. Hamma oʻz yoʻliga shoshadi. Qariroq bir kampir kelaverdi. — Xola, -dedi Toʻlqin uning yoʻlini toʻsib. – Nevarangizga qalpoqcha olmaysizmi? «Xola» hayron boʻlib, ogʻzidan aroq hidi anqib turgan «savdogar»ga qaradi. — Siz hayron boʻlmang, xola. Toʻgʻrisini aytsam, bugun yetti yillik qamoqdan ozodlikka chiqdim. Xursandchilikdan ozroq ichgandim. Uyga, oʻgʻlimga sovgʻa –salom oldim. Qarasam, yoʻlga pul qolmapti. Shuning uchun sotishga toʻgʻri kelyapti. Attang, yaxshi qalpoqcha edi. — Yetti yildan beri deysizmi? – kampir unga ishonqiramay qaradiyu, aft-angoridan xotirjam boʻldi shekilli, qalpoqchani koʻra boshladi. — Ha-a, yetti yil! – dedi Toʻlqin jonlanib, kampirning ovozidagi xayrixohlikdan koʻngli yumshab. – Unda oʻgʻlim tugʻilmagandi. Hozir kap-katta yigit boʻlib qolgandir. Hayot shunaqa ekan, xola, - u chuqur uh tortdi. – Tezroq borsam deyman, oʻgʻlimni koʻrsam deyman… — Bir soʻm bersam boʻladimi? – kampir uning orzularga berilib ketayotganini koʻrib, shartta kesdi. — Bir soʻm?! – Toʻlqinning koʻzlari yaraqlab ketdi. «Qalpoqchaning asl narxi bu. Yana oʻn tiyin boʻlsa, kissamda oʻn tiyin bor, hammasi bir soʻm yigirma tiyin boʻladi. – Yuz gramm aroqning puli. Yoʻq, ichmaydi. Sirayam ichmaydi. Hozir faqat ketishga pul kerak. Yoʻlga». – Xolajon, kam aytmadingiz, ammo biletga bir soʻmu oʻn tiyin yetmay turgan edi. Nima qilsam ekan-a? Yana oʻn tiyin qoʻsha olmaysizmi? — Ma! – kampir aytgan pulini chiqarib berdi. – Tezroq uyingga ket. Tagʻin ichib, yoʻl-poʻlda yumalab qolma. Xoʻpmi? Senga pulni faqat biletga deganing uchun berayapman. «He, odamlar! Shu zaharni deb nima yolgʻonlarni gapirishmaydi. Yetti yil qamalgan emish…», - dedi kampir oʻzicha yoʻl-yoʻlakay. Toʻlqin pulni choʻntagiga urib, kampir uzoqlashgancha zoʻrgʻa chidab turdi-yu, yugurgilab yetgancha. Yana yuz grammni urib oldi. Koʻchaga qaytib chiqqanda hali es-hushi joyida, ammo oyoqlari qaltiray boshlagan edi. – Tamom! Endi ichmaydi. Bu oxirgi va qat’iy soʻzi. Hali oʻgʻlining oldiga borishi kerak. Maktabiga mast boʻlib kirsa yaxshi boʻlmaydi. Keyin hammasi oʻgʻlining ustidan «otang aroqxoʻr ekan», deb kulishsinmi? Yoʻq, Toʻlqin bunday boʻlishini xohlamaydi. U haqiqiy hurmatli otalardek, yangi kostyumda, galstuk taqib, shlyapa kiyib, maktabga dadil kirib boradi-da, direktorga uchraydi: «O’rtoq falonchiev, men shunaqa-shunaqa odamman! O’gʻlim qoʻlingizda oʻqiydi, uni olib ketgani keldim», deydi. Keyin oʻgʻli portfelini koʻtarib, otilgancha kirib kelganda u direktor bilan Pentagonning navbatdagi kirdikorlarini fosh qilib oʻtirishgan boʻladi. Ammo hamma narsani unutib, choʻkkalagancha, quchogʻini ochadi. Ota-bola yigʻlab koʻrishadi. Dirktor ham, oʻgʻlini chaqirib kelgan oʻqituvchi ham ta’sirlanib, koʻzlariga yosh olishadi. — «O’gʻlim, men keldim, - deydi Toʻlqin, - seni olib ketaman», — «Ketdik, dada, bu yerda turishga bir minut ham toqatim yoʻq», deydi oʻgʻli. — «Nahotki meni tanigan boʻlsang?» - deb soʻraydi Toʻlqin ajablanib. — «Tanidim, dada, - deydi oʻgʻli. – Sizni har doim tushlarimda koʻrardim. Kelishingizni kutdim». Ota-bola qoʻl ushlashib, maktabdan chiqib ketishadi. Direktor va oʻqituvchilar orqalaridan oʻychan qarab qolishadi. … Toʻlqin gandiraklaguday boʻlib, kassaga joʻnadi. Birdan nigohi ketib borayotgan passajir poezdiga tushdi. Yugurgilab, perronga chiqdi. – O’zining poezdi! Shunda ketishi kerak edi. Ovora boʻlib, bilmay qopti. Obbo! Endi nima qiladi? Ha mayli, hechqisi yoʻq. Bugun boʻlmasa, erta bor. Ozod odam, xohlagan payti ketaveradi. Ammo kissasi boʻshab qoldi. Pul topish chorasini qilish kerak. O’gʻli uni utsa-ya! Koʻzlari toʻrt boʻlib oʻtirgandir. Doʻstlariga: «Bugun dadam keladilar», deb maqtanib qoʻygan boʻlsa-ya? Toʻlqin bormasa! Uyat boʻladi! Judayam qattiq uyat boʻladi. Borish kerak! Qanday boʻlmasin. Borish kerak. – U kassaga chqinlashdi. Navbatdagi poezd qirq besh minutdan keyin kelarkan. O’shangacha pul topish kerak. Yigʻlaguday boʻlib, yoʻlga tikilib oʻtirgan oʻgʻlini koʻz oldiga keltirib, Toʻlqin harakatga tushdi. Yoʻq, u oʻgʻlini xafa qildirib qoʻymaydi. Haqiqiy ota ekanini isbotlaydi. Keyin ikkovlon, ota-bola Barlosga borishganda oʻgʻli doʻstlariga faxr bilan: «Bu kishi mening dadam!», deb koʻrsatadi. Toʻlqin, shunday-shunday degan kabi iljaygancha, bosh silkib, mehr bilan oʻgʻlining peshanasidan oʻpib qoʻyadi. Keyin uyga borishadi. O’gʻli yugurgancha uyga kirib: «Oyi, dadam keldi. Dadam!», deydi. Xotini yushurib chiqadi. Keyin… keyin… keyin nima boʻlishini oʻylashni xohlamaydi. Toʻlqin yana kissalarini kavladi. Kichkina pakkidan boshqa hech vaqo yoʻq. Qanchaga olisharkan? Bari bir emasmi? Qoʻliga pul tushsa boʻldi. Yoʻlga yetgulik qiladiyu, uyiga joʻnaydi. Bir soʻmu yigirma tiyinga olisharmikan? Yuz gramm aroqning puliga? Yoʻq, u aslo ichmaydi. Shunchaki, koʻngliga kelib qoldi-da. Toʻlqin yana xaridor kutdi. Beparvo kelayotgan bir oʻspirin ma’qul tushdi. Bunaqalar pichoqni yaxshi koʻrishadi. O’zi ham shu oʻsprinday vaqtida doim pichoq koʻtarib yurardi. — Hey, bu yoqqa kel, - deya uni barmogʻi bilan imlab chaqirdi. Yigitcha hayron boʻldi. Gandiraklab turgan mastning koʻzlari qoʻrqinchli edi. Basharasi buncha xunuk boʻlmasa. — Kel deyapman senga! - Yarim doʻq, yarim yalinish aralash yana chaqirdi. O’spirin oʻtakasi yorilguday boʻlib, orqasiga qaray-qaray, lekin sir boy bermay, sekin yoniga keldi. — Menga qara, - dedi Toʻlqin, har qanday takallufni yigʻishirib (yosh bolaga ham takallufmi?), - bilasanmi, men kimman? Meni yetti yilga qamashgandi. Bugun chiqib kelyapman. Mana, - u kissasidagi pakkini chiqarib, qayirmasini ochdi. «Shuni ol, oʻtkir pichoq. Menga yoʻlga pul kera. Qancha bersang ber», demoqchi edi, ammo yigitcha shataloq otib qochib qoldi. Toʻlqin ajablanib turgandi, oʻspirin nariroqdagi bir militsionerning oldiga borib, Toʻlqinni koʻrsatib, allanimalar deyayotganini payqab qoldi. Keyin ikkovlashib, u tomonga kela boshlashdi. Toʻlqinning kayfi tarqadi. Hozir qoʻlga tushsa, yana olib borib qamashadi. Arz-dodini tinglashmaydi. Axmoq bola ekanmi bu? Melisaga boradimi? Endi mastligi, manavining arzi, pichoq - dalil. Vassalom. Yoʻq, uni oʻgʻli kutyapti. Yetti yil yotgani yetadi. Qochish kerak… Poezd yoʻlga chiqayotgandi. Yuk poezdi. Bari bir emasmi? Toʻlqin oʻshanga qarab yugurdi. Oyoqlari qaltirayapti. Yarim yoʻlda yiqilib qolmasa boʻlgani…

Muallif: Abulqosim Mamar...