Hukm (hikoya) [Rabindranat Tagor]

Hukm (hikoya) [Rabindranat Tagor]

I Aka-uka Dukxiram bilan Chxidam erta saharlab belkuraklarini olib ishga ketgan hamon, xotinlari orasida qattiq janjal, mojaro boshlanardi. Ammo qoʻshinlari bunga shunday koʻnikib qolishganki, bu janjallarni koʻchadagi oddiy tovushlarday parvosiz eshitaveradilar. Xotinlarning chinqirganini eshitib, ular bir-birlariga: — Mana, tagʻin boshlandi! — deb qoʻyardilar, xolos. Buning ma’nosi shuki, xuddi ular kutgan narsa roʻy berdi, bu kun ham boshqa kunlardan sira farq qilmaydi. Sharq tarafdan quyosh chiqishining sababini hech kim soʻramagandek, bu ovsinlar orasidagi nizoning sababini bilishga ham hech kim qiziqsinmasdi. Tabiiyki, bunchalik janjal va gʻavgʻolar qoʻshnilardan ham koʻra bu ayollarning erlariga koʻproq ta’sir qilishi kerak edi, lekin bu ularni ham u qadar bezovta qihnaydi. Ular hayotning uzoq yoʻlida bir aravada ketib borishar, yogʻlanmagan gʻildiraklardan chiqqan toʻxtovsiz gʻijirlashlar esa ularga hayot charxining tabiiy ovozi boʻlib eshitilardi. Aksincha, agar uydan baqirgan ovoz chiqib tinchlikni buzmasa, oqibati nimalarga olib borishini aytish qiyin boʻlgan juda katta janjal chiqishidan qoʻrqib turardilar. Bizning bu qissamiz boshlanadigan kun kechqurun aka-ukalar ishdan charchab qaytganlarida uy jimjit edi. Tashqarida ham odatdan tashqari jimlik hukm surardi. Olti soatdan beri quyib turgan yomgʻir, oxiri tingan boʻlsa-da, ufqlarda qora qalin bulutlar hamon yastanib yotardi. Havoda zarracha shabada sezilmasdi. Yomgʻir vaqtida qishloq atrofidagi daraxt va koʻkatlar barq urib yashnadi. Suv oqizib kelgan koʻkatlarning xushboʻy hidi uy tevaragida anqib turibdi. Uylar orqasidagi koʻldan baqalarning vaqillashi eshitiladi. Shu yaqindan oʻtgan Padma daryosi yomgʻir suvidan toshib quyuq qora bulutlar ostida ayniqsa dahshatli tusga kirgan edi. Daryo ekinzorlarining koʻp qismini bosib, uylarga yaqinlashmoqda. Choʻkkan yerlardan mango va non daraxtlarining tomirlari chiqib turibdi; ular biror tayanch topish niyatida boʻshliqqa qarab panjalarini uzatib turganday koʻrinadi. Oʻsha kuni aka-uka Dukxiram bilan Chxidam zamindorning idorasida ishladilar. Daryoning sayoz joylariga ekilgan ekinlar yetilib, qishloq kambagʻallari yo oʻz dalalarida, yoxud judkor yerlarda band edilar. Shuning uchun zamindorning ishboshisi tashqariga chiqib, faqat shu ogʻa-inilarni koʻrdi, xolos. Idoraning tomi teshilgan, koʻp yeridan chakka oʻtardi. Aka-uka kunboʻyi shu teshiklarni yamashdi. Tushda uyga borolmay, shu yerda, idorada andak tamaddi qilishdi. Kunboʻyi yomgʻirda ishlab kiyimlari jiqqa hoʻl boʻldi, ularga korjoma berilmagan edi. Buning ustiga, ta’nayu haqoratlarni odatdagidan koʻproq eshitdilar. Suyak-suyagigacha nam oʻtib, hammayoqlari iflos holda, qosh qorayganda uyga qaytdilar. Ukaning xotini Chondora kiyimining peshini yozib polda yotardi. Har kungidek qovoqlari soliq. Aft-angori shu yomgʻirli oqshom singari gʻamgin. Akaning xotini Radxa boʻlsa, ayvonda hurpayib oʻtiribdi. Aka-uka uyga kirib qarashsa, hadeb yigʻlaydigan bir yarim yashar bola burchakda chalqancha yotib yalangʻoch uxlab qolibdi. — Ovqat ber! — dedi xotiniga Dukxiram. Radxa oʻtga tushgan porox bochkasiday portlab: — Ovqatni qayoqdan olaman?— deb ovozining boricha chinqirib yubordi. —Nima, oʻzim borib pul topaymi? Kunboʻyi ogʻir mehnat va tahqirlardan qaqshab qaytgach, ochlik tugunidan qorongʻilashgan uyda xotindan Sunday zaharli ta’na eshitishga toqat qilolmasdi. Dukxiram yaralangan yoʻlbars ovozini eslatadigan boʻgʻiq tovush bilan: — Nima deding? — dedi-yu, qoʻlidagi belkurak bilan xotinining boshiga urdi. Radxa ovsinining oyoqlari ostiga yiqilib, shu zahoti jon berdi. Ovsini Chondora esa: — Yoʻq, txakur — deb oʻrnidan qoʻzgʻaldi u, — agar xotinim halok boʻlsa, men boshqasini olaman, bordiyu ukamni ossalar ikkinchi uka topolmayman. Ammo Chxidam xotinini jinoyatchi deb ayblaganda, bu haqda oʻylab ham koʻrmagan edi. U ogʻziga kelgan gapni aytishga aytdi-yu, endi oʻzi ham larzaga tushib, oʻz qilmishini oqlashga yoʻl qidirardi. Yosh dehqoning e’tirozi asosliday tuyuldi Chokrobortiga. — Unday boʻlsa nima ham qilarding, — dedi u, — jinoyat qanday zuhur etgan boʻlsa, shunday qilib aytib ber. Bari bir jinoyatni yashirib boʻlmaydi. Shu soʻzlarni aytib Ramlochon chiqib kedi va shu zahotiyoq butun qishloqda janjal vaqtida Chondora Dukxining xotinini belkurak bilan urib oʻldiribdi, degan duv-duv gap tarqaldi. Toʻgʻonni urib ketgan suvdek, shov-shuv bilan qishloqqa politsiya yopirilib kelganda, gunohkor ham, begunoh ham hamma baravar hayajonda qoldi. II Chxidam bir aytgan soʻzdan qaytib boʻlmasligini tushunar edi. Ramlochonga aytgan gapi allaqachon butun qishloqqa tarqalgan, endi u oʻzi ham boshqa bir vaj izlashga botinmas chunki buning oqibati nimaga olib kelishini bilmasdi. Shuning uchun xotinini qutqazishning birdan-bir yoʻli deb, ilgari aytganlarini rad etmay, soʻroq vaqtida ishni chigallashtirish fikrida edi. Chxidam xotiniga aybni oʻz boʻyniga olishni taklif etdi. Bu iltimos uni hang-mang qilib qoʻydi. — Mening gapiradigan gaplarimdan tashvish qilma, — deb dalda berdi unga Chxidam, — bari bir biz seni qutqarib olamiz. U xotiniga tasalli berdi-yu, lekin oʻzi vahimaga tushib, tomoqlari quruqshadi, ranglari murdaday oqarib ketdi. Chondora endi oʻn sakkiz yoshga qadam qoʻygan edi. Uning yuzlari shirmonday, baquvvat, harakatchan gavdasi shunday chiroyli ediki, yursa ham, qayrilsa ham, egilsa ham, xullas hamma holatda oʻziga yarashardi. Chondora yangi qayiqcha singari tez, yengil harakat qilar, kiyimlarida esa biror gʻijim topilmasdi. U har bir ishni gʻayrat va mehr bilan boshlar, koʻchaga chiqib gaplashishni yaxshi koʻrar, qoʻliga koʻza olib, quduq boshiga kelarkan, roʻmolini qiya qilib, chaqnab turgan oʻtkir qora koʻzlari bilan oʻtgan-ketganni kuzatishga juda ishqiboz edi. Akasining xotini Radxa Chogndoraning tamom teskarisi: sustkash, yalqov, isqirt edi; u na boshidagi roʻmolini, na qoʻlidagi goʻdakni, na uy-roʻzgʻor ishlarini eplay olardi. Tagʻin, biror ishi boʻlmagan holda, mugʻambirlik qilib oʻzini hamisha band qilib koʻrsatardi. Chondora u bilan kamdan-kam gaplashardi — shunchaki aytgan bir-ikki ogʻiz soʻzi uchun ovsini shallaqilik qilib baqirar, shangʻillab qargʻagani qargʻagan edi. Ajabki ikkalasining ham xulqi oʻz erining xulqiga oʻxshardi. Dukxiram uzun boʻyli, barvasta, yassi burunli yigit. Kichik koʻzlari borliqning mohiyatini tushunmay, shu bilan birga, soʻrashga ham botinmay turganday, savol nazari bilan qarardi. Xullas, bunday yuvosh, baquvvat, ayni zamonda lapashang odamni qidirib topish qiyin. Chxidam boʻlsa, yaltiroq qora toshdan mahorat bilan yasalgan haykalga oʻxshardi. U juda ham kelishgan yigit boʻlib, hamma a’zolari mutanosib, uygʻun, naq kamolotning namunasi edi. Uning yogʻlangan quyuq qora sochlari hamisha taralgan, buning ustiga, oʻzi ham pokiza kiyinar, andak oliftanamo ham boʻlib yurardi. Hech kim daryoga Chxidamchalik yuqoridan tashlab shoʻngʻimas, hech kim uningdek bir zabt bilan qayiqni itarib yuborolmas, hech kim unchalik chaqqonlik bilan bambuk tepasiga chiqib, yosh novda sindirib tusholmas, qisqasi — u nimaiki qilsa, hamma ishida tartib, fahm-farosat sezilardi. Chxidamni qishloqdagi sohibjamol qizlarga beparvo qaraydi deb ham boʻlmasdi, lekin, goho qizlar oldidan savlat toʻkib oʻtsa-da, oʻzining yosh xotini Chondorani hammasidan yaxshi koʻrardi. Ba’zan eru xotin orasida nizo chiqib, aytishib qolishsa ham, bir-birlarini haqorat qilishmasdi. Totuv yashashlarining bir sababi, asosan, shundan iboratki, agar Chxidam Chondora singari sohibjamol, lekin yengiltak xotinning jilovini boʻsh qoʻyish yaramaydi, deb oʻylasa, Chondoraning fikricha, uning eri koʻzi bilan xotin ovlaydi, bordiyu uni rashk zanjiri bilan bogʻlab qoʻyilmasa, bir kun emas, bir kuni uni tashlaydi-ketadi. Yuqorida aytilgan voqeadan bir oz ilgariroq er-xotin orasida jiddiy bir janjal chiqdi. Chondora erining ba’zan ishni bahona qilib qayoqqadir ketib qolayotganini payqadi. Masalan, oxirgi marta u ikki kun yoʻqolib ketib, uyga pulsiz, quppa-quruq qaytib keldi. Buni koʻrgan Chondora ham, ishlar chatoq ekan, mana boʻlmasa deb, uydan tez-tez ketib qoladigan boʻldi. U koʻproq pristanga borardi va koʻchadan qaytishi bilan Kashi Mojumdarning kichik oʻgli haqida esi ketib gapiradigan boʻldi. Chxidamning hayoti zaharlangan edi. Ishda ham fikr-yodi shu. Bir kun kelin oyisi Radxaning oldiga kelib xotinidan hasrat qildi. Radxa bu gapni eshitib chapak chalib yubordi va marxum otasining arvohini shafe keltirib, bobillab ketdi: — Qarab tur, hali bu baxti qora bir baloni boshlamasa deb qoʻrqaman. Men juda yaxshi bilaman bugun-erta u bir falokatga sabab boʻladi! Shu paytda qoʻshni xonadan chiqqan Chondora salmoqlab: — Nimadan buncha qoʻrqyapsiz ovsin? — dedi. Ikki xotin orasida qattiq janjal boshlandi. Chxidam qonga toʻlgan koʻzlari bilan xotiniga tikilib: — Agar yana yolgʻiz pristanga borganingni eshitsam, suyaklaringni majaqlab tashlayman! — deb baqirdi. Chondora boʻlsa: — Hali shundaymi? Mayli, mening suyaklarim majaqlansa majaqlanib qoʻya qolsin, — dedi-yu, koʻchaga qarab yoʻl oldi. Biroq Chxidam bir sakrab unga yetib oldi. Sochidan ushlab uyga itarib yubordi-da, eshikni qulflab ketdi. Kechqurun ishdan kelib qarasa, eshik ochiq — uyda hech kim yoʻq. Bu paytda Chondora uch qishloqni bosib oʻtib, togʻasining qishlogʻiga yaqinlashgan edi. Chxidam koʻp yalinib-yolvorib, xotinini arang olib keldi shu bilan oʻz magʻlubiyatiga iqror boʻldi. Chxidam bildiki, kaftdagi simobni qoʻl bilan ushlab boʻlmagandek, bu nozanin juvonni ham uyda tutib turish mumkin emas. U ortiq zoʻravonlik qilmadi, ammo doim notinch edi. Yosh, oʻjar xotinining sertashvish muhabbati uning uchun azobdan iborat boʻlib qoldi. U ba’zan Chondora oʻlsa ancha yengil boʻlardi, chunki oiim tang-risidan hech kim rashk qilmaydi, deb oʻylardi. Ana shu mahalda oilada musibat roʻy berdi. Eri Chondorani, aybni boʻyningga ol, deb avrab turganda, u dong qotib koʻzlari goʻyo ikki laxcha choʻgʻdek boʻlib, Chxidamning yurak-bagʻrini kuydirdi. Ayol iztirob ichida, goʻyo bu ajdahosimon erdan qutulish chorasini izlaganday tuyulardi. U eridan abadiy yuz oʻgirdi. Chxidam xotinini, bu ishning qoʻrqadigan joyi yoʻq, deb ishontirishga, hatto politsiya va sudda qanday javob berishini oʻrgatishga ham urindi. Ammo uning uzundan-uzoq nasihatidan Chondora biror soʻzni qulogʻiga ilmay toshday qotib, qimir etmay oʻtiraverdi. Dukxiram hamisha va hamma ishda ukasiga tayanardi. Chxidam unga, oʻlimning aybdori deb Chondorani koʻrsat, deganida, u: — Unda sening xotining nima boʻladi? — deb soʻradi, xolos. — Men uni qutqarib olaman, — dedi Chxidam. Soloqmon Dukxiram esa shu bilan tinchlanib qola qoldi. III Chxidam xotiniga yoʻl-yoʻriq oʻrgatib bunday dedi: — Radxa meni pichoq bilan urmoqchi boʻldi, men oʻzimni himoya qilganda bexosdan belkurak unga tegib ketdi, degin! Sudda voqeani shu zaylda bayon qilishni Ramlochon bobo oʻylab topdi. U xotin shunday javob berganda, Chxidam oʻzi nima deyishi va qanday dalillar keltirishi lozimligini batafsil tushuntirdi. Bu orada yetib kelgan politsiyachilar ish boshlab yubordilar. Radxani Chondora oʻldiribdi, degan ovoza qishloq aholisining miyasiga singib ketgandi. Hamma guvohlar shuni tasdiqlardilar. Chondora soʻroqda: — Ha, men oidirdim, — deb javob berdi. — Nega? — Uni koʻrgani koʻzim yoʻq edi. — Janjallashib qolganmidinglar? — Yoʻq. — Avval u seni oʻldirmoqchi boʻldimi? — Yoʻq. — Ehtimol u senga yomon gap gapirgandir? — Yoʻq. Bu javoblar hammani hayratda qoldirdi. Chxidam hang-mang boʻlib qoldi. — Notoʻgʻri gapiryapti! — deb qichqirdi u. — Radxa birinchi boʻlib pichoq koʻtargan. Politsiyachilar unga tanbeh berib, jim turishga majbur etdilar. Masalaning biror jihati qorongʻi qolmasin deb, Chondorani batafsil soʻroq qilishdi, lekin bu foyda bermadi: uning javoblari hamon boyagining oʻzi edi. Radxaning birinchi boiib hujum etganini u qat'iy rad etdi. Bu ayol sira koʻrilmagan oʻjarlik qildi. U toʻgʻri dor ostiga qarab yoi tutgan, uni bu yoʻldan toʻxtatgulik kuch yoʻq edi. Ajabo, bu qanday tahlikali kibr? Chondora fikran eriga murojaat qilib: «Seni qoldirib, oʻz yoshligimni dorga bagʻishlayman, mayli, bu tugʻilishimda dor mening oxirgi tayanchim boʻlsin», — dedi. Mana, oʻlimga hukm etilgan Chondora hamqishloqlari oldida sharmandai-sharmisor etilgan oʻsha beozor, chaqqon, xushchaqchaq juvon yoshlikdan tanish koʻchadan, aravalar yonidan, bozor maydonidan, pristan yonidan, Mojumdaming uyi, maktab va pochta oldidan oʻtib, qishloqni abadiy tark etib bormoqda. Uning ketidan bolalar toʻda-toʻda boiib chopishar, tengqur juvonlar esa, ba’zilari roʻmolini qiya qilib, ba’zilari eshik tirqishidan, birovlari daraxtlar orqasida yashirinib, Chondorani olib ketayotgan politsiyachilarga qarar, dahshat, uyat va gʻazabdan qaltirar edilar. Sudda ham Chondora ustiga qoʻyilgan aybga iqror boidi. Uning iqroricha, Radxa oiim oldidan unga hech qanday qattiq soʻz aytmagan. Guvohlik berish navbati Chxidamga keldi. U iltijo qilganday qoi qovushtirib, sudga qarab baland ovoz bilan dedi: — Janobi sudya, qasamyod qilib aytamanki mening xotinimda hech qanday gunoh yoʻq. Sudya unga baqirib tinchlantirgach, soʻroq boshladi. Chxidam boʻlgan voqeani toʻppa-toʻgʻri soʻzlab berdi. Ammo sudya uning soʻzlariga ishonmadi, chunki eng ishonchli bosh guvoh Ramlochon voqeani quyidagicha tasvir etdi: — Men jinoyat roʻy bergan joyga oʻsha zahotiyoq yetib keldim. Guvoh Chxidam menga boʻlgan voqeani batamom soʻzlab berdi. U mening tizzalarimni quchoqlab turib: «Xotinimni qanday qilib qutqaraman, shunga bir yoi koʻrsating» — deb iltimos qildi. Ammo men unga hech nima deyolmadim. «Agar men xotini ovqat pishirmagani uchun akam uni urib oidirdi desam, Chondorani qoʻyib yuborarmikanlar», — deb soʻradi. Bunga men: «Tentak, bunaqa gapdan ehtiyot boʻl. Sud oldida bir ogʻiz ham yolgʻon gapirmaki, dunyoda bundan qattiqroq gunoh yoʻq, dedim...» Ramlochon Chondorani qutqarib qolish uchun bir qan-cha yolgʻon-yashiq vajlarni oʻylab qoʻygan boʻlsa ham, ayol oʻzini oqlashga urinmaganini koʻrib, qoʻrqdi. «Yolgʻon guvohlik berganim uchun oxiri oʻzim javobgar boʻlmayin tagʻin! Yaxshisi, oʻz bilganimni gapiray», — deb oʻyladi u. Mana shu qarorga kelib, u sudga oʻzi eshitgan narsalarni gapirdi, biroq ba’zi tafsilotlarni qoʻshishni ham unutmadi. Sudya bu ishni koʻrish uchun vaqt tayinladi. Bu orada mehnat va savdo, quvonch va alam — dunyoda hamma narsa oʻz navbatida davom etdi. Oʻtgan yillardagi singari srabon oyida yetilayozgan ekinzorlarga toʻxtovsiz yomgʻir yogʻib turdi. Politsiya gunohkor va guvohlarni yana sudga olib keldi. Sud binosining hovlisida juda koʻp odamlar yigʻilib, ishning oqibatini kutmoqda edi. Botqoqlik bir uchastkani qurilish maydoniga aylantirish yuzasidan Kalkuttadan bir advokat kelgan edi. Shu munosabat bilan da’vogar tarafidan oʻttiz toʻqqiz guvoh chaqirildi. Necha yuzlab odamlar sudga kelib, oʻzlarining chigal ishlarini yechmoqchi boʻladilar! Har kim ham oʻz ishidan koʻra jiddiyroq ish yoʻq deb oʻylaydi! Chxidam bu sertashvish olamga derazadan nazar tashlarkan, unga hamma narsa oʻtkinchi tushday tuyuldi. Banan daraxtining osilib turgan shoxida kakku sayrardi, qushlarning na sudi, na qonuni bor. — Oh sohib1, bir gapni hadeb soʻray berasizmi? — dedi Chondora. — Gunohingni boʻyningga olasanmi?— dedi sudya.— Buning uchun qanday jazo berilishini bilasanmi? — Yoʻq, — dedi ayol. — Seni dorga osadilar. — Bosgan izlaringizdan oʻrgilay, sohib: shu ish tezroq boʻla qolsin! — deb qichqirdi Chondora. — Xohlaganiningizni qiling, mening toqatim qolmadi! Sud zaliga Chxidamni olib kirganlarida Chondora undan yuz oʻgirdi. Sudya unga murojaat qilib: — Mana bu guvohga qarab ayt-chi, u senga kim boʻladi? — dedi. Xotin yuzlarini qoii bilan bekitib javob berdi: — Mening erim. — U seni sevadimi? — Sevganda qandoq! — javob berdi u. — Sen-chi, sen uni sevmaysanmi? — Jonu dildan sevaman! Soʻroq navbati Chxidamga kelganda, u: — Men oʻldirganman, — deb turib oldi. — Nima uchun? — Ovqat soʻraganimda bermagani uchun. Dukxiramdan soʻroq boshlanganda u behush boʻlib qoldi. Oʻziga kelgach: — Men oʻldirganman, sohib, — dedi. — Nima sababdan? — Ovqat bermagani uchun. Guvohlardan qayta-qayta soʻrab, sud, bu aka-ukalar xotin kishini sharmandalarcha dorga osilishdan xalos etish uchun aybni oʻz boʻinlariga olmoqdalar, degan qat'iy fikrga keldi. Ammo Chondoraning oʻzi hamma joyda — politsiya uchastkasida ham, sudda ham bir aytganini takrorlay berdi. Uning javoblarida zarracha ikkilanish sezilmasdi. Ikki advokat, ixtiyoriy ravishda, uni oʻlimdan qutqazish uchun himoya qila boshladi, biroq, oxiri ularning ham hafsalasi pir boiib, oʻziga qoʻyib berishdi. Bir vaqtlar, yoshlik tongida kulcha yuzli, jajjigina qoracha qizcha, qoʻgʻirchoqlarini qoldirib, ota uydan qaynota xonadoniga kelib kirgan edi. Oʻsha quvonchli nikoh kechasi bukun yuz bergan bu voqeani kim ham tasavvur eta olardi! Ota, nima boʻlganda ham qizimga yaxshi tarbiya berdim, deb bearmon koʻz yumdi. Osishdan oldin koʻngilchan bir vrach Chondoradan, biror odamni koʻrishni istaysanmi, deb soʻradi. — Men onamni koʻrishni istardim, — dedi Chondora. — Ehtimol, ering bilan koʻrishishni xohlarsan, uni chaqirib beraymi? — Yoʻq, oʻlgan yaxshi! — deb javob berdi Chondora.

Muallif: Rabindranat Tagor