Adabiyot baribir yangilanaveradi [Nazar Eshonqul]

Adabiyot baribir yangilanaveradi [Nazar Eshonqul]

— Nazar aka, suhbatimizni oʻtgan yili nashr etilgan «Maymun yetaklagan odam» nomli toʻplamingizga kirgan asarlar, xususan, «Tun panjaralari» va «Qora kitob» qissalaridagi qahramonlar va ularning ruhiy holatlariga doir mulohazalardan boshlasak. Har ikkala qissa qahramonlarining ruhiy holati, kechinmalari borasida ayrim savollarga e’tiboringizni tortmoqchiman. «Tun panjaralari»da «Hayotni kashf etish uchun yashamaslik kerak», deydi qahramon. Ammo «Qora kitob»dagi «Hayotning butunlay mazmunsiz ekanligini anglab yetdim», degan qahramoningizning anduhi soʻnggi adashuv boʻlishiga umid bogʻlaysiz, ayni paytda unga achinib qaraysiz... — Bir narsani oldindan aytib qoʻyishim kerak: ushbu toʻplamga kirgan asarlar shoʻro tuzumi davrida yaratilgan. Toʻplamdagi qahramonlarning ruhiy holatlari ham oʻsha davrga xos. Savolingizda «Tun panjaralari» qissasidan olingan «Hayotni kashf qilish uchun yashamaslik kerak», degan xulosa va «Qora kitob» qahramonining: «...hayotimning mazmunsiz ekanini anglab yetdim», degan e’tirofi oʻz-oʻzidan Kamyu ta’riflagan inson haqidagi absurd tushunchani yodga soladi. Agar siz shu ichki jarayonni koʻrib turib savol berayotgan ekansiz, demak, oʻzingizda bu savolga javob ham tayyor boʻlishi kerak. Shunday boʻlsa-da, meni e’tirof ettirmoqchisiz, shekilli. Keling, yuqoridagi xulosaga kelgan ikkala qahramon haqida gaplashaylik. Nega ular bunday xulosaga kelishdi? Bunga ularni nima majbur etdi? «Tun panjaralari» qissasidagi qahramon atrofidagi holat va fikr turgʻunligidan bezigan, «oʻzini oʻzi xayoliga bandi qilgan», oʻzini izlayotgan odam. U bu turgʻunlikdan qochib, oʻz koʻngliga yashirindi. Uning bor-yoʻq isyoni shu. Uning ichida yashashga arzigulik narsa — saqlanib qolgan shu kechinmalar, xolos. U shu kechinmalari bilan oʻzini tirikman, deb hisoblaydi. U oʻzini kashf etayotgan, shafqatsizlarcha soʻroqqa tutayotgan odamdir. Uning fojeasi ham shunda. U oʻz xulosalarini oʻzining mavjudligini isbotlashga urinayotgan inson xulosalari sifatida qarashni istaydi, ya’ni u oʻzining mavjudligini isbotlashga urinyapti. Umuman, inson oʻzi bilmagan, hatto eng gʻofil holatda ham kechinmalari erkinlikka intiladi. Bu qahramon oʻz erkini oʻz xayolidan, oʻz tasavvuridan topgan. Tasavvuri bilan koʻz oldidagi Dunyo kelishmayapti, uygʻunlashmayapti. Oqibatda u faqat tasavvur dunyosida qolib ketdi. U faoliyatsiz odamdir. Uni xohlagancha faoliyatsizlikda ayblash mumkin. Ammo uning eng faol ijtimoiy kishidan ham bitta farqi, kerak boʻlsa, ustunligi bor: u oʻzining kimligini biladi. U oʻzi yashayotgan muhitda oʻz ismini, oʻz oʻrnini, oʻz mohiyatini anglab olishga (topishgacha hali uzoq) uringan qahramon. Agar razm solgan boʻlsangiz qahramon oʻzining Robiyaga, keyin Hosilaga boʻlgan muhabbat mojarolaridan «asar», «voqelik» yaratayotgani yoʻq. U muhabbat mojarosini oʻzini anglash yoʻlidagi atigi bir vosita, deb bilyapti. Lekin uning qalbi hali his-tuygʻuga begona emas. U goʻzallikni mukammal koʻrishni istaydi. Shuning uchun ham goʻzallik qalbga choʻkishini istaydi, faqatgina koʻz yoki shunga bogʻliq munosabatlarga emas. Bu holat uni muhitdan ayirib qoʻygan, muhit bilan u til topisha olmayapti, muhit uni, u muhitni tushunmayapti. U oʻzining ezgin kechinmalari ifodasi boʻlmish «mashqlarini» doʻstiga, muharrirga oʻqib beradi, ular uning ustidan kulishadi. Ana shu vaziyatda u oʻzining muhitga begonaligini sezib qoladi va oʻz tasavvur qobigʻiga berkinib oladi. U oʻzini fikr va aql turgʻunligidan xalos qilish uchun xayol uzlatiga, qalbining toʻriga chekinadi. Qalbining toʻrida turib oʻzini anglashga urinyapti. Uni faoliyatsizlikda ayblab boʻlarmikan?.. Bu yogʻi yozuvchining ishi emas. Yozuvchi oʻzini anglashga urinayotgan qahramonni tavsiya qildi, uni qabul qilish, qilmaslik kitobxonlarning ishi. «Qora kitob» qahramoni esa unga qaraganda faolroq. U oʻzini anglab yetdi. Anglab yetdigina emas, oʻzi haqida xulosa ham qilib boʻldi. Lekin u anglab yetgan xulosa, haddan tashqari shafqatsiz edi. U oʻzining «men»ini shu qadar fojeaga olib kelgan narsa nima, degan savolga javob izladi. Javob izlash oqibatida oʻzi yaratganini qurbon qildi. Chunki u daf’atan oʻzining qurbon boʻlganini bilib qoldi. Kimning, nimaning yoʻlida? Kim va nima uchun? Agar u kundalik hayot tarzini buzmay yashab kelganida, oʻzining qurbon boʻlganini va qurbon boʻlayotganini anglamasdan, boshqalar kabi yashab oʻtardi. Lekin u anglash sari yuz tutdi. Oqibatda oʻzining qaysidir gʻoya yoʻlida qurbon boʻlganini anglab qoldi. U qurbon boʻlganda ham masxaraomuz tarzda qurbon boʻlgandi. U nimaniki goʻzallik va ozodlik timsoli deb sigʻingan boʻlsa, sigʻingani jaholat va qatagʻon boʻlib chiqqan edi. U nimaniki ezgulik uchun yaratgan boʻlsa, yovuzlikning xizmatkoriga aylangandi. U aybsiz aybdor boʻlib chiqdi. U adashganini angladi. Hayotini oʻzgartirishga qurbi kelmadi. Faqat oʻzi yaratgan gʻoyaga boʻlgan ishonchnigina boʻgʻizlay oldi. Qurbi shungagina yetdi. U bu gʻoyaning, bu ta’limotning yana yashab, oʻzi kabi millionlab kishilarni qurbon qilishini istamadi. Bu qahramonning isyoni ham bor-yoʻgʻi shu. Kamyu aytganidek, bu anglanish, oʻzini topish isyonidir. Inson oʻzini anglash sari borayotgan ekan, tushkunlik botqogʻiga botganlardan farqli oʻlaroq, bu qahramon oʻzining adashishi va oʻzining qurbonligi soʻnggi qurbonlik, soʻnggi adashuv, soʻnggi ogʻriq toʻla hayqiriq boʻlib qolishini istayapti. — Shu oʻrinda, ijod uslubingizdan kelib chiqib, absurd tushunchasi va uning mohiyatiga munosabatingizni bildirib oʻtsangiz. — Absurd odam — oʻzini anglab yetgan odamdir, degan edi Kamyu. U, ya’ni oʻzini anglab yetgan odam, xuddi shu joydan — oʻzini anglab yetgan joydan yangi tushunchani, yangi e’tiqodni yaratishni boshlaydi. Ehtimol, bu tushuncha va e’tiqod ham vaqti kelib sarob va abas boʻlar. Lekin absurd odam uchun bunday ongning oʻzida yashash va yaratish uchun kuch topa olgani muhim. Ana shuning oʻzi absurddir. Xuddi Sizif kabi. Xuddi umidlari oʻlgan joyda goʻrdan boʻlsa ham qayta tirilgan Goʻroʻgʻli kabi. Xuddi bandi boʻlishini bilib turib, Chilbir choʻliga kelgan Alpomish kabi. Hayotining mazmunsiz ekanligini har gal anglab yetishi unga quvvat beradi, unga yangi kuch beradi, hayotni sevishga, uni anglashga undaydi. U oʻzining yengilishini bilib turib jangga kirgan va hamisha magʻlub boʻlgan jangchini eslatadi. Ammo uning har bir magʻlubiyati oʻzini, odamni, ilohiyatni anglash yoʻlidagi gʻalaba boʻlib qolaveradi. Uning uqubatlari, uning iztirobi anglanish va anglash iztirobidir. Uning manzili oʻzini anglash sari, tasavvuf tili bilan aytganda «aqli kul» manzilidir. Kamyu yozgan edi: «Toki ijod zavqi yashar ekan, doʻzaxda ham qoʻshiq aytish mumkin». Men bu gapga qoʻshimcha qilolmayman. Aslida oʻzim yaratgan qahramon haqida bu xil fikrlash, fikr bildirish oʻta nokamtarlik. Shu sababli oʻquvchilardan uzr soʻrayman. Ammo sizning savolingiz meni nokamtar boʻlishga majbur qilyapti. Men qahramonlarimni oʻzim oʻylagandek tushuntirdim. Uni qanday tushunish kitobxonning ishi. Men ham bu qahramonlarni yaratgan yozuvchi sifatida emas, bir oʻquvchi sifatida oʻzim tushunganlarimni yozdim. — Nazar aka, qariyb barcha asarlaringizda tun, qorongʻulik kabi ramzlar yetakchilik qiladi. Masalan, F.Dostoyevskiy kabi yozuvchilarning asarlarida («Oydin tunlar»), xuddi sizning «Robiya»ngizning jamalak sochlaridan taraladigan xushboʻylardek, yorugʻlik, hayotga muhabbat, mehr ufurib turadi. Shunday asarlar yozishga urinib koʻrganmisiz, yoza olasizmi? — Albatta, yorugʻ asar yozish mumkin. Agar siz «Oydin tunlar»ni muhabbat haqidagi eng yorugʻ, eng optimistik asarlar sirasiga kiritayotgan boʻlsangiz, men bu fikrga qoʻshilmayman. Ta’bir joiz boʻlsa, men bu asarni birinchi darajali absurd asar, qahramonini esa birinchi absurd qahramon, deb atagan boʻlardim. Umuman olganda, absurd degan atamani siz qoʻllaganingiz uchun qoʻllayapman. Aslida atamalarning ahamiyati yoʻq. Yozgan odam qanday oʻylasa, shunday yozadi. Har bir yozuvchida izhor va inkor imkoniyati bor. Izhor va inkor tasvirini uslub deb atasak, har bir odam oʻziday uslub yaratadi. Uni «gʻarbu sharq» oqimlariga taqayverish toʻgʻri emas. «Uslub bu odamning oʻzidir», degan fikr bor. Yana bir narsa. Kamyu mansub ekzistensializm bilan sharqona tasavvuf falsafasini bir solishtirib koʻrish kerak, deb oʻylayman. Shunda bugun biz «Bu gʻarbcha qarash» deb atayotgan narsalarning aksariyati oʻzimizda ham borligini anglab qolamiz. — Sizni tasavvuriga «dosh» bera olgan yozuvchi, deb bilamiz. Tasavvur qilingki, pul, umuman, moddiyat oʻz ma’nosini yoʻqotsa, siz qanday asar yozardingiz? Umuman, insonning ehtiyojlari daholarni yaratadi, degan qarash bilan ushbu holatga (moddiyatning ma’nisizlanishiga) qanday baho berardingiz? — Pul, moddiyat, boylik dahoni ham, san’atni ham yaratmaydi. U, ehtimol, san’at yaratilishiga turtki, vosita boʻlgandir. Shu sababli, zavqni hech qachon moddiyat belgilamaydi. Agar moddiylik bilan ijod zavqi yaralganida edi, bugun daholar soni pashshadan ham koʻp boʻlardi. Insoniyat tarixidagi daholarni esa barmoqlar bilan ham bemalol sanay olamiz. — Bugungi oʻzbek romanchiligi, umuman nasri haqida nimalar deya olasiz? — Oʻzim oʻqimagan romanlar, asarlar haqida hech narsa deya olmayman. Koʻnglim toʻlib, azobga tushib yoki zavq qilib keyingi yillarda milliy romanlarni oʻqiganim yoʻq. Buning uchun yo oʻzim, yo yozuvchilar aybdor. Biron yangi asar sotib olsam, bir odatim bor, kitobning birinchi betini, oʻrtasini, keyin oxirgi betini oʻqiyman. Aksariyat hollarda shu uchta sahifa uch yuz sahifalik kitob haqida menga toʻliq tasavvur beradi. Agar shu uch sahifa meni kitobni jiddiy oʻqishga undasa, shundan soʻng mutolaaga kirishaman. Buni dimogʻdorlik qilib aytayotganim yoʻq. Shunchaki, ba’zi asarlarimiz shunday boʻlib qolgan, deb aytayapman. — Modernizm, umuman badiiy oqimlar xususida fikringiz qanday? — Modernizm haqida ijobiy yoki salbiy munosabat bildirish — hozirgi davrimiz adabiyotshunosligida — XIX asrda Yevropada urf boʻlgan — qoʻlingda hassang boʻlsa, oqsuyak hisoblanasan, degan naqlga oʻxshab qoldi. Men bu haqda gapirishni istamayman. Lekin bir narsani aytmoqchiman: modernizm olaboʻjisini yaratish kerak emas. Modernizm — yangilik degani, yangicha tasavvur, yangicha qabul qilish, degani. Uning boshqa ma’nosi yoʻq. Adabiyotni esa olaboʻji bilan qoʻrqitib boʻlmaydi. U hassalardan qoʻrqib emas, ong va did ehtiyoji boʻlib yangilanaveradi, oʻzgaraveradi.

Muallif: Nazar Eshonqul