Baxtsizlik (hikoya) [Rabindranat Tagor]

Baxtsizlik (hikoya) [Rabindranat Tagor]

Kechki payt boʻron yana ham zoʻraydi. Yomgʻir chelaklab quyar, chaqmoq chaqib, momaqaldiroq guldu-rar, goʻyo osmonda xudolar bilan iblislar orasida shiddatli jang borardi. Olamni barbod etuvchi qora bayroq singari bulutlar jadallab uchardi. Isyonkor toʻlqinlar boʻgʻiq shovillab, keng Gang boʻylab raqsga tushar, bogʻlardagi azim daraxtlar boʻlsa, shoxlarini tartibsiz silkib, dahshatli ingrar, uyoqdan-buyoqqa tebranar edi. Xuddi mana shu payt Chandernagordagi hovlilarning birida, derazalari mahkam berkitilgan bir uyda, ka-ravot yonidagi boʻyrada oʻtirib, eru xotin tortishmoqda edi. — Bu yerda yana bir oz turamiz, sen butunlay sogʻayib ketgach, uyimizga qaytamiz, — dedi Shorotbabu. — Men soppa-sogʻman, — deb e’tiroz qilardi Kironmoyi. — Agar hozirning oʻzidayoq uyga qaytsak ham hech narsa boʻlmaydi. Bunday bahsning men bayon etgandek qisqa boʻlmasligini har bir xotinli kishi biladi, albatta. Garchi bu muammo unchalik mushkul boʻlmasa-da, munozara uni hal etishga zarracha yordam bermadi: Munozara — eshkakchisiz qayiqday, nuqul bir joyda gir aylanardi. Bora-bora koʻz yoshi toʻlqinlari ostida qolish xavfi paydo boʻldi. — Doktor seni, yana bir oz shu yerda turishi kerak, deyapti, — davom etdi Shorot. — Ha, albatta, sizning doktoringiz hamma narsani biladi. — Hamma narsani bilmasa ham, hozir koʻp yerda kasal tarqalganini juda yaxshi biladi, shuning uchun yana bir ikki oy Chandernagorda yashash oqilona maslahatdir. — Ha, aftidan, bu yerning odamlari kasalning nima ekanini bilmasalar kerak! —javob berdi Kiron. Voqea mana bunday edi. Kironni hamma — uydagilar ham, qoʻshnilar ham, hatto qaynonasi ham qattiq hurmat qilardi. Shuning uchun u ogʻir kasal boʻlib, doktor iqlimni oʻzgartirishni maslahat berganda, eri va qaynonasi sira ikkilanmay oʻz uylarini ham, ishlarini ham qoldirib, begona joylarga ketishga oshiqdilar. Qishloqning hamma dono odamlari havoni oʻzgartirish bilan bemorning sogʻayishiga ishonish, xotinni deb shunchalik daxmaza qilish — hozirgi zamon yoshlarining besharm tantiqligidan boshqa narsa emas, degan fikrda edilar. — Nima, hozirgacha hech kimning xotini ogʻir kasal boʻlmabdimi? Nahotki Shorot bormoqchi boʻlgan joyda odamlar oʻlmasa? Axir, taqdirni oʻzgartirib qutulish mumkin boʻlgan mamlakat bor emishmi? — deyishardi ular. Ammo Shorot va uning onasi bu xil gaplarga quloq solmadi. U paytda sevimli Kironning hayoti ularga butun qishloq donishmandligidan qimmatroq edi. Ha, yaqin kishisining boshiga kulfat tushganda, odam koʻpincha yanglishadi! Shorot Chandernagorda bogʻ-rogʻli bir uyga tushdi. Kiron hali tuzuk darmonga kirmagan boʻlsa-da, ancha sogʻaygan edi. Uning ozib choʻzilgan yuzi va ichiga tortgan koʻzlari kishining rahmini keltirar edi; unga qaraganda, yurak orqaga tortib, beixtiyor, dardni qanday yengdi bu shoʻrlik, deb oʻylardi kishi! Biroq juvon bu yerda juda zerika boshladi. Chunki hammaga el boiadigan xushchaqchaq ayol bu yerda na roʻzgʻor ishlariga qatnasha olar, na qoʻshnilar bilan suhbatlashar edi; uzzukun oʻz kasali haqida oʻylab tek oʻtirishni esa yoqtirmasdi. Har soatda dori tomizish, uni ichish, buni ilitish, parhez tutish — bular uning joniga tegib ketdi. Bu boʻron oqshomida, uylarining eshik va derazalarini mahkam bekitib, er-xotin shu xususda munozara qilmoqda edilar. Kiron e’tiroz bildirib turganda, bahs baravar kuchlar orasida davom etganday tuyulardi; biroq xotini Shorotdan yuz oʻgirib, boshini quyi solib, xomush boʻldi deguncha boyoqish erining tarvuzi qoʻltigʻidan tushib, nima deyishini bilmay qoldi. U yengilganiga iqror boʻlay deb turganda, birdan xizmatkorlarning shovqini eshitildi. Shorot turib eshikni ochdi. Surishtirib bilsa, daryoda bir qayiq botibdi, undan bir braxman bola suzib qirgʻoqqa, bularning bogʻlariga chiqibdi. Bu xabarni eshitib Kironning qaysarligidan asar ham qolmadi. U, darhol braxman bolaga quruq kiyim tayyorladi, sut qaynatib qoʻydi va uni oʻz xonasiga olib kirishni buyurdi. Bu — uzun sochli, olakoʻz bolaning iyagiga hali birorta tuk ham chiqmagan edi. Kiron uning qornini toʻygʻazib, soʻngra kim va qaerdan ekanini soʻradi. Bolaning aytishiga qaraganda, u daydi — sayyor bir truppaning aktyori boʻlib, nomi Nilkanto ekan. Ular shu yerga yaqin bir joyda yashaydigan Singx janoblarining uyida tomosha koʻrsatish uchun taklif qilingan ekanlar. Qayiq toʻntarilib ketgandan soʻng sheriklarining ahvoli ne kechganini bilmas ekan; u yaxshi suza olgani uchun halokatdan salomat qutulibdi. Nilkanto shu uyda turib qoldi. Bolaning arang xalos boʻlganini eslaganda Kironning unga juda rahmi kelib ketardi. «Juda yaxshi boʻldi, — deb oʻyladi Shorot ham, — Kironga ermak topildi; endi Chandernagorda yana birmuncha vaqt turishi mumkin». Qaynona ham bu tasodifiy voqeadan mamnun edi, u bunga yaxshilik bilan nom chiqarishning bir vositasi deb qaradi. Nilkanto boʻlsa, truppa boshligʻi va ajal changalidan qutulib, bu badavlat xonadonga tushgani uchun ham baxtiyor edi. Biroq bir oz vaqt oʻtgandan keyin Shorot bilan onasining bu bolaga munosabati oʻzgara boshladi. «Endi uning keragi yoʻq, — deb oʻylashardi ular, — undan qancha tez qutulsak shuncha yaxshi». Nilkanto, ichidagi suvining kuldirashidan zavqlanib, yashirincha Shorotning xukkasini (chilimini) chekib yuradigan boʻldi. Yomgʻirli kunlarda Shorotning yaxshi koʻrgan shohi soyabonini boshiga tutib koʻcha-koʻyda yangi tanishlar qidirish unga zavq berardi. Nilkanto qandaydir egasiz bir kuchukni ergashtirib yurardi, uni erkalatib shu darajaga olib keldiki, kuchuk Shorotning shinam yotogʻiga toʻgʻri kirib kelib, oq choyshabda toʻrttala oyogʻining iflos izlarini uzoq vaqtga yodgorlik qilib qoldirar edi. Bundan tashqari, Nilkanto oʻz atrofiga bir gala bolani toʻplab mango mevasini shunday qiyratdiki, ularning dastidan Chandernagor bogʻlarida bu mevaning biror donasi pishmay gʻoʻraligidayoq tamom boʻldi. Rostdan ham, Kiron bu bolani haddan tashqari erkala¬tib yubordi. Shorot bilan onasi unga buni bir necha marta gapirsalar ham, yosh juvon ularning gapiga hech qanday ahamiyat bermadi. Bola shu choqqacha Shorotning eski kiyimlarini kiyib yurardi, endi Kiron unga yangi dxoti, chador va kavush olib berib, boyvachchalardek kiyintirib ham qoʻydi. Kiron uni tez-tez oʻz huzuriga chaqirib erkalatar, shu bilan oʻzini ham bir qadar ovutar edi. Kiron ba’zan jilmayib, yoniga qutida betel qoʻyib, karavotda oʻtirar, choʻri xotin esa, uning choʻmilgandan soʻng hali qurimagan sochlarini tarab quritish bilan mashgʻul boʻlar edi; Nilkanto boʻlsa, yonida turib «Nal va Damayanti»dan ayrim boblarni kuyga solib, qoilarini harakatga keltirib ijro etardi. Choshgohdan keyin vaqt shu zaylda sezilmay oʻtib ketardi. Kiron tomoshabinlar qatoriga erini ham qoʻshish niyatida uni oʻz yoniga oʻtqizardi. Biroq Shorot shunday loqayd boʻlib, zerikib oʻtirardiki, bu hol Nilkantoning oʻz san'atiga boʻlgan e’tiqodini bir daraja pasaytirardi. Ba’zan, tangrilarining muqaddas nomlarini eshitish uchun qaynona ham kelardi, biroq tezda uyqu bosib uning xudojoʻyligini yengib qoʻyar, u darrov turib yotogʻiga joʻnardi. Shorot tez-tez Nilkantoning qulogʻidan choʻzar, tarsaki bilan tortar, urar, tepardi, lekin bola goʻdaklikdan boshlab bundan koʻra ogʻirroq sharoitda yashagani uchun bu xil muomalani xoʻrlik deb bilmas, xafa boʻlmasdi. U qattiq ishonardiki, yer sathi quruqlik va dengizlardan iborat boʻlgani singari, odam hayoti ham goh ovqat, goh kaltak yemoqdan iborat boʻlib, bundan keyingisi bir qadar koʻproq ham boʻlishi mumkin. Nilkantoga qarab uning yoshini aniqlash qiyin edi. Oʻn toʻrt yoshda desang — yuzlari bundan koʻra kattaroq odamni eslatar, oʻn yetti yoshda desang — hali u yoshga yetmaganday tuyulardi. U goho bemahal ulgʻaygan bolaga, goho hali yetilmagan yigitga oʻxshardi. Gap shundaki, u juda yosh chogʻidan sayyor truppaga tushib, Radxa, Damayanti, Sita, Bidde rollarini ijro qildi. Taqdirning marhamati bilan, u truppa boshligʻiga qancha lozim boʻlsa, shuncha oʻsdi-yu, soʻngra oʻsishdan toʻxtadi. Atrofidagi odamlar unga boladek muomala qilardilar, oʻzi ham bola boʻlsam kerak deb oʻylardi. Biror kimsa unga yoshiga munosib hurmat koʻrsatmadi. Mana shunday tabiiy va ayni zamonda gʻayritabiiy sharoit ta’sirida Nilkanto oʻn yetti yoshida oʻn toʻrt yashar oʻsmirdek koʻrinsa ham, balogʻatda oʻn yetti yoshlilardan oʻzib ketgan edi. Shu choqqacha moʻylovi chiqmaganligi ham yosh bola ekanligi haqidagi taassurotni mustahkamlar edi. U yoshligidan cheka boshlagandanmi yoxud kattalardek gapirganidanmi, har nechuk, lablari katta odamlarnikiga oʻxshardi. Ammo katta koʻzlarining porlashi — sofdillik, yoshlikni ifoda etardi. Men, Nilkanto hali ham yuragida bola, deb oʻylayman, biroq sayyor truppaga kelishi uni katta odamga oʻxshatib qoʻygan. Nilkanto Chandernagorga kelib Shorotbabuning uyidan boshpana topgandan soʻng, tabiat qonunlari unga bemalol ta’sir qila boshladi. Uning gʻayritabiiy ravishda choʻzilgan bolalik davri qisqa bir muddatda yoʻqolib, oʻn yetti yoshlik yigitligi oʻzini koʻrsatdi-qoʻydi. Unda paydo boʻlgan oʻzgarishni hech kim sezmay qoldi, ammo Kiron unga bola deb muomala qilganda, uyaladigan va hatto xafa boiadigan boʻldiki, bu Nilkantodagi oʻzgarishning birinchi alomatlari edi. Bir kuni Kiron hazillashib oʻz dugonasiga taqlid qilish uchun, undan ayol kiyimi kiyishni soʻradi. Bu taklif hech kutil-maganda bolaga haqoratday tuyuldi, biroq nima uchun ekanini oʻzi ham bilmasdi. Shundan beri uni, eski rollardan birortasini oʻynab ber, deb chaqirgudek boʻlsalar, yashirinib yuradigan boʻldi. Ammo, shunday boʻlsa ham, endi u men kimman, sayyoh artistlar truppasidagi baxtsiz bir oʻsmirmanda, deb oʻylamasdi. U Shorotning bir xizmatkori yordami bilan bir oz oʻqib, yozishni ham oʻrganmoqchi boʻldi. Biroq u uy bekasining erkatoyi boʻlganidan xizmatkorning uni koʻrishga koʻzi yoʻq edi. Umrida oʻqimagan Nilkantoga ham fikrni bir joyga yigʻib, bir narsa ustida oʻylash qiyin, shuning uchun u oʻqishga kirishganda, harflar koʻz oʻngida sakrardi. Yigitcha Gang sohilidagi banan daraxtga suyanib, tizzasiga kitobni ochib qoʻyib, uzoq-uzoq oʻtirardi. Daryo toʻlqinlari shaloplar, yonidan qayiqlar suzib oʻtar, tinmagur bir qushcha daraxt yaproqlari orasida nima haqidadir gʻujurlardi. Nilkanto esa kitob sahifasiga qarab nimani oʻylaganini faqat oʻzi bilar, balki oʻzi ham bilmas¬di. Bola bir soʻzni amallab oʻqisa ham, ikkinchisiga sira oʻtolmas, ammo oʻqib turibman, degan tushuncha uning butun vujudini gʻurur hissi bilan toidirardi. Ayniqsa oldidan qayiq suzib oʻtganda u qomatini yanada rostlab, kitobni koʻzlariga yaqinroq keltirib, goʻyo oʻqish bilan mashgʻulday allanimalar deb valdirardi... Ammo tomoshachilar koʻzdan gʻoyib boʻlishi bilan uning oʻqishga havasi ham tugardi. Nilkanto oʻz ashulalarini hamisha kuylab yursa ham, burun ularning mazmuniga zehn solmasdi. Endi esa, bu kuylar uni hayajonga keltiradi. Bu qoʻshiqlarning mazmuni juda sayoz boʻlib, keraksiz tashbehlar bilan toʻldirilgani uchun uning saviyasidagi odamga ogʻirlik qilardi, shunga qaramay Nilkanto: Ikki bor tugʻilgan oqqush boʻlsang ham , Nega berahmsan, ayt-chi, oppoq qush? Nechuk halok etding ul malikani, Bu odam yurolmas qora oʻrmonda? deb kuylaganida, oʻzini boshqa bir olamga kirib kelganday his etar edi; qoʻshiq — uni oʻrab olgan tabiatni ham, uning ayanch hayotini ham tamom oʻzgartirib yuborganday boʻlardi. Malika Damayanti va oqqush haqidagi rivoyat yigit qalbini ajib bir nur bilan yoritgan edi. Bu qoʻshiq aytganda u oʻzini kim deb hisoblashni aniq aytish qiyin, har holda, sayyoh artistlar truppasidagi yetim bolaman, deb oʻylamas edi. Kambagʻallarning koʻhna qorongʻi kulbasida baxtsiz bolalar oqshom yotib shahzodayu malikalar, yetti podsholikning xazinalari haqida ertak tinglaganlarida ularning qalbi qashshoqlik va muhtojlik zanjirini uzib, oʻsha sehrli olamga koʻchadi. U yerda mumkin boʻlmagan narsa yoʻq, u yerda hamma narsa muhayyo: ajoyib goʻzal qiyofa, shohona liboslar, yengilmas kuch, xuddi mana shuningdek, hamma narsadan mahrum etilgan darbadar artistlar truppasidagi bu goʻdak ham oʻz qoʻshiqlari bilan oʻziga boshqa olam yaratar, unda oʻzi ham oʻzgarib ketar; qoʻshiqlarining ohangi, qandaydir, sehrli bir yoʻl bilan oyogʻi ostidagi suvning shovillashini, barglarning shitir-lashini, qushlarning sayrashini, yuzlari erkalatuvchi tabassumdan yorishgan, nilufardek nozik qoʻllariga bilaguzuk taqqan, latif oyoqlariga xina qoʻygan, bu baxtsiz bolaga boshpana bergan anavi ma’budaning siymosini aks ettirar edi. Biroq ashulaning sehri bir lahzada yoʻqolib, yana dar¬badar artistlar truppasida juldur kiyim kiyib yurgan eski Nilkanto qoldi. Shorot kelib uning yuziga bir necha tarsaki tushirdi, bu — mango bogʻlari qiyragan qoʻshnilarning shikoyati natijasi edi. Nilkanto yana bolalarga bosh boʻlib, suvda, quruqda va daraxt shoxlarida noma’qul ishlar qilib yura boshladi. Xuddi shu vaqtda Kalkuttadan kanikulga Shorotning ukasi Shotish kelib qoldi. U kollej studenti edi. Kiron uning kelishidan juda quvondi — unga yangi ermak topildi: u qaynisi bilan hazillashib, uning jigʻiga tega boshladi. Kezi kelganda shuni ham aytish kerakki, ularning yoshi baravar edi. Kiron goh qoilarini sariq rangga boʻyab, orqasidan kelib yigitning koʻzlarini berkitar, goh yelkasiga «maymun» deb yozib qoʻyar, goh eshikni taraqlatib yopib, uni ichkariga qamab, xandon urib qochardi. Shotish ham qarab turmay, oʻch olar: kalitlarini yashirar, beteliga qalampir separ, yo sezdirmay soriysining uchini karavotga bogʻlab qoʻyardi. Kunlar shu zaylda hazil-mutoiba, kulgi va shoʻxliklar bilan oʻtdi. Ba’zan janjallar, koʻzyoshlari, kechirim soʻrashlar ham boʻlib, oqibat yana yarashdilar. Ammo bu orada Nilkantoga qanday jin tekkanini bilib boʻlmasdi. Uni kim, qanday qilib xafa qildi, buni oʻzi ham bilmaydi, ammo achchiq bir alam yuragini oʻrtaganini biladi. U oʻz tevaragidagi bolalarni bekordan-bekorga urib qaqshatar, oʻzi boqib olgan kuchukchaning shikoyatomuz gʻingshiganiga qaramay, uni ham huda-behudaga kaltaklar edi. U, hatto oʻsimliklarni ham ayamas, qoʻliga tayoq olib daraxt va nihollarning shox-shabbalarini urib sindirardi. Kiron ishtahali odamlarni oʻz oldiga oʻtqizib, ularning ovqat yeyishiga qarab turishni yaxshi koʻradi. Nilkanto bu jihatdan bekamu koʻst nusxa boʻlib shirinroq bir taomni yeyish uchun necha marta taklif qilishmasin, biror marta «yoʻq» degan emas. Shuning uchun Kiron uni tez-tez chaqirib mehmon qilib turardi. Bu braxman bolaning lunjlarini toʻldirib, yamlab yutishi yosh juvonning juda ham zavqini keltirar edi. Biroq Shotish kelgandan buyon Nilkantoning ovqat yeyishini tomosha qilishga ham Kironning vaqti boʻlmay qoldi. Ilgari bunday hodisalar Nilkantoning ham ishtahasiga hech qanday ta’sir qilmasdi: u sutni shimirib, idishini ham chayqab ichgandan keyingina turib ketardi. Endi boʻlsa ovqat bemaza tuyular, taom tugamay oʻrnidan turar, yegani tomogʻidan oʻtmas, hafagazak bir ovoz bilan choʻri ayolga: — Mening ovqat yegim yoʻq, — deb joʻnab qolardi. U, Kiron buni bilib rahmi keladi, orqamdan odam yuborib ovqat yegin, deb aytadi, ammo men bu gaplarga koʻnmay: «Ovqat yegim yoʻq», deb turih olaman, deb oʻylardi; biroq Kiron hech narsani bilmaydi, birovni uning oldiga yubormaydi ham, qolgan ovqatni esa choʻri xotin oʻzi yeb qoʻya qoladi. Kechki ovqatdan soʻng bola oʻz xonasida chiroqni oʻchirib, oʻzini karavotga tashlab, boshini yostiqqa koʻmib, qorongʻida achchiq-achchiq hoʻngraydi. Qiziq, nega yigʻlaydi, kimdan shikoyat qiladi? Kim kelib unga tasalli berishi kerak? Hech kirn... Nihoyat, hamma alamdiydalarning tasallichisi — uyqu parisi kelib, nozik qoʻllari bilan bu shoʻrlik yetimni ham asta-sekin tinchitadi. Nilkanto, Shotish meni Kiron oldida beburd qilib qoʻyadi, degan fikrga keldi. Ba’zan Kiron biron sabab bilan xafaroq koʻrinsa, u, Shotishni chaqimchiligi bilan mendan ranjigan, deb gumon qilardi. Shundan e’tiboran, bola ikkinchi tugʻilishimizda meni Shotish, Shotishni Nilkanto qilib yarat deya, sidqidildan xudoga yolvoradigan boʻlib qoldi. Braxman tovush chiqarmay, ichida duo qilsa ham xudoning dargohiga yetib boradi. Mana shunga ishongan yigit sas-sado chiqarmay Shotishni braxman gʻazabining alangasida kuydirmoqchi edi-yu, biroq bu oʻt uning oʻzini kuydirardi, yuqori qavatdan uning qulogʻiga hamon Shotish bilan Kironmoyining hazil va quvnoq kulgi sadolari eshitilib turardi. Nilkantoning Shotishni koʻrgani koʻzi yoʻq, lekin u buni ochiq aytishga botinmasdi, paytini topsa, uning gʻashiga tegib, shu bilan tasalli topardi, xolos. Agar Shotish Gangda choʻmilib sovunni sohildagi zinapoyaga qoʻysa Nilkanto poylab turib, student shoʻngʻigan hamon olib qochardi. Shotish esa keyin sovunni qidirib topmasdi. Bir kuni u choʻmilayotib qarasa, yaxshi koʻrgan guldor yoqali koʻylagi oqib ketyapti. Shamol uchirgan boʻlsa kerak, deb oʻyladi u, ammo shamolning qayoqdan esgani sir boʻlib qola berdi. Bir kuni Kiron Shotishni xursand qilish uchun bolani chaqirib, oʻynab yurgan rollarini ijro qilishni soʻradi, ammo Nilkanto qovogʻini solib indamay turaverdi. — Senga nima boʻldi? — hayron boʻlib soʻradi Kiron. Bola javob bermadi. — Huv ana u qoʻshigʻingni ayt axir,— takror soʻradi juvon. Nilkanto esa: — Men uni esimdan chiqarib qoʻyibman, — dedi-yu, ketib qoldi. Nihoyat, Kironning uyga qaytadigan vaqti boʻldi. Hamma safarga hozirlana boshladi. Shotish ham ular bilan birga ketadigan boʻldi. Nilkantoni esa hech kim esiga ham olmadi. U biz bilan ketadimi, qoladimi deb oʻylab ham koʻrishmadi. Toʻgʻri, Kiron bolani birga olib ketishni taklif etdi. Ammo eri, qaynonasi, qaynisi bunga bir ogʻizdan norozilik bildirishdi. Oxiri u yon berishga majbur boʻldi. Nihoyat, joʻnashga ikki kun qolganda Kiron bolani chaqirib, uni oʻz qishlogʻiga qaytishga maslahat berdi. Shuncha e’tiborsizlikdan soʻng Kironning mehribonlik bilan aytgan soʻzlarini eshitgach, bolaning koʻngli toiib yigʻlab yubordi. Ayolning ham koʻzlari jiq yoshga toʻldi. U, shundoq tashlab ketar ekanman, begona bolani erkala-tib oʻzimga oʻrgatib nima qilardim, deb oʻzidan qattiq nolidi. Bu hangomaning tepasida turib, soioqmonday bola¬ning koʻzyoshi toʻkkanini koʻrgan Shotish nafratlandi. — Bu qanaqa kallavaram oʻzi! — dedi u, — gap yoʻq, soʻz yoʻq, hoʻngraydi. Bu xil qattiq gaplari uchun Kiron undan oʻpkalaganda, u bunday deb javob berdi: — Singlim, siz odamlarni bilmay, ularga haddan ziyoda ishonasiz. Uning kim va qaerdan ekani noma’lum, ammo sizning uyingizda osmondan tushganday aziz. Tabiiy sherning qayta sichqon boʻlgisi kelmaydi, u sizning rahmdil ekaningizni yaxshi bilib, koʻzyoshi toʻkmoqda — sizdan ajralgisi yoʻq. Nilkanto bu gapga chidolmay, nari ketdi. U xayolida pichoqqa aylanib, Shotishni tilka-pora qilar, igna boʻlib sanchilar, olovga aylanib uni kuydirardi, ammo bularning baridan Shotish zarracha zarar koʻrmadi, Nilkantoning yuragi qon boʻldi, xolos. Shotish Kalkuttadan juda koʻrkam siyohdon olib kelgan edi: ikki sadaf qayiqda bittadan davot, oʻrtada kumush qanotli oqqush tumshugʻida pat tutib turibdi. Shotish bu siyohdonni juda yaxshi koʻrar, uni shohi latta bilan avaylab artib yurardi. Kiron oʻqtin-oʻqtin tegajaklik qilib: Ikki bor tug 'ilgan oqqush boʻlsang ham, Nega berahmsan, ayt-chi, oppoq qush? Nechuk halok etding ul malikani Bu odam yurolmas qora o 'rmonda? deb oqqushning tumshugʻiga chertar, shundan soʻng, Shotish bilan uning orasida hazil, kulgidan iborat dahanaki jang boshlanardi. Joʻnashga bir kun qolganda ertalab siyohdon yoʻqolib qoldi. — Ukajon, sening oqqushing Damayantini qidirib uchib ketibdi, — dedi Kiron kula-kula. Biroq Shotishning juda jahli chiqqan edi. U siyohdon¬ni, albatta Nilkanto oʻgʻirlagan deb oʻyladi — chunki kechqurun bolani oʻz xonasi oldida aylanishib yurganini koʻrgan, buni boshqalar ham koʻrishgan edi. Aybdorni Shotishning huzuriga olib keldilar. Kiron ham shu yerda hozir edi. Shotish darhol Nilkantoga hujum boshladi. — Mening siyohdonimni nega oʻgʻirlading? Uni qayoqqa qoʻyding? hozir topib kel! Shorot Nilkantoni goh gunoh qilgani uchun, goh bekordan-bekor bir necha marta urgan edi, bola hammasiga bardosh berib keldi. Biroq Kironning huzurida siyohdon oʻgʻirlashda ayblaganlarida, uning koʻzlari oʻt chaqnab, gʻazabning zoʻridan koʻksi tez-tez qalqa boshladi, agar Shotish yana bir ogʻiz gapirganda u yovvoyi mushukday tashlanib, panjasining hamma tirnoqlarini uning badaniga botirar edi. Kiron bolani qoʻshni xonaga chaqirib muloyimgina gapirdi: — Nilu, agar siyohdonni sen olgan boʻlsang, sekin olib kelib menga bera qol. Senga va’da beraman, agar shunday qilsang, hech kim senga bir narsa demaydi! Nilkantoning katta ochilgan koʻzlaridan yosh dumalab tushdi, soʻngra u yuzlarini bekitib, achchiq-achchiq yigʻladi. Kiron uydan chiqdi. — Men aminmanki, siyohdonni Nilkanto olgan emas,— dedi u. — Nilkantodan boshqa kim bu ishni qila oladi? Hech kim! — bir ovozdan qat'iy e’tiroz bildirishdi Shorot bilan Shotish. — Kimligini bilmayman, lekin u emas! — dedi Kiron ham qat'iy qilib. Shorot bolani chaqirib yana soʻroq qilmoqchi edi, xotin bunga rozi boʻlmadi. — Boʻlmasa u yotgan xonani, sandiqni tintish ke-rak,— deb taklif qildi Shotish. — Agar siz shunday qilsangiz, biz abadiy dushman boʻlib qolamiz, — dedi Kiron. — Men begunoh bolaning orqasidan josuslik qilishga yoʻl qoʻymayman. Shu soʻzlarni aytganda, uning koʻzlariga kelgan yosh masalani hal etdi: boshqa hech kim Nilkantoga ogʻiz ochib biror soʻz demadi. Quruq tuhmatga qolgan yetimning ahvoli Kironning yuragida shafqat hissini uygʻotgan edi. U, dxoti, koʻylak, chador va oyoq kiyimidan iborat ikki qator yaxshi sarpo tayyorladi-da, yana oʻn rupiya pul olib, kechqurun Nilkanto yotib yurgan hujraga kirdi. U, bolaga hech narsa demay, bu hadyalarni uning sandigʻiga solib qoʻymoqchi edi. Bu temirsandiq ham uning hadyasi edi. Kiron soriysining uchidan kalitni yechib, sekingina sandiqni ochdi, ammo keltirgan narsalarini unga sololmadi, chunki unda: qogʻoz varraklarni uchirish uchun gʻaltak, bambuk novdalari, mango gʻoʻralarini kesib olish uchun oʻtkir qilib qoʻyilgan chigʻanoq, siniq stakan va shunga oʻxshash narsalar toʻlib yotardi. Kiron, sandiqdagi narsalarni tartibga solib, sovgʻalami unga sigʻdirish mumkin boʻlar, deb oʻyladi. Juvon sandiqdan bu ashqol-dashqollarni, bir necha kir va toza koʻylaklarni buyoqqa olgandan soʻng, sandiqning ostidan Shotishning anavi la’nati siyohdoni chiqib qolsa boʻladimi! Taajjubda qolgan kiron oʻzidan-oʻzi qizarib, qoʻlida siyohdon bilan qotib qoldi. U Nilkantoning kirib kelganini ham sezmadi. Bola hammasini koʻrdi. Kiron meni oʻgʻirlikda ayblash uchun dalil izlab uyimga kelibdi, deb oʻyladi Nilkanto. Mana dalil qoʻlida! Holbuki, u, siyohdonni Shotishdan oʻch olish niyatida olib kelgan edi. Uning murodi siyohdonni Gang suviga tashlab yuborish edi, biroq, bir lahzalik ikkilanish tufayli bu ni-yatidan qaytib, uni sandiqqa yashirib qoʻygandi. U endi bu gaplarni qanday qilib Kironga tushuntiradi? Bordiyu tushuntirishga urinsa, u ishonarmikin? Axir, Nilkanto oʻgʻri emas-ku, yoʻq, u oʻgʻri emas, axir! Boʻlmasa, u kim? Endi u nima deb javob berishi kerak? U oʻgʻirlik qildi, lekin u oʻgʻri emas, shuning uchun Kironning uni oʻgʻri deb gumonsirashi adolatdan emas. Nilkanto buni hech qachon unga tushuntirolmaydi, lekin bunday gumon-sirashlarga toqat ham qilolmaydi. Kiron chuqur xoʻrsinib siyohdonni qayta sandiqqa soldi. Xuddi oʻgʻridek, uni kir koʻylaklar bilan yopib, tepasidan varrak uchiradigan gʻaltak, bambuk tayoq-chalar, gʻildiraklar, chigʻanoqlar, siniq shishalar va boshqa oʻyinchoqlarni solib, ularning ustiga oʻz hadyalarini va oʻn rupiya pulni qoʻydi. Biroq ertasiga braxman bola gʻoyib boʻldi. Mahalliy aholidan soʻrashsa, koʻrmadik, deb aytishdi. Politsiya ham uni topolmadi. Shunda Shorot: — Kelinglar, endi uning sandigʻini ochib koʻramiz, — deb qoldi. Ammo Kiron qat'iy ravishda: — Bu boʻlmagan gap! — deb ularning shashtini qaytardi. U Nilkantoning sandigʻini oʻz xonasiga olib kelishni buyurdi va undan siyohdonni olib, hech kimga sezdirmay, Gang sohiliga eltib suvga tashladi. Shotish va Shorotbabuning boshqa oila a’zolari joʻnab ketishdi. Faqat Nilkanto oʻrgatgan kuchukcha ochlikni unutib, sohilda shikoyatomuz gʻingshib, behuda umid bilan egasini qidirardi.

Muallif: Rabindranat Tagor