Shubxa (hikoya) [Rabindranat Tagor]

Shubxa (hikoya) [Rabindranat Tagor]

I Qizchaga Shubxashin (shirin zabon) deb nom qoʻyganlarida, uning soqov boʻlishini kim ham oʻylabdi deysiz? Uning ikki egachisiga Shukeshini (zulfizar) va Shuxashini (xushtabassum) deb nom qoʻygan edilar; binobarin, otasi ohangdoshlik uchun kichigiga Shubxashini deb nom qoʻygan edi. Uni qisqartib Shubxa deb chaqirardilar. Katta qizlarini, odat boʻyicha, koʻp taraddud va xarajatlar bilan erga berdilar-u, kichik qizning taqdiri esa ota-onani qattiq tashvishga solib qoʻydi. Odamlar, gapirolmagan kimsada his-tuygʻu ham boʻlmaydi deb, Shubxaning taqdiri haqidagi tashvishlarini uning oʻz oldida roʻy-rost soʻzlay berardilar. Qizcha dunyoga kelishi oilaning boshiga yoqqan la’nat boʻlganini bolaligidanoq sezgan edi. Shuning uchun odamlardan oʻzini chetga olib, doim yolgʻizlikka intilar edi. Hamma uni birdan esdan chiqarib qoʻya qolsa, unga ancha yengil boʻlardi, chogʻi. Biroq, oʻz musibatimtm ham esdan chiqara oladi? Ota-onasi shu haqda oʻylagani-oʻylagan. Ayniqsa onasi hammadan koʻproq iztirob chekardi. U qiziga qarab oʻzidan nomus qilardi: qiz degan onaga oʻgʻil boladan koʻra hamisha yaqinroq boʻladi-da. Qiz bola ona vujudining bir qismi, undagi har qanday nuqson onani nomusga qoʻyadi. Shubhaning otasi Banikontxa hamma qizlaridan ham Shubxashinini yaxshi koʻrardi, onasi esa aksincha, unga uncha roʻyxush bermasdi. Shubxa tildan mahrum boʻlsa ham, lekin koʻzlari qora, shahlo, kipriklari uzun, lablari qiz qalbida tugʻyon urgan hislarni aks ettirib, gul bargiday titrab turardi. Fikirimizni birovga bayon qilish uchun qanchadan-qancha urinamiz. Yetarli darajada ravshan bayon etolmasak, fikirimizni notoʻgʻri tushunadilar. Ammo qizning qora koʻzlari soʻzga muhtoj emas: ular xuddi yurakning oʻzini ifoda etadilar: uning tuygʻular goh alangalanib, goh zaif miltillaydi, goh yolqinlanib ketib, goh horgʻin soʻnadi, goh botayotgan oydek osuda boqib, goh osmon gumbazini yoritib oʻtgan chaqmoqdek porlaydi. Kimki soqov boʻlib tugʻilsa, unda til vazifasini titroq lablar bilan koʻz bajararkan. Koʻz tilining ifoda kuchi cheksiz: bu ifoda dengizdek chuqur, osmondek tiniq: u — tongotar bilan kun botar chogʻi sokin yerda yogʻdu va soyalar almashuvigacha aks ettirarkan. Soqovlarda, xuddi tabiatdagidek, tanholikning salobati boʻladi, shuning uchun bolalar Shubxadan hayiqar va u bilan hech oʻynamas edilar. U kimsasiz, jazirama peshin chogʻidek unsiz va tanho edi... II Shubxa Chondipur degan qishloqda rurardi. Bengaliyaning koʻp joylaridagidek, bu yerdan ham kichkinagina bir daryo oqib oʻtar, bu daryo oʻrta tabaqaga mansub qizlarday odob saqlab, oʻzining tor qirgʻoqlaridan sira oshib toshmasdi. Bu himmatli daryo qishloq oilalarning teng huquqli a’zosi singari, oʻz qirgʻoqlaridagi qishloqlarga astoydil gʻamhoʻrlik qilardi. Uning ikki sohili boʻylab uylar, yam-yashil daraxtlar tizilib ketgan, goʻyo daryo tangrisi oʻz qarorgohidan tushib, sahovat bilan bu yerlarga baraka va nusrat urugʻini sepgan edi. Banikontxaning hovlisi daryo qirgʻogʻiga tutashar, yonidan suzib oʻtgan qayiqchalarga poxol bilan yopilgan saroy, molxona, ombor, tamarind daraxtlari va butalar bilan ihota qilingan bogʻcha bemalol koʻrinib rurardi. Lekin bu toʻla-toʻkis roʻzgʻorda soqov qiz borligini birovlar bilarmikin, buni ayta olmayman. Shubxa ishlarini bitirib, darhol daryo qirgʻogʻiga borardi. Bu yerda tabiat baxtsiz qizning yarimta koʻngliga malham boʻlar, u bilan goʻyo suhbat qurardi. Suvning sharillashi, odamlarning ovozi, qayiqchilarning qoʻshigʻi, qushlarning sayrashi, daraxt yaproqlarining shitirlashi bir-biriga qoʻshilib, Shubxa qalbidagi sevinchga quyilib, bolaning hayajonli, ammo mangu sokin yuragiga toʻlqinlar sadosidek kirib borar, tabiatning bu boʻgʻiq suroni va bu harakat soqov qizning tili edi; yaproqlarida chigirtkalar chirillab turgan daraxtdan tortib, to osmondagi sas-sadosiz yulduzlargacha — hamma narsa uning kipriklari soya tashlagan shahlo koʻzlarida aks etar edi. Shubxa uchun butun atrof sirli imo-ishoralar, harakat, qoʻshiq, koʻzyoshi va nidolar bilan toʻlgan edi. Choshgohda paromlar toʻxtab, qayiqchi va baliqchilar ovqatga ketib, dehqonlar soya-salqinda yotib uxlaganda, qushlar nagʻmasi tinib, notinch olam oromga tolganda, keng dunyo kimsasiz uydek huvillab, sukunat choʻkkanda, jazirama osmon gumbazi ostida tilsiz tabiat bilan daraxt soyasida oʻtirgan soqov qiz yuzma-yuz uchrashadilar. Shubxaning doʻstlari yoʻq emas. Molxonada Shorboshi va Panguli degan ikki sigir bor. Ular qiz ogʻzidan oʻz laqablarini biror marta eshitmagan boʻlsalar ham, uning qadam tashlashini sharpasidan bilar edilar. Qiz gapirolmasdi, lekin uning shivirlashi va ma’nosiz ovozini jonivorlar har qanday soʻzdan yaxshiroq tushunardilar. Ular Shubxaning erkalatishlarini ham, koyishlarini ham anglardilar; agar qiz molxonaga kirib Shorboshining boʻynidan quchoqlasa, u yuzlarini uning yuzlariga surkar, Panguli boʻlsa beozor koʻzlari bilan yosh doʻstiga tikilib, yuzlarini yalardi. Shubxa molxonaga kuniga uch daf’a kirishi lozim boʻlsa-da, aslida u bu yerga koʻproq qatnardi, ayniqsa uyda xafa qilganlarida darhol indamas doʻstlari oldiga kirib borardi. Hayvonlar itoatkor, muloyim, xayrixoh koʻzlari va qandaydir noma’lum bir sezgi bilan qizning qalbidagi dardni anglar, unga yaqinlashib, shoxlarini Shubxaning qoʻllariga asta surkab, besoʻnaqay harakatlari bilan soʻzsiz tasalli berishga urinar edilar. Bulardan boshqa, yana echki bilan mushuk ham bor edi, lekin Shubxa ularga unchalik mehr qoʻymagan, shunga qaramay, ular ham Shubxaga mehribon edilar. Mushukcha qizning yumshoq tizzasiga chiqib oʻtirishni, u nozik panjalari bilan boʻyni va orqasini silaganda, xurillab yotishni juda yaxshi koʻrardi. III Oliy mavjudot orasida ham Shubxaning bir oʻrtogʻi bor edi. Ularni bir-biriga bogʻlagan narsa nima ekanini aytish qiyin, chunki unga doʻst boʻlgan oʻgʻil bolaning tili bor edi. Bu esa ularning umumiy til topishlariga xalaqit berardi. Gonshayning kichik oʻgʻli Protap juda yalqov bola edi, ota-onalari unga biror hunar oʻrgatamiz deb juda koʻp urinsalar ham, hech qanday natija chiqmadi, oxiri noumid boʻlib, boʻlmaganga boʻlishma, maqomida uni oʻz holiga qoʻyib berdilar. Ammo bekor xoʻjalaming bir xislati bor: uydagilar ularni qancha urib-soʻksa ham, oʻzgalar ularni albatta yoqtirib qoladi. Yalqovlar hech qanday ish bilan bogʻliq boʻlmaganlari uchun goʻyo jamoat mulkiga aylanadilar. Har bir shaharga bir saylgoh bogʻ zarur boʻlganidek, har bir qishloqda ham bitta-ikkita takasaltang boʻlar ekan, ular yo oʻyin-kulgi ishqibozlarining xizmatida yoki yalqovlaraing suhbatida band boʻladilar. Protapning asosiy mashgʻuloti qarmoq bilan baliq ovlash edi. Bu ishga u juda koʻp vaqt sarf etardi, uni hamisha daryo boʻyidan topish mumkin edi. U Shubxa bilan ham xuddi mana shu yerda uchrashib turardi. Protapga har qanday ishda koʻngilli sherik kerak. Baliq ovida esa, tilsiz sherikdan yaxshisi bormi. Shuning uchun Protap Shubxaning qadriga yetardi. Boshqalar qizni Shubxa deb atasalar, bu unga juda yaqin ekanini koʻrsatish uchun sodda qilib Shu deb chaqirar edi. Odatda Shubxa tamarind daraxti tagida oʻtirar, Protap esa sal nariroqda qarmoq solardi. Protapning betel chay-nash odati ham bor. Qizcha oʻrtogʻi uchun bu narsani oʻzi tayyorlaydi. U Protapni uzoq kuzatib, unga biror narsa bilan koʻmaklashishni chin koʻngildan istar, uning uchun ajoyib bir ish qilib, yigitchani, bu qiz ham yer yuzida ortiqcha emas ekan-ku, deb oʻylashga majbur etmoqchi boʻlardi. Biroq Shubxa hech narsa oʻylab topolmadi. Shunda u tangridan doʻstini taajjubga qoldiradigan biron katta ish qilish uchun oʻziga kuch-quvvat tiladi, toki Protap hayrat bilan; «Qarang-a, Shubxaning qoʻlidan bunaqa ishlar kelar deb sira oʻylamagan edim!» deb yubo-radigan boʻlsin, deb iltijo qildi. Qani endi Shubxa suv parisi boʻlsa! Oʻshanda u ohista suvdan chiqib, Protapga ilonlar shohining boshidagi tojdan qimmatbaho tosh olib kelar, Protap bu bachkana baliq ovini yigʻishtirib, shu bebaho tosh bilan daryo tubiga tushib ketardi. Suvosti saltanatiga tushganida esa, kumush saroydagi oltin taxt ustida kimni koʻrardi deb oʻylaysiz? Albatta shu tilsiz Shunida, Banikontxaning qizi, bizning Shuni, ya’ni bu nurafshon va osoyishta suvosti olamining yagona qizini koʻrgan boʻlardi. Afsuski, bu mumkin emas! Bu umuman dunyoda mumkin boʻlmagan biror ish yoʻqligidan ham emas, buning sababi shuki, Shubxashini podsho oilasida tugʻilmagan, Banikontxa oilasida tugʻilgan, binobarin, Gonshaynning oʻgʻli Protapni hayratda qoldirishga uning kuchi yetmaydi. IV Shubxa balogʻatga yetayozdi; u oʻz tuygʻularini ham anglay boshladi, chogʻi. Yuragida oydin tunlar dengizda mavj uradigan toʻlqinlarday zoʻr, jozibador, yangi va gʻalati fikrlar paydo boʻla boshladi. Uning boshginasida son-sanoqsiz savollar uymalashar, lekin qiz ularga javob topolmasdi. Bir oydin kechada Shubxa astagina eshikni ochib qoʻrqa-pisa tashqariga bosh suqib, tevarakka alanglab qaradi. Shubxaning oʻziday yolgʻiz toʻlin oy uxlayotgan yerga boqardi. Qizning vujudida yoshlik mavj urar, quvonch va qaygʻu uning borligʻini qamrab olgandi: qal-bida yolgʻizlik dardi poyoniga yetib, qiz oʻzi ham sezmagan holda tanholikning chegarasidan hatlab oʻtdi. Mana endi asta toʻlqinlanib turgan ona tabiat bilan hayajonli tilsiz qiz yana yakkama-yakka uchrashdilar... Bu orada qizni erga berish muammosi ota-onaga tinchlik bermasdi. Banikontxa badavlat odam boʻlib, uning oilasida kuniga ikki marta baliq va guruch taom yeyilganiga hasadchilar ham koʻp edi; shundan boʻlsa kerak, qoʻshnilari, u qizini erga berolmaydi, deb mudom gʻiybat va malomat qilar edilar. Banikontxa xotinlar bilan ancha maslahatlashib, bir necha kundan soʻng qayoqqadir joʻnadi. Nihoyat, qaytib kelib: — Kalkuttaga boramiz, — deb qoldi. Begona shahar safariga tayyorlana boshladilar. Alamdan yuraklari siqilgan Shubxaga koʻzyoshlari sira omon bermasdi. Bir necha kundan buyon uni noma’lum bir xavf-xatar qiynar va u tilsiz bir jonivordek, goh onasi, goh otasi ketidan yurardi. Qiz shahlo koʻzlarini katta ochib, biror narsa anglash niyatida, hayajon bilan tikilsa ham, ota-onasi unga biror ogʻiz soʻz aytmas edi. Nima boʻldi-yu, bir kuni tushda, odatdagicha qarmogʻini tashlab oʻtirgan Protap kulib turib gap boshladi: — Shu, senga er topishibdi! Endi sen u yerga borib erga tegasan. Ammo bizni ham esdan chiqarma. U ortiq hech narsa demay, yana baliq ovi bilan mashgʻul boʻldi. Oʻq yeb, oʻlim oldida yotgan kiyik sayyodga qanday qarasa. Shubxa ham Protapga shunday qaradi. Uning mahzun, sassiz nigohi: «Men senga nima yomonlik qildim?» deb soʻraganday edi. Oʻsha-oʻsha, Shubxa bu daraxt soyasida oʻtirmaydigan boʻldi. Banikontxa endi uygʻonib, papiros chekib turganda, birdan Shubxa chopib kirdi-da, uning oyoqlariga yiqilib zor-zor yigʻladi. Banikontxa unga tasalli berishga urindi-yu, lekin oʻz koʻzyoshalrini toʻxtatolmadi. Ertasiga Kalkuttaga joʻnashlari lozim edi. Shubxa yoshlik doʻstlari bilan xayrlashish uchun molxonaga kirdi. Hayvonlarga xashak soldi, boʻyinlaridan quchoqladi, allanimalar deb shivirladi, ularga erkalatuvchi nigoh tashladi. Uning koʻzyoshlari shashqator boʻlib yuzlaridan oqib tushardi. Qiz oydin kechada tashqariga chiqib, koʻpdan beri aziz oshnasi boʻlgan daryo boʻyidagi xushboʻy koʻkatlar ustiga oʻzini tashladi. U bashariyatning qudrati va xotirjam ona¬si yerni quchoqlab: «O, ona, meni qoʻyib yuborma! Men seni quchganday, sen ham meni mahkam quchoqla!» deb lltyo qildi. Ular Kalkuttaga kelgach, onasi Shubxani yaxshilab kiyintirdi. Sochlarini turmaklab, lenta bilan bogʻladi, qimmatbaho taqinchoqlar bilan bezadi, boshqacha aytganda, qizning tabiiy chiroyini barbod etdi. Shubxaning koʻzlaridan yosh arimasdi. Buni koʻrgan ona, koʻzlari qizarib, qovoqlari shishadi, degan xavf bilan shoʻrlik qizni koyidi, urishdi, ammo hech qanday tahdid uning koʻzyoshini toʻxtatolmasdi. Nihoyat, bir doʻstini boshlab kelin koʻrgani kuyov keldi. Qizning ota-onasi, goʻyo osmondan tangrining oʻzi tushib kelganday, tashvish va hayajonda qolishdi. Ona, unday qil, bunday qil, deb qizni shu ahvolga olib keldiki, shoʻrlikning figʻoni falakka chiqdi, uni kuyovga ham xuddi mana shu ahvolda roʻbaroʻ qildilar. — Durust, — dedi kuyov unga qarab. Toʻxtovsiz koʻzyoshlarini koʻrgan yigit, ota-ona bilan judolikka shuncha iztirob chekkan qiz eriga yana ham muloyim, yana ham mehribon boʻladi deb oʻyladi-da: — Gavhar sadafhing qimmatini oshirganday, qizning koʻzyoshlari ham uning qadrini oshiradi, — deb qoʻydi. U boshqa soʻz demadi. Kalendarga qarab xayrli bir kunni tayin etdilar. Toʻy ham boʻldi. Soqov qizni yigitga topshirib, ota-onasi uyga qaytdi: ularning toifasi beobroʻ boʻlish xavfidan qutulib, kelajaklari ta’min etilgan edi. Shubxaning eri gʻarbda ishlagani uchun tez fursatda uni ham olib ketdi. Ammo bir hafta oʻtmay, kelinning soqov ekanini hamma bilib qoldi. Bordi-yu, bitta-yarimtasi buni payqamagan boʻlsa, bu qizning aybi emas. Qiz biror odamni aldayman deb oʻylamagandi. U koʻzlari bilan butun haqiqarni aytib turar, lekin hech kim uning koʻnglidagini anglamasdi. Shubxa atrofga nazar solib yoshlikdan tanish biror odamni koʻrmadiki, u bilan umumiy til topib hasratlashsa. Ana shunda soqov qiz qalbida tutib boʻlmas, gʻayriinsoniy bir faryod qoʻzgʻaldi, afsuski, bu alam-angiz faryodni ham parvardigordan boshqa eshituvchi boʻlmadi. Shubxaning eri boʻlsa, ikkinchi daf’a ancha e’tibor bilan faqat koʻzini emas, quloqlarini ham ishga solib, boshqa — tili bor qizga uylandi.

Muallif: Rabindranat Tagor