Aka va uka (hikoya) [Rabindranat Tagor]

Aka va uka (hikoya) [Rabindranat Tagor]

Katta ovsin bu gal ham shunday gaplarni «kiyib» ketdiki, bechora Rosmani yer yorilmadi, yerga kirmadi. Uning har bir soʻzi yuragiga nashtarday botib, zaharday kuydirdi. Ovsinining hamma iddaolari, aslida, qaynisi Radhamukundga — Rosmanining eriga atalgan edi. Biroq kechki ovqatini yeb boʻlgach, non chaynab, sigareta buruqsitib oʻtirgan Radhamukund pinagini ham buzmasdi. Kelinoyisining gaplarini oʻng quloQi bilan eshitib, chap quloQidan chiqarib yuborardi. U sigaretasini erinmay, oxirigacha chekdi-da, odatdagi vaqt kelishi bilan yotoqqa kirib ketdi. «Tavba, odamzod ham shunaqa tepsa-tebranmas boʻladimi!» Endi Rosmaniniki tutib ketdi: har kuni erining oyoq-bellarini mehr bilan uqalab qoʻyadigan xotin bugun zarda bilan munchoq-bilaguzuklarini yechdi-da, karavotning bir chetida omonat choʻzilgancha, ters qarab, piq-piq yiQlay boshladi. Radhamukund e’tibor bermadi, parquvni boshiga burkab, uxlashga harakat qildi. Lekin xotinining yigʻisi kuchaysa kuchayardiki, toʻxtay demasdi. Axiri Radhamukund muloyimlik bilan: — Ertangi ishlar juda zarur, barvaqt turish kerak, uxlamasak boʻlmaydi, — dedi. Toʻlib turgan Rosmani erining gapidan soʻng oʻkirib yubordi. — Tinchlikmi? Nima boʻldi oʻzi? — soʻradi Radhamukund, goʻyo hech narsadan bexabardek. Rosmani yiQi aralash dedi: — Eshitdingiz-ku! — Ha, eshitdim, — bosiqlik bilan javob berdi er. — Nafsilambirini aytganda, kelinoyimning gaplarida jon bor. Yo akamning qaramogʻida yashayotganimiz notoʻgʻrimi? Ustingdagi kiyim-boshlarni, zar-zevarlarni otamdan qolgan merosga olib berganim yoʻq-ku! Yedirib-ichirib, kiyintirib turgan odam bir-ikki oQiz qattiq-quruq gap qilsa, uni ham shu yeb-ichgan, kiygan qatorida koʻrish kerak. — Bunaqa yeb-ichish, kiyinishdan nima chiqdi? — Kunimiz oʻtib turibdi-ku... — Oʻlganim yaxshi!.. — Oʻlish qochmaydi, ungacha uyquni oʻylasang-chi, har qalay, dam olasan, — dedi-da, Radhamukund oʻz nasihatiga oʻzi amal qilishga kirishdi. Radhamukund bilan Shashibhushan ikkovi bir qorindan talashib tushgan emas. Ular na ota, na ona tomonidan chatishgan — yetti yot begona edilar. Aslida «tutingan aka-uka» deyish toʻQriroq. Ammo mehr-oqibatga kelganda haqiqiy aka-ukadan nimasi kam? Katta ovsin Brajsundariyga xuddi shu narsa yoqmasdi. Axir er jonivor oʻz xotinidan koʻra keliniga koʻproq yon bosib turgandan keyin nima qilish kerak?! Qarang, Shashibhushan uyga biron buyum olib kelsa, xotiniga emas, albatta keliniga ilinadi. Bu ham yetmaganday, koʻpincha oʻz xotinining gaplari bir tiyin boʻlib qolaveradi-da, Radhamukundning maslahatlari masalani hal qiladi. Shashibhushan keng fe’lli, oʻta ochiqqoʻl ekanligi uchun roʻzgʻorga oid hamma vazifalar Radhamukundning zimmasiga tushgandi. Buni katta ovsin boshqacha tushunardi: Radhamukund akasiga zimdan choh qaziyapti, degan gumonga borardi. Ammo buni tasdiqlaydigan biron dalil topilmagani sari qaynisiga gʻarazi battar oshardi. Shubhalar zarbiga dosh berolmay, ogʻzidan zaharli soʻzlar oʻqtin-oʻqtin otilib chiqishining boisi ham shunda edi... Shu kuni Radhamukund amallab tong ottirdi-da, gʻamgin qiyofada Shashibhushanning qoshiga bordi. Akasi hayron boʻlib soʻradi: — Radhe, nega kayfiyating past, tobing qochmadimi, mabodo? Radhamukund yotigʻi bilan tushuntirishga harakat qildi: — Aka, endi bizning bu yerda turishimiz qiyin boʻlib qoldi... U gap orasida yangasining kecha kechqurungi qiliqlarini qistirib oʻtdi. Shashibhushan kulib yubordi: — Bor-yoʻq gap shumi? E, suf-e, senga! Xotinlarning kimligini bilmaysanmi hali? Sen bilan biz qayoqda-yu ular qayoqda? Ogʻziga kelganini gapiraveradi-da. Shungayam koʻch-koʻroningni koʻtarib qochmoqchimisan? Bunaqa gaplardan meni bexabar deb oʻylaysanmi? Nima, shunga hovli-joyimni tashlab chiqib ketaymi? Radhamukund xomush qiyofada javob qaytardi: — Xotinlarning gapini koʻtarolmasam, erkak boʻlib dunyoga kelganimning ma’nosi nima, aka? Faqat sizning shirin turmushingizga achchiq oralamasin, deyman-da... — Sen ketsang, turmushimiz chuchuk boʻlib qoladi deb oʻylaysanmi? — ukasiga tikildi Shashibhushan. Shu bilan suhbat uzildi. Biroq Radhamukundning yurak dardi zarracha yengillashmadi. Katta ovsinning xarxashasi tobora avj olaverdi. Arzimagan narsalarni bahona qilib qaynisiga koʻz ochirmasdi. Uning oʻrinsiz ta’nalari Rosmanining qalbiga oʻqday sanchilar, shunda ham bechora yigit hech narsa eshitmayotganday, sigareta chekib yotaverardi. Xotinining yigʻlamsiragan basharasiga koʻzi tushgan zahoti esa koʻzlarini yumib olardi-da, yolgʻondakam xurrak otishga tushardi. Biroq uning yuziga diqqat bilan razm solgan odam Radhamukundning tobora bardoshi tugab borayotganini payqashi qiyin emasdi... Shashibhushan bilan Radhamukund yoshlikdan birga oʻsib-ulQayishdi. Ikkalasi ertalab apil-tapil nonushta qilib maktabga joʻnashardi. Ba’zan pandit jiyning koʻzini shamgʻalat qilib, darsdan qochib qolishar va dehqon bolalari bilan turli-tuman oʻyinlar oʻynab yurishardi. Hatto kechalari bitta toʻshakda uxlardilar... «Oʻsha paytlarda Brajsundariy qaerdayu Rosmani qaerda yurganikin? Chambarchas umrlarni nahot ayirib tashlash mumkin boʻlsa?! Aka-ukachilik, birining hisobiga biri kun koʻrishi uchun oʻylab chiqarilgan qandaydir nayrang, degan gumonga borishning oʻziyoq oʻtaketgan pastkashlik-ku! Bu ahvolga yana qancha chidash mumkin?» Radhamukundning boshi qotgandi... Shu orada aka-uka boshlariga oQir musibat tushdi. Oʻsha davrlarda ingliz hukumati tomonidan solingan yer soligʻi muddatida toʻlanmasa, aybdorning mulki kimoshdi savdosiga qoʻyib yuborilar edi. Toʻsatdan Shashibhushanning yakkayu yagona otameros mulki xuddi shunday vaj bilan musodara etilgani haqida xunuk xabar keldi. — Oʻammasiga men aybdorman, — dedi kutilmaganda Radhamukund. — Nega endi, sen pulni oʻz qoʻling bilan yuborgansan, yoʻlda oʻgʻrilar hujum qilgan boʻlishi mumkin, — uni yupatdi akasi. Aslida ham aybdorni qidirib oʻtirishdan foyda yoʻq, bundan buyoQiga tirikchilik Qamini oʻylash lozim edi. Shashibhushanda na ma’lumot, na tayinli hunar borki, qaysidir ishning boshini tutsa. U tubsiz jarlikka qulab ketayotgandek his etardi oʻzini. Miyasiga kelgan birdan-bir tadbir — xotinining zar-zevarlarini garovga qoʻyish boʻldi. Shu asnoda Radhamukund uning oldiga bir xalta pul qoʻyib, akasini bu yoʻldan qaytarib qoldi... Dunyoning ishlariga tan bermay iloj yoʻq. Dorilamon kunlarda roʻzQorni ayirib yuborishga bekalar qanchalik harakat qilgan boʻlsalar, boshga musibat tushganda ajralib ketmaslik uchun shu qadar urinar edilar. Ayni paytda ikkala aka-ukadan qaysi biriga koʻproq suyanish mumkinligini ular darrov payqadilar. Radhamukundga qoyil qolmay iloj yoʻq edi. Radhamukund roʻzgʻorni tebratish uchun oldindan ehtiyot choralar koʻrib qoʻyardi. U oʻsha paytlarda ancha serdaromad hisoblangan muxtorlik ishining boshidan tutdi. Ukaning chapdastligi qoʻl kelib, nazarga tushdi. Bora-bora u muzofotdagi manman degan zamindor boylarning jilovini qoʻlga oldi... Bu voqealardan keyin Rosmani oʻzgara boshladi. Chunki Brajsundariy bilan Shashibhushan endi Radhamukundning boqimandasiga aylanib qolgandi. Rosmani avvallari ularning bu holini yuziga solmay yurdi. Keyinroq esa... juvon ogʻzi botirlik qilib qoʻydi-yu, qilmishi uchun ming pushaymon yedi. Gap shundaki, Rosmanining ovsiniga qilgan minnati Radhamukundning qulogʻiga yetgan edi. Radhamukund xotinini tun boʻyi shunday «tuzladiki», ertasigayoq kichik ovsin oQziga tamba urib, katta ovsinga tayyor choʻri boʻldi-qoldi. Chamasi, Radhamukund xotinini darhol otasinikiga joʻnatib yubormoqchi boʻlgan. Buni anglab qolgan Brajsundariy qaynisini aldab-suldab, katta qiyinchiliklar bilan er-xotinni yarashtirib qoʻydi. Shundan keyin ham koʻngli tinchimay: — Kelin bu dargohga yaqinda kelgan, siz bilan bizlarning et-tirnoqdayligimizni u bechora qayoqdan bilsin? Endi, bir yoshligiga bordi-bordi-da, qizgina. Shu gal kechira qoling! — dedi qaynisiga yalinib. Radhamukund roʻzgʻor xarajatlari uchun pulni hamisha kelinoyisiga berardi. Rosmani oʻzi uchun kerakli xarajatlarga pulni hamon ovsinidan olardi. Xullas, xonadonda katta ovsinning mavqei oldingiday, balki undan ham yaxshi edi. Bunga yana bir sabab — u ham keyingi paytlarda kichik ovsiniga koʻproq yon bosayotgani boʻlsa kerak... Oʻamma ishlar avvalgidan ham yaxshi yoʻlga tushib olgandi. Shu baxtiyor damlarda ularning osmoniga yana bulut oʻrladi. Shashibhushanning chehrasida doim iliq tabassum jilva qilib tursa-da, qandaydir sirli dard uni ich-ichidan kemirib bormoqda edi. Kundan-kun sillasi quriyotgan akasidagi oʻzgarishni sezgan Radhamukundning oromi qochdi. Ba’zan tunlari uyQonib qolgan Rosmani erining chuqur-chuqur xoʻrsinib, bezovtalanib, tinmay u yonidan-bu yoniga aQdarilayotganini koʻrardi. Goho Radhamukund akasining oldiga borib, koʻnglini koʻtarmoqchi boʻlar: — Aka, sira tashvish tortmang! Otameros mulkingizni men sizga qaytarib olib beraman. Nima qilib boʻlsa ham albatta olib beraman, bunga yaqin qoldi, — deb qoʻyardi. Darhaqiqat, koʻp oʻtmay, Shashibhushanning mulkini kimoshdi savdosida sotib olgan kishining zamindorlikda uquvsiz ekanligi ma’lum boʻldi. U mulkdan foyda koʻrish uyoqda tursin, topgan-tutganini ham yoʻqota boshlabdi. Oxiri shoʻrlik savdogar, hammasidan qoʻlini yuvib, qoʻltiQiga urdi-da, oʻsha mulkni Radhamukundga suvtekinga sotib yubordi. Aytishga-ku, ikki ogʻiz gap, biroq mulk egasiga qaytguncha oz emas, naq oʻn yil vaqt oʻtib ketdi. Shundoq ham oʻn yil burun Shashibhushan yigitlik bilan keksalikning qoq oʻrtasida turardi. Bu yillar oʻtib ketgach esa ajabtovur moʻysafidga aylanib boʻlgandi. Otameros mulknng yana qayta qoʻlga kirganidan u negadir suyunmasdi. Fuqaro sevinchining esa chegarasi yoʻq. Koʻpchilik: «Shashibhushan bu xursandchilikka bir erimasa boʻlmaydi», deb turib oldi. Aka ukasiga maslahat soldi: — Xoʻsh, sen nima deysan? — Albatta eriysiz? Shunday quvonchli damda xushchaqchaqlik qilmay boʻladimi? — dedi. Qishloq ahli qachonlardan beri tuzukroq ziyofatga ham, toʻyga ham yolchimay kelardi. Ziyofatda kattayu kichik jamuljam boʻldi. Kambagʻalning bir toʻygani — chala boyigani qabilida yoʻl tutganlar uy-uylariga tarqalishdi. Buning ustiga, shu voqeadan keyin toʻrt kun bosim qoʻsh haydalib, yemak-ichmakning ham tayini boʻlmadi. Oqibatda oQir mehnat Shashibhushanni zoʻriqtirib qoʻydi. U koʻrpa-toʻshak qilib yotib qoldi. Bemor alahsirar, dam-badam isitmasi koʻtarilib, bezgak tutardi. Tabib chaqirdilar. — Qattiq dardga yoʻliqibdi, — dedi u bosh chayqab. Yarim tundan oqqanda xonada aka va uka yolgʻiz qoldilar. Radhamukund negadir sukut saqlab, jim oʻtirardi. U muk tushgan koʻyi karavotning burchagidagi choyshab chekkasini ikkala qoʻli bilan tekislay boshladi. Shashibhushanning esa nafas olishi tobora oQirlashmoqda edi. Radhamukund karavotning quyi tomoniga oʻtib oʻtirdi-da, bemorning oyoqlarini mehr bilan uqalay turib, dedi: — Akajon, mendan juda katta gunoh oʻtgan, bugun shuni sizga aytaman. Aytmasam, yuragimda bir umr armon boʻlib qoladi... Shashibhushan indamadi. Radhamukund ora-chora chuqur xoʻrsinib davom etdi: — Aka, bu gaplarni aytishga tilim ham bormayapti. Men oʻzimdan oʻtganini oʻzim bilaman. Agar dunyoda meni tushunadigan biron zot topilgudek boʻlsa, u — siz. Bolaligimizdan ikkovimizning oʻy-fikrimiz ham, orzu-umidlarimiz ham bir xil edi, faqat aftimiz farq qilardi, xolos. Yana bir farq shuki, siz boy, men boʻlsam kambaQal edim. Qarasam, shu vajdan siz bilan mening oram buziladigan. Oxiri baxayr boʻlsin deb, shu farqni yoʻqotishga jazm qildim. Aka, yer soligʻiga bergan pullaringizni mening oʻzim oʻgʻirlab, mulkingizni ataydan musodara qildirgandim... Shashibhushanning yuzida oʻzgarish boʻlmadi: hayrat yo taajjubdan nom-nishon ham yoʻq edi. U siniq jilmayib qoʻydi va muloyim ohangda xirillagancha dedi: — Uka, nima qilgan boʻlsang, toʻQri qilgansan. Oʻsha oʻylagan niyating roʻyobga chiqdi-ku! Keyin bari bir meni qanoting ostiga olding-ku!.. U sal tin olgach, yana siniq jilmaydi, ikki tomchi yosh yuzlari osha dumalab ketdi. — Kechiring meni, aka, kechiring! — dedi Radhamukund akasining oyoqlariga bosh urib. Shashibhushan «beri kel» deganday ishora qildi-da, ukasining qoʻlidan tutib dedi: — Men senga aytsam, hamma gapdan xabarim bor edi. Sen bilan til biriktirgan odam kelib, menga bu sirni oshkor qilgandi. Oʻshandayoq seni kechirganman. Radhamukund xijolatdan choʻgʻday yotgan yuzini ikala qoʻli bilan toʻsib yiQlay boshladi. Sal oʻtgach oʻzini qoʻlga olib dedi: — Akajon, agar kechirgan boʻlsangiz, mulkingizga ham oʻzingiz egalik qiling. Bir ogʻiz gapingiz, yoʻq demang, aka... Ammo Shashibhushan tildan qolgan edi. U Radhamukundning yuziga tikilib qaragancha, oʻng qoʻlini horgʻin koʻtarib tushirdi. Bu bilan nima demoqchi — bilish qiyin edi. Shunisi ham borki, aka ishorasini uka tushungan boʻlsa ehtimol.

Muallif: Rabindranat Tagor