«Samoviy zavq lazzati» [Nazar Eshonqul]

«Samoviy zavq lazzati» [Nazar Eshonqul]

— Keling, suhbatimizni adabiyotning jamiyat hayotidagi vazifasidan boshlasak... — Adabiyot, umuman, san’at — millatning qalbi, ruhi, koʻngli. San’atga e’tiborsizlik millat koʻnglini mensimaslik bilan barobar. Men chinakam san’at haqida gapirayapman. Bitta oldi-qochdi kitob yozib, yoki uch-toʻrtta chuchmal qoʻshiq aytib, oʻzini san’atkor deb yurganlarga bu gapning aloqasi yoʻq. Umuman, badiiy degan soʻzni ehtiyot boʻlib qoʻllash kerak. Garchi, barcha adabiy-badiiy asarlarga shunday nisbat berilsa-da, men Navoiy, Bobur, Mashrab, Qodiriy kabi ulugʻlarning asarlarini badiiy asar deb hisoblayman. — Bu juda yuqori mezon emasmi? — Yoʻq. Yigirmancha asrda minglab nomda, millionlab nusxada «badiiy asarlar» chop etildi. Xoʻsh, bugun qaysi biri davrning sinoviga dosh berib, sizu bizga estetik zavq bera olayapti? Barmoqlaringizning hammasini sanab oʻtirmang, baribir ortib qoladi. — Bu sizning shaxsiy xulosangizmi? Axir, bugungi darsliklarning oʻziga qanchadan-qancha ijodkorlar kiritilgan? — Darsliklar ta’limiy ahamiyatga ega. Bunday qoʻllanmalar san’atdagi estetik talablarga toʻla mos kelishi shart emas. Darsliklar dastlabki didni tarbiyalaydi, yuksak didni emas. Yuksak didni muhit tarbiyalaydi. Keyin odamning, oʻquvchining oʻzi didini tarbiyalaydi. Did masalasi tafakkur darajasi bilan bogʻliq boʻlgani uchun uni pasaytirishga, sayozlashtirishga hech kimning haqqi yoʻq. Ziyolilar ana shu didni saqlab qolish uchun mas’uldirlar. — Bugun didni nimalar koʻtarayapti, nimalar sayozlashtirayapti, deb oʻylaysiz? — Koʻtarayotganlarga rahmat. Lekin, agar kitob doʻkonlariga borsangiz, didimiz qay darajada ekanini bilib olasiz. Aksariyat odamlar Navoiyni, Boburni yoki jilla qursa, «Jahon adabiyoti» jurnalini emas, oldi-qochdilarni, bir ayolning aldanib qolishi-yu, fohishaning boshidan kechirganlarini, oʻgʻri yoki mafiyaning sarguzashtlarini talashib sotib olishadi. Shuning uchun aynan shunday kitoblar nashri koʻpaydi. Ular iqtisodiy ma’noda oʻzini oqlab, noshirga foyda keltirayapti, boshqa bir tomondan esa umumiy didni sayozlashtirishga xizmat qilayapti. Oʻsha kitoblarning ayrimlarida tilning avra-astari agʻdarib tashlangan. Til jozibasi umuman yoʻq. Agar uni oʻqiyotgan oʻquvchi shu asarlarning tilidan oʻrnak olsa, unda ertaga til sohasidagi tashvishlarimizni tasavvur qilavering. Umuman, bugungi bor gapni aytish kerak: biz keng oʻquvchilar ommasining didini shunday asarlarga berib qoʻydik. Bu soʻzni muqaddas bilgan barcha adabiyotchilar uchun xavotirli holdir. Badiiy soʻz sohiblari maydonni shunday asarlarga berib qoʻygani uchun, avvalo, ularning oʻzlari aybdordir. — Balki, shunday asarlarni nashr qilmaslik kerakdir? — Nazorat oʻrnatish kerak, albatta. Lekin biz bozor davrida yashayapmiz. Talabga qarab taklif boʻladi. Men noshirlardan emas, koʻproq oʻzimizdan xafa boʻlaman. Demak, ommaviy didimiz shu darajada ekan-da, deb. — Didni faqat kitoblar pasaytirayapti, deb oʻylaysizmi? — Yoʻq. Bu sohada tashvishimiz ancha katta. Xususan, qoʻshiqchiligimiz. Eng achinarlisi, qoʻshiqning ommaviylik ehtiyoji katta. Lekin bugun eshitayotgan qoʻshiqlarimizning yarmini eshitmasak ham hech narsa yoʻqotmaymiz. — Balki yozuvchilar yozmay qoʻygani uchun ham sayoz asarlar koʻpayib ketgandir? — Bu bir sababi. Asosiy sababi chinakam adabiyotni targʻib qilolmayotganimizda. Biz hamisha oʻquvchilarga tijorat adabiyoti bilan haqiqiy adabiyotning farqini tushuntirib turishimiz kerak. Chunki navoiyxonlik, bedilxonlik, mashrabxonlik qilgan otalarimiz didi bilan bunday bugungi yengil-elpi asarlarni yopirilib oʻqiyotgan oʻquvchilar didi oʻrtasidagi farqni tasavvur qilib koʻring. Bedilning bitta ruboyisi haqida butun bir katta falsafiy sharh yozsa boʻladi. Lekin tijorat asarlarining oʻntasini jamlasangiz, hatto bir varaq ham ahamiyatli fikr yozolmaysiz. Chunki bu asarlar didga emas, koʻproq sotishga moʻljallangan. Bu butun dunyoga, ayniqsa, rivojlangan mamlakatlarga ham xos muammo. Deylik, Folknerni Amerikada juda kam odam oʻqiydi. Kam odam biladi. Kam nusxada chop etiladi. Lekin uni Amerika entsiklopediyasida Amerika madaniyatining bir qismi, Amerika adabiyoti faxri deb yozib qoʻyishgan. Haqiqiy adabiyotga baho berilayotganda tijorat asarlaridan farqlab turuvchi mezonga hamisha amal qilishadi. Asarlari million nusxada bosilayotgan tijoratchi-yozuvchiga hech qachon haqiqiy yozuvchiga berilgan nisbat berilmaydi. Mana shuning oʻzi targʻibot. — Bu fikrlar adabiyotning ijtimoiy vazifasini birlamchi qilib qoʻymaydimi? — Har qanday adabiyot oʻz davrining mahsuli. Asar yozilayotgan davrini u yoki bu jihatdan aks ettiradi. Adabiyotdagi mavzular ham baribir oʻz zamonasining tafakkuridan, yashash tarzidan kelib chiqib yoziladi. Faqat daholar oʻz davrida turib, oʻz davri kechinmalarini adabiy ehtiyojga aylantira oladi. Adabiyotning ijtimoiy vazifasi shunda koʻrinadiki, uzoq emas, XX asr adabiyoti XX asr tafakkuri va ijtimoy hayotning yangilanishiga ta’sir oʻtkazdi. Deylik, Kafka asarlaridagi «iztirob» va «Jazo koloniyasi»ni oʻsha payti sezishmagan, ijtimoiy tafakkur unga bir alamzadalik in’ikosi sifatida qaragan boʻlishi mumkin. Biroq Kafkaning oʻlimidan soʻng butun dunyo kommunistik va fashistik koloniyalarning dahshatlarini oʻz koʻzlari bilan koʻrdilar. Shundan keyin butun dunyo birdaniga Kafkani oʻqiy boshladi. Tasavvur qilingki, Kafka tirikligida uni yozuvchi sifatida faqat oʻrtoqlari tan olardi. Ijtimoiy tafakkur Kafka tahlil qilgan masalalarga duch kelgach, adabiyotning ulkan vazifasi borligini goʻyo angladilar. Adabiyot kelajak va inson xaqidagi goʻzal iztiroblar va qaygʻular aks etadigan hamda insonning tafakkurini bu iztiroblardan betinim xalos boʻlishga undaydigan bir vosita. Adabiyot odamni ozod boʻlishga undaydi. U chaqirmaydi, u ichdan, his-tuygʻularga ta’sir etish orqali undaydi. Shu sababli har bir davr ijodkori oldida oʻz davri qahramonini yaratishdek buyuk mas’uliyat doimo mavjud. Oʻz davrining odami qanday oʻylayotgani, qanday yashayotgani, qanday fikrlayotgani, nimadan iztirob chekayotgani, nima uni qiynoqqa solayotgani, uning ichki dunyosi qanday ekani hamisha ijodkorning oldidagi asosiy vazifalardandir. Tasavvur qilaylik, bugungi yoshlar jinoyatchi toʻdalar xaqidagi yoki ularga ma’lum ma’noda xayrixoh boʻlib yozilgan adabiyotni oʻqiyapti va davr qahramonlari shular deb oʻylayapti. Bu odamlarning dunyoqarashlari va yashash tarzlari ularning ongiga ta’sir etadi. Haqiqiy adabiyotni tushunmagan yoshlar bu odamlarni davr qaxramonlari sifatida qabul qiladi. Bugungi oʻqilayotgan va oʻzini adabiyot namunasi deb atayotgan aksariyat asarlardan chiqadigan xulosa bu. Ya’ni, doimo goʻzallikni, ezgulikni, Vatanni va millatni tarannum etib kelgan adabiy did kimning qoʻlida, degan savolga javob topish vaqti keldi. Gap adabiyotni teran tushunadigan ziyoli xaqida borayotgani yoʻq. Gap ommaning adabiy didi qanday asarlarning yoʻrigʻida ekanligida. Agar hazrat Navoiy asarlarini yoshu qari oʻqib, TAHLIL QILIB, uning ma’nosi va falsafasiga yetadigan darajada boʻlganda bu gaplarga oʻrin qolmasdi. Tabiiyki, oʻzini adabiyot namunasi sifatida namoyon etayotgan asarlarning oʻrni ham aniq boʻlardi. Lekin bugun aynan oldi-qochdi asarlarga mos did ommaviy didga aylanayapti. Shuning uchun ham bugun adabiyotga ijtimoiy buyurtma tushyapti: shu Vatanga mansub va shu millat uchun qaygʻurayotgan, shu millatning azaliy an’analarini, millat qiyofasini saqlagan, oʻzini kelajak oldida, ezgulik oldida mas’ul deb bilgan qahramon yaratish... Xullas, har bir ijodkor adabiy didni yuksak darajada saqlab qolish haqida qaygʻuradigan payt keldi. Buni tadbirlar oʻtkazib yoki deklarativ qahramonlar yaratish bilan hal etib boʻlmaydi. Shu ma’noda did uchun hammamiz mas’ulmiz. Didni sayoz bellistristika qoʻlidan olib qoʻyish ijodkorning va adabiyotning eng katta ijtimoiy vazifasidir. Shu bilan birga, masalani bunday qoʻyish ham aslida notoʻgʻri. Biz adabiyotning oʻzimiz istaganday ijtimoiy vazifa bajarishini istaymiz. Masala shundaki, biz oʻz ehtiyojimizga qarab, adabiyotdan u yoki bu vazifani bajarishni talab qilayapmiz. Oʻzimizga ayni paytda zarur narsani talab qilayapmiz. Bizdan bugun odamlarni oldinga boshlaydigan adabiy asarlar yozish talab qilinayapti. Bu ijtimoiy ehtiyoj. Bu ehtiyojni badiiy asar — san’at asari bilan qondirish kerak. Lekin bu ehtiyojni adabiyotning bosh vazifasiga aylantirmaslik kerak. Bu ehtiyoj bugunning bosh vazifasi. Ertaga adabiyotga boʻladigan ehtiyoj oʻzgaradi. — Sizning asarlaringizda shoirona ruh kuchli. Buni oʻzingiz qanday izohlaysiz? — Buni oʻquvchilar izohlasin. Men oʻzimga ma’qul shaklda yozaman. Qolgani oʻqiydiganlarga havola. — Lekin sizni modernga moyil yozuvchi deyishadi. Shukur Xolmirzaev ham buni sizga aytgan ekan... — Shukur aka bilan bu haqda gaplashganim esimda yoʻq. Keyin men hech qachon bir moderncha yozib qoʻyay, deb yozmaganman. Oʻzim qanday oʻylasam, qanday tushunsam shunday yozaman. Keyin, nega shu modern degan atamaga yopishib oldik, hayronman. Men atamalarni tan olmayman, soʻz san’atini tan olaman. Hazrat Navoiy zavq bergani kabi bizning tasavvurimizda oʻta modernchi boʻlgan Kafka, Kamyu, Bekketlar ham menga san’at nuqtai nazaridan zavq beradi. Meni ularning qaysi oqimga mansubligi zarracha qiziqtirmaydi. — Demak, oʻzingizni modernchi yozuvchi deb hisoblamaysiz... — Yoʻq, hisoblamayman. Menga atamalarning mutlaqo qizigʻi yoʻq. Atamalar adabiyotshunoslarga kerak, bir-birlari bilan bahslashib turishlari uchun. — Bugungi adabiy tanqidchilikka munosabatingiz... — Bizda adabiy tanqid yoʻq, taqrizchilik bor. Adabiy tanqid bu — falsafa bilan bogʻliq jarayon. Falsafa yoʻq joyda adabiy tanqid boʻlmaydi. Adabiy tanqid — asar haqida falsafiy fikrlay olish qobiliyatidir. — Ba’zan yoshlar «Gʻarbga taqlid qilayapti» degan gaplarni eshitib qolamiz... — «Gʻarbga taqlid qilayapti» deganlar ham yoki teskarisini aytayotganlar ham oʻzlariga ma’qul boʻlgan mavzuni munozara qilib yotishibdi. Bunday bahslar koʻp boʻlgan. Adabiyot bunday bahslarga qarab rivojlanmagan. Uni iste’dodlar yangilagan hamisha. Iste’dod esa hech kimga mansub emas. U oʻziga mansubdir. Milliy adabiyotni ham, jahon adabiyotini ham iste’dodlar yangilaydi. Iste’dodlari yangilanayotgan adabiyot — bu yangilanayotgan jahon adabiyotidir. — Siz asarning yaxshi-yomonligini qanday ajratasiz? Nimasiga qarab baho berasiz? — Adabiyot kosibchilik emas, degan ekan Abdulla Qahhor. Bu gapda jon bor. Goʻzallik barcha qirrasi, barcha zarrasi, barcha tomoni, barcha xususiyati uygʻun holda yaraladi. Aynan shu uygʻunlikni biz goʻzallik deymiz. Asar ham shunday. U uygʻunlik mevasidir. Agar ana shu qirralardan aqalli bir tomoni uygʻunlashmasa, badiiy asar degan talabga javob bermaydi. Adabiyotning mezoni katta. Unga munosib asar yozish mas’uliyati bor yozuvchi qalamidan yomon asar yaralmaydi. — Bir maqolangizda «ijod falsafasi» degan iborani ishlatgansiz. Shuni kengroq izohlab bersangiz. — Men ijodni oʻrganishga, tahlil qilishga arzigulik butun boshli falsafa deb oʻylayman. Chunki ayni ijod lahzasi bir mantiq inkor etilib, obrazlar qiyofasida yangi dunyo paydo boʻladi. Inson ayni ijod qilayotgan paytdagina buyuklashadi. Ijod namunasi boʻlmagan barcha narsa yasamalikka, soxtalikka, aldovga olib keladi. Chunki ijodgina kishida zavq uygʻotadi, zavq beradi. Ana shu zavq samoviy zavqdir. Har birimiz haqiqiy san’at asariga duch kelganimizda shuurimizda asardagi goʻzallik bilan uygʻunlashadigan hissiyotlar paydo boʻladi. Aslida bu inson shuurida uxlab yotgan, oʻsha ilk odam yaralgan paytdagina unga kiritilgan ruh bilan birga kelgan, inson shuuridagi oʻsha samoviy hayajonlarning ibtidosidan darak beradigan goʻzallikni koʻrib beixtiyor ilkis uygʻonishdir. San’at ana shu samoviy hissiyotlarni uygʻotgani uchun ham samoviydir. Ijod goʻzallikni yaratish va goʻzallik uning yaralish jarayonidir. Ayni shu jarayon zavqining Odam Ato yaralayotgan davrdagi zavq bilan uygʻunligi bor. Ijod zavqi yoʻq barcha narsa yasama va soxtadir. Ijod ilohiy zavq lazzatidir. Men shuning uchun ham ijodning oʻzini butun boshli falsafa, deb oʻylayman. — Qahramonlaringizning milliyligi nimalarda koʻrinadi? — Mening oʻzimda koʻrinadi. Men oʻzbekka oʻxshaymanmi? Menda milliy «atribut»lar bormi? Agar men oʻzbek boʻlsam, qoʻrqmang, qahramonlarim ham oʻzbek. Ularni men hech qaysi mamlakatdan olib kelganim yoʻq. Ular shu zaminda dunyoga kelgan. Faqat ular koʻproq tasavvurga berilishlari bilan gʻalatiroq tuyuladi, xolos. — Milliylik yaratiladimi, paydo boʻladimi? — Milliylik mavjud hodisa. Uning paydo boʻlishiga hojat yoʻq. Yozuvchi uni yaratmaydi, aks ettiradi. Keyin adabiyotshunoslar uni oʻrganishadi. Aslida hammasi bir butunning turli koʻrinishi. Bu savolingizga yozuvchidan koʻra adabiyotshunoslar boplab javob berishadi. Chunki bu savolning javobi yozuvchiga keragi yoʻq. U bu savolga javob topmay ham yozaveradi. Suhbatdosh: Gulnoz Sattorova

Muallif: Nazar Eshonqul