Qiyomat qarz (drама) [Oʻlmas Umarbekov]
![Qiyomat qarz (drама) [Oʻlmas Umarbekov]](http://uzsmart.ru/kutubxona/asarlar/qiyomat-qarz-drama-olmas-umarbekov/qiyomat-qarz-drama-olmas-umarbekov.jpg "Qiyomat qarz (drама) [Oʻlmas Umarbekov]")
| Qiyomat qarz (drама) [Oʻlmas Umarbekov] |
| Asosiy Ishtirok Etuvchilar: Soʻlaymon ota — choʻpon, 70-75 yoshlarda. Gʻulom aka — urush invalidi, choyxonachi, 68-70 yoshlarda. Zebi xola — Soʻlaymon otaning xotini, 45-50 yoshlarda. Nazarov — vrach, 45-50 yoshlarda. Sodiq — aspirant, 30 yoshlarda. Anvara — 30 yoshlarda. Mamarasul — ferma mudiri, 35-40 yoshlarda. Zarifa — Sodiqning xotini, 22-25 yoshlarda. Zarifaning ota-onasi, kupedagi yigitlar, Galinaning qishlogʻidagi ayollar, quruvchi yigitlar, selʼsovet raisi, Soʻlaymon ota kolxozidagi pravlenie a’zolari va boshqalar. Birinchi Parda Birinchi Koʻrinish Kolxoz raisining kabineti. Hamma pravlenie a’zolari yigʻilgan. Soʻlaymon ota ham shu yerda. Bir chekkada doʻppisini oʻynab oʻtiribdi. Raisning qoʻlida qandaydir qogʻoz. Hammaning koʻzi unda. Nihoyat rais boshini koʻtaradi. Rais. Oʻrtoqlar, pravlenie nomiga pravlenie a’zosi, kolxoz ferma mudiri va sakkizta ferma xodimidan ariza tushgan. Oʻqib beraman. (Oʻqiy boshlaydi.) «Biz «Gʻalaba» kolxozining chorvachilik fermasi xodimlari, ya’ni ferma mudiri Mamarasul Inogʻomov, sut sogʻuvchilar Oysha Sottieva, a’lobush Inogʻomova, choʻponlar Berdivoy Omonov, Mirholiq Mirhaydarov va boshqalar — hammasi boʻlib sakkiz kishi — ushbu arizani yozdik shul mazmundakim, keyingi yillarda kolxozimizda chorvachilik ishlari oqsab qoldi. Sut kamayib, suyulib ketdi. Sogʻin sigʻirlarning koʻpi... (Rais xatni oʻqishdan toʻxtaydi va alanglab kimnidir qidiradi.) Mamarasul Inogʻomovich? (Eshik yonida doʻppisini changallab oʻtirgan loʻppi yuzli yigit boshini koʻtaradi.) Mamarasul. Labbay! Rais. Sigʻirmas sigir!.. Sigʻirning nimaligini ayollar chiqib ketganda aytaman. Mamarasul. Nervnichit qilib yozdikda, kechirasiz. Rais. Asab buzilsa shunaqa, tildan uradi. Xoʻp... (Oʻqiy boshlaydi.) Sut kamayib, suyulib ketdi. Sogʻin sigʻir... sigirlarning koʻpi tappa sutdan qolib, koʻpik qaytarib yotibdi. Soʻlaymon ota. Mamarasul! Xafa boʻlmagin-u, uka, ayb senda, mol boqishni bilish kerak. Sigʻir deysanmi, mayli nima desang degin-u, lekin mol boqishni bilish kerak. Mol jonivor bamisoli tili chiqmagan bola. Ming marta aytdim senga — atrofida girdikapalak boʻlmasang boʻlmaydi deb. Girdikapalak boʻlsang, yemidan, suvidan xabar olib tursang, mana man deb yelinini oʻzi tutib turadi.(Mamarasul boshini quyi soladi. Rais arizani oʻqishda davom etadi.) Rais. Yaqin zamonda dumini doʻng qilib... (Mamarasulga) Bu nima deganingiz? Mamarasul. Dumini dikkaytiribda!.. Rais. ...dumini doʻng qilib, shataloq otib yurgan buqachalar munkayib qoldi. Koʻzlarida yosh. Yozuvchi boʻlib keting-ge, Mamarasul! Mamarasul. Ha endi, rostida. Rais. Kuyikkan sigʻirlar... yana sigʻirlar, kuyikkan sigirlar koʻpayib, molxona algʻov-dalgʻov boʻlib ketdi. Negaki, bir tonnayu yuz kilo keladigan Olabuqa ozib, chopmaydigan boʻlib qoldi. Salga hansirab, koʻpik tashlaydi. Ishonmasalaring tekshirib koʻringlar. Masalan, kuni kecha Estoniyadan keltirilgan targʻil, sigʻirga sakrayman deganda, oyogʻi chalinib ketib (albatta madorsizlikdan), shalop etib semon polga yiqildi. Natijada bir shoxi sindi. Hammangizga ma’lum, shu Olabuqa, ya’ni shu zotli jonivor rayonda, nainki rayonda, oblastda ham birinchilar qatorida boʻlib, bir necha marta medalʼ olgan edi. Hozir esa oʻzining asosiy ishiga yaramay qoldi. 0voz. Shuni yozmasangiz boʻlardi. Mamarasul uka... Mamarasul. Menam yozmaylik devdim. Oysha xola oyogʻini tirab turib oldi. Uch kundan beri gʻunajini kuyikib yotibdi. Buqa yoʻq. Bugun Qumariqqa yetaklab ketdi. Rais. Qoʻychilikda ham ahvol yaxshi emas. Kolxoz atrofida oʻt qolmadi. Hamma qoʻylarni qirga haydadik. Qirda qurgʻoqchilik. Oʻt kam. Boʻrdoqilarning dumbalari kirtayib qoldi. Sotgani odam uyaladi. Bu hakda bir necha marta kolxoz raisi oʻrtoq Abdulla aka Ismoilovga aytildi. Lekin hech qanday chora koʻrilmadi. Bizning qat'iy fikrimizcha birinchi va asosiy chora shuki, qishlogʻimizning oqsoqoli Soʻlaymon otadan qoʻylarni tortib olish kerak. Soʻlaymon ota. Iya, Mamarasul?! Seni nima jin urdi, uka? Rais. Soʻlaymon ota, siz tinchlaning. Arizani oxirigacha oʻqib boʻlay, keyin gapirasiz. (Arizani oʻqishda davom etadi.) Kolxoz qoʻylari ozib, choʻp boʻlib turganda bu kishining dumbalariga, ya’ni qoʻylarining dumbalariga tirgovich qoʻyib yurishlari — kolxoz ustaviga xilof. Ustavda har bir kolxozchi oilasi bilan oʻntagacha shaxsiy qoʻyga ega boʻlishi mumkin deyilgan. Soʻlaymon otada toʻrt yuzdan oshib ketdi. Shul masalani tezda hal qilib, kolxoz chorvachiligini yuksaltirishga yordam berishingizni soʻraymiz. Yana bir gap. Kuni kecha, ya’ni shanba kuni kechasi, soat birlarda ikkinchi brigadaning maydonida beda gʻaramidan bir eshak arava beda oʻgʻirlangan. Bu beda ishonchli xabarlarga qaraganda, Soʻlaymon otaning qoʻrasiga tushgan. Bu masala ham tekshirilib, aybdor jinoiy javobgarlikka tortilishini talab qilamiz...» Soʻlaymon ota. Chindanam, Mamarasul, jinni boʻp qopsan! Rais. Soʻlaymon ota! Soʻlaymon ota (unga parvo qilmay). Beda qoʻramga tushgani rost. Haydaralining oʻzi obkeb berdi. Seni jin urmasa, meni oʻgʻriga chiqarasanmi. Voy esipase? Rais. Soʻlaymon ota! Agar jim boʻlmasangiz, masalani sizsiz hal qilamiz. Oʻtiring! Soʻlaymon ota. Ahmoq... (Oʻtiradi.) Rais. Xoʻsh, nima deysizlar? 1-ovoz. Ahvol chatoq ekan, bilmagan ekanmizda... 2-ovoz. Menda bitta savol bor. Mamarasulga. Mumkinmi? Rais. Marhamat. 2-ovoz. Bir shoxi singan haligi... Mamarasul. Olabuqa. 2-ovoz. Ha, oʻsha Olabuqa, nima endi butunlay ishdan chiqdimi? Bunchalik emasdir? Bizning bir sigirimiz boʻlardi. Juda suzongʻich. Shuni ikkala shoxi sinib qoldi dalada. Suzishgandirda. Shoxsiz ham sut beravurdi binoyidek. Men mol doʻxtirmasman, oʻqituvchiman. Lekin bir shoxi sinsa ham haligi Olabuqa oʻz ishini qilaverar deyman? Mamarasul. Bilmadim, hozircha kasal. Tuzalgandan keyin tekshiramiz. Oʻrtoqlar, gap hozir buqada emas. Asosiy masalani hal qilib beringlar. Judayam qiynalib ketdim. 3-ovoz. Soʻlaymon otadan qoʻylarni tortib olib boʻlmaydi. Mamarasul. Nega? Kim boʻptiki u odam, hammamiz qoʻrqamiz? 3-ovoz. Uyat senga, Mamarasul, bunday deyish. Soʻlaymon otanig kimligini kolxozda hamma biladi. Qishloqning otasi u. Maslahatgoʻyi. Biron ma’raka usiz oʻtmaydi. Keyin butun umri kolxozda oʻtyapti. Sen hali onangni qornida eding u kolxoz tuzayotganda. Soʻlaymon ota. Onasiyam ahmoq uni tuqqan... Mamarasul. Soʻlaymon ota! Meni haqorat qilsangiz mayli, onamga til tegizmang... Militsiyaga aytsam, naq xuligan deb oʻn besh sutkaga qamaydi. Soʻlaymon ota. Ana! Ana! Aytmovdimmi ahmoqsan deb. Boʻlmasa shunday deysanmi! Hoy! Meni qamaydigan melisa hali onasidan tugʻilganamas! Rais. Soʻlaymon ota! Mamarasul! Majlisdamisizlar oʻzi yo ot bozordami? (Mamarasulga). Maqsadga koʻching. Mamarasul. Maqsadga koʻchsam... Qoʻylarni Soʻlaymon otadan tortib olish kerak. Sotsin. Kolxoz qoʻylariga qoʻshib yuboramiz. U ham tinch, biz ham. Qariganida qir oshib yurmasin. Yaqin atrofda bironta mol oʻtlaydigan joy qolmadi uning dastidan. Har bahor shu. Oʻzining qoʻylari boʻlsa ham mayli edi. Yettiyot begona odamniki! Tagʻin u bormi, yoʻqmi, hech kim bilmaydi. 1-ovoz. Ammo-lekin bir hisobda boboyga qoyil qolish kerak. Ikkita qoʻyni toʻrt yuzga chiqaribdimi ofarin! Qani endi kolxozning chorvasi shunaqa koʻpaysa? Tagʻin oʻqimagan odama? Mamarasul. Nima demoqchisiz shu bilan? Oʻqigan boʻlsang ham hayf senga demoqchimisiz? 1-ovoz. Hoʻ, uka! Oʻzingni bos. Hali unga kelganim yoʻq. Mamarasul. Oʻgʻrincha mol boqishni men ham bilaman. Lekin qaerdan oʻgʻirlayman! Bir choʻntagimdan oʻgʻirlab ikkinchisiga solamanmi?! Kolxoz ustavida... 2-ovoz. Muncha ustav deysan? Beustav oʻttiz yildan beri bitta ham qoʻyni xato qilmay boqib kelyaptimi — Soʻlaymon otaga rahmat! Undan oʻrganish kerak. Oʻgʻrincha boqib nima qilibdi? Haligi arizangdagi bir arava bedami? Mamarasul. Kunjarayam. Oʻzim berganman. 2-ovoz. Ana! Bedaniyam brigadirning oʻzi olib kelib bergan. Soʻlaymon otaga kim yoʻq deya oladi? Hech kim! Lekin rais, Mamarasulning arizasida jon bor. Kolxozda ikkita ferma boʻlib qoldi. Bittasi kolxozniki. Bittasi Soʻlaymon otaniki. Qaerdan qoʻyning sutini topish mumkin? Soʻlaymon otanikidan, qaerda qoʻy sutidan kart dumbadek qatiq qilinadi? Soʻlaymon otanikida. Rayondan kelib olib ketishadi. Qoʻylar ham oʻzi havasga boqilgan qoʻylar. Hammasining boʻynida qizil lenta, qoʻngʻiroq. Jingʻir-jingʻir... Chet eldan kelgan mehmonlarga shu qoʻylarni koʻrsatdim ikki marta kolxozniki deb. Qoyil qolib ketishdi. Mamarasul. Oʻzimiznikilar ham yomon emas. Juda munaqa oshirmang, Suvonqul aka! Koʻngil oʻksir ekan. 1-ovoz. Koʻngling oʻksisa nima qilarding bunaqa ariza yozib? Vahm bosib ketdiku yurakni! Mamarasul. Ha endi, tezroq hal qilinglar, dedikda. Rais. Xoʻp! Masala ravshan. Kimda kim Soʻlaymon otaning qoʻylari kolxozga oʻtkazilsin desa, qoʻl koʻtarsin. (Mamarasul, keyin boshqalar qoʻl koʻtarishadi. Bitta Suvonkul aka koʻtarmaydi.) Suvonqul aka, nima, siz qarshimisiz? Suvonqul. Betarafman. Bordiyu, oʻsha ikkita qoʻyini tashlab ketgan yigit urushdan omon qaytgan boʻlsa, aylanib kelib qolsa, Soʻlaymon otaning yuziga qanday qaraymiz? Axir, yigirma yil, yigirma besh yil deganda uyiga kirib kelganlar boʻldiku?! Hamma jimib qoldi. Soʻlaymon ota. Ha, balli. Ichlaringda bitta aqlli odam bor ekan. Rahmat, Suvonqul uka. Otangga oʻxshabsan, rahmat. Endi Mamarasul, fermaning arizasiga kelganda, gap shu. Mani kolxozga beradigan qoʻyim yoʻq. Mana shu qoʻylarni deb yuribman. Maskopgayam bor arzangni koʻtarib. Mani gapim shu. (Soʻlaymon ota zarda bilan chiqib ketadi. Yana oʻrtaga jimlik choʻkadi.) Mamarasul. Endi nima qilamiz, Abdulla aka? 1-ovoz. Dard qilamiz! Cholni xafa qilib qoʻydikku?! Rais. Soʻlaymon ota bilan men oʻzim yana gaplashaman. Mamarasul Inagʻomovich, manavi ahmoqona arizangizni yirtib tashlang. Arxivga tushib qolsa ustimizdan kulishadi. Majlis tamom. (Hamma oʻrnidan turadi). Parda Ikkinchi Koʻrinish Sahna ayvondan iborat. Bir yogʻi hovliga chiqadi, bir yogʻi uyga tutashgan. Uyning eshigida qulf osigʻliq. Toʻrda pastak yogʻoch soʻri. Soʻlaymon ota ayvonga kirib, xayol bilan soʻriga oʻtiradi. Nimanidir axtarib, hammayoqqa qaraydi. Koʻzi qulflogʻliq eshikka tushadi. Ayvon ustuniga osigʻliq kalit bilan eshikni ochib, xonaga kirib ketadi. Koʻp oʻtmay bir boʻgʻcha koʻtarib chiqadi. Soʻri ustida uni ochadi. Boʻgʻcha xotinining kiyimlaridan iborat. Sochvon, paranji, eski mahsi... dorpech... Chol ularni birpas koʻrib taxlaydi, boʻgʻchani tugadi. Yana xonaga kirib, eski bir qutini koʻtarib chiqadi. Uning ichini titkilaydi. Kandaydir qogʻozlar, xatlar ichidan kichkina tugun chiqadi. Qidirgan narsasi shu edi. Shoshib ochadi. Bu yangi chust doʻppi, shohi qiyiqcha. Chol doʻppini qoʻliga olib, ohista soʻriga oʻtiradi. Qulogʻiga xotinining ovozi eshitiladi: «Dadasi! Hoy, dadasi!» Chiroq asta-sekin oʻchib, sahna qorongʻilashadi. Yana shu ayvon. Lampa-chiroq yonib turibdi. Soʻrida Zebi xola yotibdi. Zebi xola (yoʻtalib). Dadasi!.. Ho, dadasi! (Sahna orqasidan Soʻlaymon otaning ovozi eshitiladi: «Hozir!») Nima qilyapsiz? Buyoqqa keling. Soʻlaymon ota kiradi. Qoʻlida choynak, piyola. Soʻlaymon ota. Juda besabrsanda. Choy damladim. Pamil choy. Zebi xola. Pamil choy? Qaerdan oldingiz? Soʻlaymon ota. Gʻulomchoʻloq berdi. Shahardan olib chiqibdi. Demak choy chiqibdimi, hali zamon toʻqchilik boʻlib qoladi. Mana ich, achchiqqina damladim. (Xotiniga choy beradi, soʻri zixiga oʻtiradi.) Zebi xola. Olmachoy ichaverib, pamil choyning mazasini unutibman. Yaxshi choy boʻpti, dadasi, rahmat. Oʻzingiz ham iching. Soʻlaymon ota. Ichaver, ichaver. Zebi xola. Dadasi! Sotvoldi kelmadimi? Soʻlaymon ota. Yana Sotvoldi deysana? Xat kelsa, yugurib olib kelardi. Muncha endi oʻshani oʻylayvermasang? Oʻzingni oʻyla. Zebi xola. Roppa-rosa ikki yil boʻldi. Na xat bor, na xabar. Soʻlaymon ota. Tirik boʻlsa xat ham yozadi, oʻzi ham keladi. Gʻulomchoʻloqning gapini eshitdingku, dushmanning orqasiga tushib qolsa, kimdan xat berib yuboradi? Buning ustiga Stalingraddan keyin fashist degani quyondek qochib turibdi. Uni quvsinmi Noʻ'monjon yo senga xat yozsinmi? Odamni xunob qiladigan gapni gapirasanda. Zebi xola. Siz xunob qilmay gapirasiz. Sizning gapingizga ilon poʻst tashlaydi. Soʻlaymon ota. Toʻgʻrida. Qani oʻzing ayt, xunob boʻlmay nima qilay? Oʻzingni oʻyla, tezroq oyoqqa tur. Rasmana gapni aytganda, Noʻ'monjonga biz kim? Nega endi doim bizni oʻylashi kerak ekan, fashist buyokda qolib? Zebi xola. Voy, voy, nima deyapsiz oʻzi? Axir men uni oʻgʻlim deganman. Koʻz-qoshi shundoq Tursunimning oʻzi. Oʻzim uylantirmoqchi edim uni. Qiz topib qoʻyganman. Ortiq otinning qizi. Biram koʻhlik boʻlgan. Koʻrgan uni Noʻ'monjonning oʻzi ham. Mayli, degan. Soʻlaymon ota. Mayli degan? Zebi xola. Ha. Soʻlaymon ota. Tavba? Qachon ulgurgan eding? Doim sigir-buzoqni ketida edingku? Zebi xola. Xayrli ishga vaqt topiladi. Anavi qutini olib keling... Soʻlaymon ota. Qaysi quti? Zebi xola. Mening qutimnida. (Soʻlaymon ota xonaga kirib, olib chiqadi. Zebi xola undan kichkinagina tugun oladi. Ochadi. Doʻppi bilan shohi qiyiq.) Noʻ'monjonga atab oldim buniyam! Soʻlaymon ota. Obbo seney. Yaxshi, yaxshi. Zebi xola. Siz boʻlsangiz, kimmiz unga deysiz. Urushdan keyin kelaman degan, sizlar bilan turaman, degan. Kelmasa... kelmasa... (Yigʻlaydi.) Sizni kimga tashlab ketaman? Huvillagan hovlida bir oʻzingiz... Soʻlaymon ota. Iyya, iyya! Jinni boʻldingmi? Nima deyapsan oʻzi, xotin? Isitmang yoʻqmi? Peshanasiga qoʻlini qoʻyadi. Zebi xola. Sezib turibman... ketadiganga oʻxshayman, dadasi... Soʻlaymon ota. Nafasingni sovuq qilma! Odam choʻchir ekan. Zebi xola. Nima qilay... meni kechiring... Oldin men ketsam, tinch boʻlaman. Oʻzingiz koʻmasiz. Soʻlaymon ota. Ozgina kasal boʻlib, rosa ezma boʻlib qolding, xotin. Bemaza gaplaringni yigʻishtir. (Qoʻlini olmoqchi boʻladi.) Zebi xola. Yoʻq, olmang. Shundoq oʻtiring, qoʻlingiz biram issiq. Soʻlaymon ota. Issiq degin? Bemavrud gapirding bu gapni, xotin. Oʻttiz yil ilgari qayoqda eding? Zebi xola. Achinyapsizmi? Soʻlaymon ota. Yoʻq. Yaxshi yashadik, xotin, Tohir-Zuhra boʻlmasak ham totuv yashadik. Sen nima deysan oʻzing? Ha, yaxshi yashadik. Zebi xola. Men ham shu. Soʻlaymon ota. Sen bilan hech boshim egilmadi. Shirin gapingni ayamading. Qozonimiz doim osigʻliq turdi. Yaxshi yashadigu, lekin jinday achinadigan joyim bor. Zebi xola. Nima? Soʻlaymon ota. Toʻyimiz esingdami? Zebi xola. Ha. Soʻlaymon ota. Goʻshangaga kirayotganimda rahmatli yanga, Xolposhsha xola uch kun tegmang Zebiga, uyat boʻladi, dedi. Men ahmoq quloq solib oʻtiribman. Shunga achinaman. Zebi xola. Quyilmadingiz, quyilmadingiz. Soʻlaymon ota. Ha, yoqib ketdi-a, oʻzingga ham?! Zebi xola. Boʻldi, ensamni qotirmang, sizdan doim bemaza gap chiqadi. Soʻlaymon ota. Boʻldi, boʻldi, qizarma. Hali ham baliqdaksan. Zebi xola. Boʻldi dedimku. Soʻlaymon ota. Boʻldi, boʻldi. Hazil qildimda, xotin. Ammo oʻlimni xayolingga keltirma. Hali koʻp yashaymiz. Doʻxtir, tuzalib ketadilar, dediyu. Zebi xola. Noʻ'monjonning toʻyini koʻrsam devdim. Soʻlaymon ota. Koʻrasan, keladi u. Shunaqangi toʻy qilaylikki, butun Zarkat gumburlab ketsin. Hali u bolali-chaqali boʻladi. Ularni kim boqadi, kim qaraydi oʻzing boʻlmasang? Oʻzing boqasan. Bolalar koʻp boʻladi. Fotima-Zuhra, Hasan-Husan, Tohir-Zuhra... Ehha... Hisobini yoʻqotib qoʻyamiz. Bittasi sening tizzangda boʻlsa, bittasi mening tizzamda boʻladi. Bir kuni sen choʻpchak aytasan, bir kuni men... «Ming bir kecha» boʻlib ketamiz ikkalamiz. Juda choʻpchak yetmasa oʻzimizni choʻpchak qilib beramiz. Choʻpchaqdan qaerimiz kam? Bir bor ekan, bir yoʻq ekan, yaqin oʻtgan zamonda, Zarkat degan tomonda, bir xushtan choʻpon boʻlgan ekan. Uning oy desa oydek, kun desa kundek, aqli koʻzidan marvariddek tomib turgan xotini bor ekan. Ular juda totuv, ahil yashashgan ekan. Erining gapini xotini ikkita qilmas ekan, xotinining gapini eri... Eshityapsanmi? Zebi? (Xotiniga qaraydi va choʻchib ketadi.) Zebi! Zebi! Jonginam Zebi! Meni kimga tashlab ketding! Zebi! (Yigʻlab yuboradi.) Parda Sahna yorishadi. Soʻlaymon ota doʻppiga tikilganicha oʻtiribdi. Keyin boshini koʻtaradi. Xatlarni yigʻishtirib, bir qoʻyniga doʻppi, qiyiqchani tugib, ikkinchi qoʻyniga soladida, ayvondan chiqib ketadi. Parda Uchinchi Koʻrinish Tolzor. Kichkina choyxona. Yonida buloq. Uch-toʻrt joydagi toʻrqovokda bedana sayrayapti. Soʻrida oyoqlarini osiltirib Soʻlaymon ota oʻtiribdi. Qovogʻi soliq. Roʻparadagi deraza ustiga shior yozib qoʻyilgan: «Choydan boshqa ichimlik ichilmasin. Choyxona mudiri birinchi gruppa invalidi Gʻulom Haydarov». Soʻlaymon ota. Gʻulom! Gʻulomey! (Hech kim javob bermaydi.) Gʻulom choʻloq, qaerdasan? Yogʻoch oyogʻini toʻqillatib, bir qoʻlida kaftgir, bir qoʻlida sochiq ushlagan Gʻulom aka paydo boʻladi. Gʻulom aka. Ha, ha, muncha baqirasan, betga chopar?! Kelganingni koʻrdim. Yogʻim yonib ketmasin deb chiqmadim. Nima deysan? Soʻlaymon ota. Choyingdan ber. Achchiq boʻlsin. Gʻulom aka. Senga achchiq choy berib oʻlibmanmi? Oʻzi qiltillab turibsan, safar oldidan oʻlib-netib qolsang nima qilaman? Soʻlaymon ota. Ha, choʻloq! Topgan bahsingni qara. Mening sogʻligim senga uch pul. Maqsading choydan urish. Buni yetti yashar bola ham biladi. Boʻl tez. Ogʻzim qaqrab ketdi. Gʻulom aka. Nima yevding? Kecha oshga qazi solmovdim shekilli? Soʻlaymon ota. Sening oshingni yegandan keyin oʻn kun oshqozonning shoʻrini yuvish kerak. Tuzdan osh qilasanmi nima balo, masalliqni urib qolib? Gʻulom aka. Hozir ham osh qilyapman. Nevaram Qoʻqondan devzira olib kelibdi. Safar oldidan yeb ketarsan deyman. Soʻlaymon ota. Muncha safar deb qolding. Qanaqa safar? Gʻulom aka. Yopiray, oʻzini goʻllikka soladi-ya! Peshanangga yozib qoʻyibdiku shundoq?! Soʻlaymon ota. (jiddiy). Qaerdan eshitding?! Gʻulom aka. Kelinim aytdi. Maskov, Leningrad, Qrim, Qora dengiz qilib kelar emishsan. Soʻlaymon ota. Yoʻgʻ-e? Gʻulom aka. Ha, hamma buyruqlar kelinimning qoʻlidan oʻtadida. U biladi. Putyovka zakaz qilibdi rais. Oshigʻing olchi, doʻstim. Menga qara, meni ham olib ketmaysanmi-a? Ja boʻlmasa chamadoningni koʻtarib yurardim. Soʻlaymon ota. Kurortga-ya? Gʻulom aka. Ha, nima qipti? Soʻlaymon ota. Yetmish yildan beri atrofimda xira pashshaday gʻoʻngʻillaganing-gʻoʻngʻillagan. Endi oʻsha yokda ham tinch qoʻymaysanmi? Tur, yaxshisi choyingni olib kel. Gʻulom aka. Qoʻpolliging qolmadi. Ogʻzing xuddi Mamarasulning fermasiga oʻxshaydi. Soʻlaymon ota. Bor, bor, koʻp suyulma. (Choy olib keladi. Oʻziga, Soʻlaymon otaga quyib uzatadi.) Ha, tuzuk. Urmabsan. Demak meni kurortga yuborishmoqchi degin? Gʻulom aka. Ha. Ammo-lekin mazza qilasan. Tashvishing yoʻq. Qoʻylardan qutulding... Soʻlaymon ota. Bu gaping toʻgʻri. Qoʻylardan qutuldim. Tashvishim yoʻq. Lekin yuragim gʻash. Shu qoʻylar bilan ovunardim. Endi murdaga oʻxshayman. Gʻulom aka. Vahima qilma! Baribir bir kun topshirishing kerak edi yo kolxozga, yo oʻsha egasiga, doʻxtir bolaga. Soʻlaymon ota. Noʻ'monjonga. Gʻulom aka. Noʻ'monjonga. U yoʻq. Oʻttiz yil kutding. Boʻldida! Soʻlaymon ota. Hakimbekning qiziga oʻxshab qolsamchi? Gʻulom aka. Qaysi Hakimbek? Soʻlaymon ota. Hoʻv, koʻpkarida mening otimdan yiqilib, mayib boʻlgan Hakimbekda. Oʻtgan yili janozasiga birga bordikku?! Qumariqlik... Gʻulom aka. E, boʻldi, boʻldi, Xoʻsh, uning qiziga nima qilibdi? Soʻlaymon ota. Eridan qoraxat kelganda janoza ochgan. Yil oʻtmay, yangitdan er qilgan. Oldingi eri oʻlmagan ekan, yigirma yil deganda qaytib keldi. Gʻulom aka. E, boʻldi-boʻldi! Eshitganman. Sayramlik yigit. Soʻlaymon ota. Ha. Gʻulom aka. Doʻxtir bola... Noʻ'monjon ham kirib keladi, demoqchimisan. Soʻlaymon ota. Hada. Gʻulom aka. Qani endi omon boʻlsa-yu, kelsa! Butun qishloqqa oʻzim osh qilib berardim. Qoʻylarni boʻlsa... qoʻylarni kolxozdan olaveradi. Soʻlaymon ota. Hamma gap shundada, kallavaram. Oʻzim topshirsam devdim. Oʻz qoʻlim bilan. Ikkita qoʻying mana shuncha boʻldi demoqchiydim. Shu kungacha uning qaytib kelishiga umidvor edim. Qoʻylarni topshirdimu umidim uzildi. Qayoqlardadir nom-nishonsiz yotganday... Na undan zot qoldi, na biror xotira... Koʻz oldimdan ketmaydi urushga ketayotgani. Hovlida ekinlarni sugʻorayotgan edim. Bunday qarasam, eshik tagida turibdi. Orqasiga qop ilib olgan. Ikki yonida ikkita qoʻzi... Men ham ketyapman, dedi. Doʻxtir boʻlib bir oy ham ishlaganim yoʻq qishlogʻingizda. Eson-omon qaytsam, shu yerda yashayman. Manavi ikkita qoʻzini yaxshi niyat bilan oluvdim. Sotishga ham, soʻyishga ham koʻzim qiymadi, dedi. Sizda tursin, dedi. Omonat, dedi. Ikkita qoʻzi ekanku, omon qaytganda, oyogʻining tagiga yuzta qoʻyni soʻyib tashlardim!.. Nima deding? Tursunboydan ajrab qolib, Noʻ'monjon oʻgʻil boʻlarmikin devdim. Nasib qilmadi. Gʻulom aka. Menga qara... Balki tirikdir?.. Shundoq urushdan qaytgan odam ikkita qoʻyini oʻylarmidi?.. Soʻlaymon ota. Yoʻq, tirik boʻlsa kelardi yo xabar berardi. Noʻ'monjon unaqa qahri qattiq odam emas edi. Gʻulom aka. Kim biladi deysan... Odamning ichiga kirib boʻlmaydi? Soʻlaymon ota. Yoʻq, Noʻ'monjon unaqa odam emas edi. Rahmatli Zebining ham unga mehri tushib qolgan edi. Oʻzi uylantirmoqchi edi. Qiz ham tanlab qoʻyuvdi. Nasib qilmadi. Demak, meni kurortga joʻnatishmoqchi? Gʻulom aka. Ha, bir oʻynab kelasan. Soʻlaymon ota. Joʻnayman. Lekin kurortgamas. Boradigan joylarim bor oʻzimning. Mana. (Qoʻynidan besh-oltita konvert chiqarib, Gʻulom akaning oldiga tashlaydi.) Shu xat egalarining hammasi Noʻ'monjonni bilishadi. Lekin bizning Noʻ'monjonmi, boshqami — noma’lum. Shularning oldiga boraman. Gʻulom aka. Esingni yedingmi qariganingda? Soʻlaymon ota. Yoʻq, Topmasam, esimni yegan boʻlaman. Shu fikr ilgari xayolimga kelmaganiga achinaman. Mabodo oʻzini topsam, oʻziga, topmasam bironta qarindosh-urugʻi, tanish-bilishiga pullarni topshirib, qarzimdan qutulaman. Boʻlmasa bu dunyo tugul, u dunyoda ham tinch boʻlmayman. Rais Abdullajon, baraka topkur, bozor narxida sotib oldi qoʻylarni. Nima qilaman shuncha pulni? Toʻgʻri oʻylabmanmi, nima deysan? Gʻulom aka. Barakalla. Sendan boshqa narsani kutmagan edim. Endi boʻlmasa gap bundoq. Noʻ'monjon topilmaguncha choyxona berk!.. Soʻlaymon ota. Bu nima deganing? Gʻulom aka. Seni yolgʻiz yubormayman. Birga boraman. Soʻlaymon ota (unga tikilib qoladi). Choʻloq!.. Menga mehribonligingni bilardim. Ammo bunchaliksan deb oʻylamagan edim. Rahmat. Gʻulom aka. Ogʻirroq boʻl. Shungayam rahmatmi?! Men oʻzimni ham oʻylayapman. Hali baquvvatsan, bitta-yarimta xotin ergashtirib ketsa, sensiz nima qilaman? Chaqchaqlashib borib kelamiz. Innaykeyin, mening tashvishim sening tashvishing, sening tashvishing mening tashvishim. Nima deding? Soʻlaymon ota. Toʻgʻri. Ammo doʻstim, sen ovora boʻlma. Nima, meni butunlay aqldan ozganga chiqaryapsanmi?! Oʻzim boraman. Noʻ'monjonni topishim bilanoq senga dilgirom beraman. Gʻulom aka. Menga qara... Soʻlaymon ota. Gap bitta. Yaxshisi bitta fotiha ber. Toʻxta! Ma’murjonning «Bogʻaro»sini qoʻy. Bir eshitay. Gʻulom aka. Hozir. (Ichkariga kirib, Ma’murjon Uzoqov ijro etgan «Bogʻaro» ashulasini qoʻyadi va qaytib chiqib, oʻrtogʻining roʻparasiga oʻtiradi. Ikki oʻrtoq churq etmay ashulani oxirigacha eshitishadi.) Soʻlaymon ota. Bogʻaro qoʻysam qadam, gul gʻuncha qilmay xandadur. Juda boʻlmaganda shu bitta xandasini koʻrsam armonim yoʻq edi... Bir oz xayol surib, dast oʻrnidan turadi. Gʻulom aka. Oshga turmaysanmi? Atayin senga qilayotuvdim. Soʻlaymon ota. Qaytganimda qilasan yana. Xayr. Gʻulom aka. Omon boʻl. Soʻlaymon ota ketadi. Gʻulom aka bir narsasini yoʻqotgan odamdek karaxt boʻlib, orqasidan qarab qoladi, keyin ichkariga kirib, «Bogʻaro» plastinkasini yana qoʻyadi. Derazadan uning oʻychan, xomush basharasi koʻrinadi. Parda Toʻrtinchi Koʻrinish Studentlar yotoqxonasidagi bir kishilik xona. Stol, ikkita stul. Temir karavot. Unda chaqaloq yotibdi. Xonaning oʻrtasidagi chiroq abajuriga qoshiq, choʻmich, kaftgir ilingan. Stol yonida dars tayyorlab oʻtirgan Sodiqning oyogʻiga bogʻlangan kir yoyadigan arqon abajurga ulangan. Sodiq oyogʻini qimirlatganda qoshiq, choʻmich, kaftgir taraqlaydi. Shu shovqin bilan u bolani ovutmoqchi boʻladi. Bola bir oz tinadi va yana bigʻillab yigʻlaydi. Sodiq. Alla, alloʻ, alloʻ!.. Sen uxla, men dars qilay, alloʻ! (Bola yigʻlaydi.) Alloʻ, alloʻ, uf! Juda yigʻloqi ekansanku-a, oyingdan ham battar... (Borib bolani qoʻliga oladi.) Boʻldi, boʻldi... Nima qilsam boʻladi? Ashula aytib beraymi? (Kuylaydi.) Olmani otdim otganga, sim kalavotda... Yoʻq, bu senga boʻlmaydi... Aylama, aylama, aylaganim bor, qizlarning ichida tanlaganim bor. Boʻldida endi, muncha bigʻillaysan? Alloʻ, alloʻ, alla! (Kuylaydi.) Hozir sutga boraman, senga kasha qilaman... Hozir sutga boraman, senga kasha qilaman, oʻzim kasha yemayman, hammasini sen yeysan!.. (Bola yigʻidan toʻxtaydi.) Ha, qizgʻanchiq. Jon kirdi-a? Kimga oʻxshading, bilmayman. Hoynahoy buvinga oʻxshasang kerak. U shunaqa qizgʻanchiq. Qizini... oyingni ham tortib olib ketdi. Ikkalamiz qoldik. (Bola yigʻlaydi.) Yigʻlama, yigʻlama, yigitga yigʻi yarashmas, hali kasha qilaman, lekin kasha osh emas. Ana, dadangni ham shoir qilib yubording. (Kuylaydi.) Hali kasha qilaman, lekin kasha osh emas. (Bola tinadi). Sodiq uni karavotga yotqizadi va stol yoniga oʻtirib, yana dars qila boshlaydi. Sodiq. Galileo Galiley oʻzining «Astronomik mulohazalar» kitobida yerning sayyoralar orasidagi eng... (Eshik taqillaydi. Sodiq sapchib oʻrnidan turib, bolani karavot ostiga yashiradi). Jim yot! Sen uchun jang boʻladi hozir. Kim? Kiring. Soʻlaymon ota kiradi. Yelkasida qop. Soʻlaymon ota. Sodiqmisan? Sodiq. Ha. Soʻlaymon ota. Noʻ'monjonning oʻgʻlimisan? Sodiq. Ha. Keling. Oʻtiring. Soʻlaymon ota. Birpas oʻtiraman. (Yelkasidagi qopni eshik yoniga qoʻyadi. Oʻz uyidek xonani kuzata boshlaydi.) Dars tayyorlayapsanmi? Sodiq. Ha. Soʻlaymon ota. Yaxshi. Kim boʻlmoqchisan? Sodiq. Yadershik. Soʻlaymon ota. Juda yaxshi. U nima degani? Sodiq. Fizikaning bir turi. Soʻlaymon ota. Hm. Yaxshi. Nechaga kirding? Sodiq. Oʻttiz birga. Soʻlaymon ota. Oʻttiz bir... Bu, oʻqishni odamlar yigirma uch, yigirma toʻrtida bitiradi. Seniki juda choʻzilib ketibdiku-a? Sodiq. Aspiranturadaman. Soʻlaymon ota. Hm. Bu endi oʻqishlarning oʻqishi. Shundoqmi? Sodiq. Shunaqa desa boʻladi. Soʻlaymon ota. Yaxshi. Meni tanidingmi? Sodiq. Yoʻq. Tanimay turibman. Soʻlaymon ota. Men zarkatlik Soʻlaymon ota boʻlaman. Xat yozgansan menga, esingdami? Sodiq. E, boʻldi! «Pravda»da bir jurnalist bilan sizning suhbatingiz chiquvdi. Soʻlaymon ota. Ha, barakalla. Oʻshandan keyin xat yozgansan. Sodiq. Ha. Lekin amaki, dadam sizning uyingizdan urushga ketmagan ekanlar. Aniqlaganman. Fargʻonadan ketganlar urushga. Biz asli fargʻonalikmiz. Keyin siz, u kishini uylanmagan degan edingiz. Dadamlar uylangan ekanlar. Opam bor. Mendan ikki yosh katta. Hali ham qidirib yuribsizmi? Soʻlaymon ota. Ha, omonati bor edi ozgina. Qarz bilan oʻtib ketmay deymanda. Sodiq. Tushunaman... Voenkomatda nima deyishdi? Soʻlaymon ota. Nima deyishardi? Bedarak ketgan. Bunaqalar koʻp. Qabrini topsam ham mayli edi. Oʻttiz yildan beri kutaverib, shunga ham roziman endi. Dadangning qabri aniqmi? Sodiq. Aniq. Kaliningradda. Oʻtgan yili borib keldim. Soʻlaymon ota. Yaxshi. Har bir odamdan hayotida bitta iz qolishi kerak. Yo farzand, yo ish, yo qabr. Bir quloch yer. Mening Noʻ'monjonimga ham bir quloch yer nasib qilgandir? Nima deysan? Sodiq. Albatta. Balki tirikdirlar? Soʻlaymon ota. Koshkiydi... Lekin tirik boʻlsa xabar berardi. Oʻttiz yildan beri bir odam kutsa-yu, u xabar bermasa? Odamgarchilikmasku bu, a, nima deysan? Sodiq. Nima derdim? Toʻgʻri, Amaki! Men choy damlay. Hoynahoy yoʻldan horib kelgansiz. Men hozir. Sodiq chiqib ketadi. Karavot ostida bola yigʻlaydi. Sulaymon ota qaerdan yigʻi kelayotganini bilmay, alanglaydi. Nihoyat topadi. Qoʻliga oladi. Soʻlaymon ota. Bay, bay, bay... Chaqaloqku bu?! Seni kim bekitdi bu yerga, a? Kimsan sen-a? (Erkalaydi.) Alloʻ, alloʻ, alloʻ!.. Qoʻzichogʻim alloʻ! Shirin bolam alloʻ! (Bola yigʻidan tinadi, choy koʻtarib Sodiq kiradi.) Buni nega karavotning tagiga qoʻyibsan? Kimning bolasi bu? Sodiq. Maniki. Soʻlaymon ota. Xumpar! Karavotning tagiga qoʻyasanmi bolani?! Sodiq. Qorongʻida yaxshi uxlaydi. Menga bering. Soʻlaymon ota. Toʻxta. Hoʻl boʻlibdiku! E, kallavaram. (Karavotga yotqizib yecha boshlaydi.) Oʻgʻil ekanku? Ha, azamat! Hech kim qaramadimi senga! Yolgʻiz qoldingmi? Hozir artamiz. Qup-quruq boʻlasan! (Sodiqqa.) Quruq nimang bor, opkel. (Sodiq shkafdan choyshab oladi.) Sodiq. Manavinga oʻray qolaylik? Soʻlaymon ota. Manavi boshqa gap. Oti nima oʻgʻilchaning? Sodiq. Pele. Soʻlaymon ota. Nima?! U nima deganing. Sodiq. Shunaqa zoʻr futbolist bor. Pele degan. Oʻshanga oʻxshaydi. Qarang. Qop-qora. Keyin nuqul koptokka oʻzini tashlaydi. Asli ismi Fotih. Soʻlaymon ota. Shunday de. Yaxshi ismi bor ekan. Fotih. (Bola yigʻlaydi.) Bola bechora och. Onasi qani? Sodiq. Onasi yoʻq. Yoʻq, bor. Hozir yoʻq. Oʻgʻirlab keldim. Soʻlaymon ota. Kimni? Pelenimi? E, Fotihnimi? Sodiq. Ha. Soʻlaymon ota. Hech narsa tushunmadim. Odamga oʻxshab gapir. Sodiq. Onasi onasinikiga ketib qolgan. Aniqrogʻi, olib ketib qolishgan zoʻrlab. Soʻlaymon ota. Toʻxta. Bir chekkadan gapir. Kimning onasi? Kimni zoʻrlab olib ketgan? Sodiq. Pelening onasi, ya’ni mening xotinim, Zarifa onasinikiga ketib qoldi. Butunlay. Toʻgʻrirogʻi onasi kelib olib ketdi. Soʻlaymon ota. Fotihni tashlab-a? Oʻz tuqqan bolasini-ya?! Sodiq. Yoʻq. Bolaniyam olib ketishuvdi. Bugun kechasi oʻgʻirlab keldim. Soʻlaymon ota. Endi tushundim. Shunday bordingu oʻgʻirlab kelding? Sodiq. Ha, dangʻillama uchastkada turishadi. Devordan oshib tushdim. Katta itlari bor. Ovcharka. Kechasi qoʻyib yuborishadi. Lekin menga tegmaydi. Bir oy devordan goʻsht tashlab oʻrgatib oldim. Soʻlaymon ota. Ha, azamat! Boplabsan. Keyinchi? Sodiq. Keyin devordan oshib tushib, shunday hovlining oʻrtasiga bordim. Ikkita xaligi, oʻzbekcha karavot. Bittasida chol-kampir. Bittasida (bolaga ishora qiladi) ona-bola pishillab uxlab yotishibdi. Avval bitta oʻpdim Peleni. Keyin dast koʻtarib qochdim. Soʻlaymon ota. Molodes! Yarim kechadan beri bola shu yerda? Sodiq. Ha. Soʻlaymon ota. Demak, yarim kechadan beri bola och? Sodiq. Yoʻq. Ikki marta non chaynab berdim. Soʻlaymon ota. (mazax qilib). Non chaynab berdim!.. Bor, anavi qopni och. Tuyaqurt bor. (Sodiq qopni ochadi.) Topdingmi? Sodiq. Topdim. Soʻlaymon ota. Chayna! Onasiga olib borguncha harna mador. Sodiq. Onasiga olib bormayman! Soʻlaymon ota. Nega endi olib bormas ekansan? Qaysi ahmoq emizikli bolani onasidan olib qochadi? Sodiq. Oʻrganib ketadi. Kichkina emas. Soʻlaymon ota. Qanchaga kirdi? Sodiq. Besh oydan oshdi. Soʻlaymon ota. Ha, katta boʻlib qolgan ekan. Opkel, sol ogʻziga. Ha, barakalla. Polvon oʻgʻlim, botir oʻgʻlim... Yana chayna. Muncha ivirsiysan?! Onasi ketib qoldi deysanmi? Menga qara, onasi nega ketib qoldi? Sodiq. Ketib qolgani yoʻq, olib ketishdi. Soʻlaymon ota. Nega? Sodiq. Bitta-yu bitta qizimizni shu katalakka tiqib qoʻymaymiz deyishdi. Uchastkada turasizlar, deyishdi. Koʻnmadim. Soʻlaymon ota. Nega, maqtayapsanku uchastkasini? Sodiq. Uchastkalari yaxshi. Beshtami, oltita xona. Katta hovli. Meniki emasda. Odam mustaqil boʻlishi kerak. Qaynona, qaynotaning qosh-qovogʻiga qarab nima azob? Toʻgʻri emasmi? Soʻlaymon ota. Oʻzing yutmasdan bolaning ogʻziga solsangchi? Sodiq. Shirin ekan. Mana. (Bolaning ogʻziga soladi.) Bilaman. Siz ham bor uchastkaga deysiz. Koʻpchilik shunaqa deyapti. Oʻrtoqlarim ham. Yotoqxonada nima qilasan deyishyapti. Mening borgim yoʻq. Bormayman. Boya oʻzingiz aytdingiz, har bir odamdan hayotda bironta iz qolishi kerak. Men ham shu fikrdaman. Har bir odamda maqsad boʻlishi kerak. Mening maqsadim — Oʻzimni ilmga bagʻishlash. Biron narsa kashf qilish. Xullas jamiyatga foyda keltirish. Bazarov hayotning hamma lazzatlaridan voz kechib, oʻzini kurashga bagʻishlagan. Suoʻlaymon ota. Kim u? Sodiq. Turgenev degan yozuvchining qahramoni. Hatto u toshda yotgan. Men ham bir yil matrasimga shagʻal solib yotdim. Uylanmasimdan ilgari. Chidasa boʻladi. Uchastkada nima bor? Toʻrt qavat koʻrpacha, par yostiq. Issiq suv, sovuq suv. Issiq ovqat, sovuq ovqat... Yoʻq, bu ahvolda odam suyulib ketadi, ilm yaratib boʻlmaydi. Peleni — Oʻgʻlimni ham qattiqqoʻllik bilan, chayir qilib tarbiyalamoqchiman. Soʻlaymon ota. Bu gaplaring menga ma’qul. Yaxshi oʻylabsan. Lekin bola — bola. Sodiq. Hechqisi yoʻq. Hozir sut olib kelib kasha pishiraman. Manniy kasha. Keyin yasliga olib boraman. Institutimizning yaxshi yaslisi bor. Soʻlaymon ota. Baribir onasiga olib borib beramiz. Nima deding, polvon? Sodiq. Yoʻq. Soʻlaymon ota. Jirtillama! Senga kim quloq soladi! Bor, yaxshisi sut olib kel. Qani, qanaqa kasha pishirarkinsan, koʻramiz. Bolani qara, eti suyagiga yopishib qopti? Sutga puling yetadimi? (Sodiq yugurib chiqib ketadi. Soʻlaymon ota bolani qoʻliga olib kuylay boshlaydi.) Bogʻaro qoʻysam qadam, alla, gul gʻuncha qilmay xandadur, alla... Qani endi meni ham bitta nevaram boʻlsa? Bogʻaro qoʻysam qadam gul gʻuncha qilmay xandadur... (Eshik taqillaydi.) Kim? 3arifa (eshik orqasidan). Menman, Sodiq aka! Fotih shu yerdami? Soʻlaymon ota. Obbo, seni qidirib kelishdiku, polvon. Endi nima qilamiz? (Eshikka.) Sodiq yoʻq. Chiqib ketdi boya. 3arifa. Siz kimsiz? Qayoqqa ketdilar? Soʻlaymon ota. (bolaga). Ochamizmi? Nima boʻlsa boʻlar. Ochamiz. 3arifa. Nega indamaysiz? Oching axir eshikni! Soʻlaymon ota. Hozir deyapmanku... Eshik ochadi. Xonaga Zarifa, onasi, otasi kirib kelishadi. Zarifa Fotihga yopishadi. 3arifa. Buyoqqa bering-e! Voy, qoʻzichogʻim! Yuragim chiqib ketdiku! Onasi (Zarifaga). Men senga aytdim bu yigit oʻlgur bir baloni boshlaydi deb. Quloq solmading. Bola oʻgʻirladimi, tamom, uyni ham shipshiydon qilib ketadi, deyaver! Qani oʻzi? Huv yashshamagur. 3arifa. Oyi! boʻldi endi! Onasi. Nega boʻlar ekan? Hali man boshlaganim yoʻq. Hoy (Eriga.) Hoy deyapman! Darsdamisiz nima balo? Nega qaqqayib turibsiz? Arzanda kuyovingizni qidirsangizchi! Bitta- yu bitta nevaramni indamay oʻgʻirlab ketaveradimi? Toping, deyapman! Otasi. Hozir, hozir, hozir. (Eshikka yoʻl oladi.) Onasi. Toping, darrov. (Zarifaning qoʻlidagi nevarasiga yopishadi.) Bolaginam, bolajonim. Gʻaflat bosib uxlayveribman, seni oʻgʻirlab ketaveribdi imonsiz! Aytib ham qoʻymabdi! Otasi xotinining bola bilan ovora boʻlib ketganini koʻrib, ohista Soʻlaymon otaning yoniga oʻtadi. Otasi. Assalomu alaykum. Men kelinning... Zarifaning otasi boʻlaman. Mirbilol. Oʻqituvchi edim, hozir pensiyadaman. (Xotiniga ishora qiladi.) Bu kishi... Soʻlaymon ota. Xotiningiz. Bilol aka. Xuddi shunday. Sharifaxon. Soʻlaymon ota. Bama’ni xotiningiz bor ekan. Bilol aka. Nimasini aytasiz! Qirq yildan beri bir yostiqqa bosh qoʻyib kelyapmiz. Soʻlaymon ota. Savobning tagida qolibsiz. Bilol aka. Labbay? Soʻlaymon ota. Savobning tagida qolibsiz deyman. Qizingiz ham onasiga tortganmi? Bilol aka. Buni qarang, qizim menga oʻxshaydi. Soʻlaymon ota. Ha, bunisi durust, durust. Bilol aka. Oʻzlarichi? Oʻzlari kim boʻladilar? Soʻlaymon ota. Menmi? Men... Soʻlaymonman. Qishloqdan, Zarkatdan kelganman. Bilol aka. Oʻ, koʻrinib turibdi. Sogʻlomsiz, baquvvatsiz. Qishloq havosi koʻp yaxshi narsa. Men ham ilgari... Soʻlaymon ota. Bilol aka, nishxoʻrt gapni hozir bir chekkaga qoʻyaylik. Xoʻpmi? Oʻgʻil bola gapdan gaplashaylik. Qani. Oʻtiring. Bilol aka. Xoʻp boʻladi, xoʻp boʻladi. Soʻlaymon otaning roʻparasiga, karavotning bir chekkasiga oʻtiradi. Soʻlaymon ota. Gap bundoq. Bugundan boshlab qizingiz... Bilol aka. Zarifa... Soʻlaymon ota. Ha, Zarifa bugundan boshlab eri, oʻgʻli bilan shu yerda turadi. Tuzukmi? Men kimligimni aytib oʻtirmayman. Tuzukmi? Etigining qoʻnjidan pichogʻini olib, choponining yengiga arta boshlaydi. Yo qaytaraymi? Bilol aka. Yoʻq, yoʻq, boʻldi. Menku roziman, lekin... Soʻlaymon ota. Egachi! Buyoqqa qarang (Zarifaning onasi unga yaqinlashadi.) Nevarani koʻrdingizmi? Onasi. Koʻrdim, aylanay, koʻrdim. Soʻlaymon ota. Juda yaxshi. Bugundan boshlab u otasi bilan shu yerda turadi. Onasi. Voy, voy? Soʻlaymon ota. Gapni boʻlmang. Mullakamga hozirgina kimligimni tushuntirdim. Onasi ham shu yerda turadi. Gap shu. Oʻzini ilmga bagʻishlagan odam uchastkada tura olmaydi. Haligi, nima edi? Aspiranturasi bitsin, dangʻillama uchastkani oʻzi soladi. Ana unda xohlasalaring birga turinglar. Rozimisiz? Boʻlmasa hoziroq qishloqqa koʻchirib olib ketaman. Bilol aka. Rozimiz, rozimiz! (Xotinini turtib.) Gapirsangchi! Onasi. Zorim bor, zoʻrim yoʻq. Bittagina qizim edi. Soʻlaymon ota. Barakalla. Gap degan bundoq boʻlibdi. Qizingizga hech nima qilmaydi. Nima, oʻzingiz, egachi, pichogʻingiz moyda turganmidi mullakamga tekkaningizda? (Zarifaga.) Emizib boʻldingmi? (Zarifa boshini qimirlatadi.) Barakalla. Bolani och qoʻyma. Polvon bola bu. Boʻlmasa, qani, omin! Kechqurunga, egachi, osh qilib turing. Toshkancha palov behi bilan. Kelin-kuyov borishadi. Men ham boraman. Qolgan gapni oʻshatda gaplashamiz. Kelishdikmi? Barakalla. Qani, turinglar endi. Pelega otdix kerak. (Zarifa piq etib kuladi.) Onasi. Kimga? Soʻlaymon ota. Fotih polvon dam olsin. Er-xotinning ham gaplari yigʻilib qolgandir? Sut koʻtarib Sodiq kiradi. Sodiq. Mana, sut ham keldi. (Mehmonlarni koʻrib hayron boʻlib qoladi.) Nima gap? Tinchlikmi? Bolani bermayman! Soʻlaymon ota. Hech kim bolangga tegmoqchi emas. Koʻrgani kelishibdi, xolos. Bilol aka. Ha, koʻrgani keldik. Tinchmisiz, oʻgʻlim? Sodiq. Rahmat. (Soʻlaymon otaga.) Tushunmadim. Soʻlaymon ota. Boʻldi-boʻldi, keyin tushunasan. Xoʻp boʻlmasa, mulla aka, sizlar boraveringlar. Kechqurun uchrashamiz. Bilol aka. Bosh ustiga. Kuyovimizning shunday bama’ni qarindoshi bor ekan. Bilmagan ekanmiz. Albatta keling, kutamiz. Soʻlaymon ota. Bormaychi! Xoʻp, xayr hozircha! Bilol aka xotini bilan chiqib ketadi. Sodiq. Zarifa! Nima boʻldi oʻzi? Hech narsa tushunmayapman. Soʻlaymon ota. Nimani tushunmayapsan? Xotining yoningda. Oʻgʻling yoningda. Boʻldida. Sodiq. (Zarifaga). Rostmi? 3arifa. Rost. Amakim koʻndirdilar. Soʻlaymon ota. Men ham boray endi. 3arifa. Voy, kechqurunchi? Dadam xafa boʻladilar. Soʻlaymon ota. Kechqurunmi? Kechqurun hammamiz birga boramiz. Kelaman. 3arifa. Rahmat. Soʻlaymon ota qopini yelkasiga olib ketayotganda bir narsa esiga tushadi. Qopdan bir siqim qurt, ikkita non olib Zarifaga uzatadi. Soʻlaymon ota. Ermak. Sodiq. Amaki, qayoqqa borasiz hozir? Men birga boray? Soʻlaymon ota. Yoʻq, yolgʻiz boʻlishim kerak. Oʻylab oladigan ishlarim koʻp. Noʻ'monjonni topmasam boʻlmaydi. Soʻlaymon ota chiqib ketadi. Sodiq. Zarifa! (Borib xotinini quchoqlab, oʻpa boshlaydi.) Butunlay keldingmi? Zarifa (erkalanib). Nari turing! Sutim oqib ketadi!.. Parda Beshinchi Koʻrinish Toʻrt kishilik vagon kupesi. Kupeda oʻttizlarga borgan, lekin sochiga oq oralagan ayol oʻtiribdi. Hamma polkalarda boʻgʻchalar, ogʻzi doka bilan bogʻlangan chelak, togʻoralar... Ayol shod, poezdning bir ohangdagi taq-tuqiga mos qandaydir ashulani xirgoyi qilib ketyapti. Soʻlaymon ota kiradi. Soʻlaymon ota. Mumkinmi? Ayol. Keling, ota. Salom alaykum. Soʻlaymon ota. Vaalaykum. Mening joyim shu yerda ekan. Ayol. Marhamat. (Roʻparasidagi oʻrindiq ustidan bitta boʻgchasini olib, yoniga qoʻyadi.) Kechirasiz. Soʻlaymon ota. Hechqisi yoʻq (Oʻtiradi.) Qayoqqa ketyapsan, qizim? Ayol. Moskvaga. Oʻzingizchi? Soʻlaymon ota. Mening yoʻlim olis. Ayol. Oʻgʻlingizning oldigami? Soʻlaymon ota. Ha. Ayol. Hayot shu ekan. Umrning koʻpi yoʻlda oʻtar ekan. Oyda ikki, uch marta Moskvaga qatnayman. Soʻlaymon ota. U yerda qimmatmi? Ayol. Nima? Soʻlaymon ota. Nima olib ketyapsan? Pamildori, uzum, nok... Ayol (sharaqlab kuladi). Voy, sotgani olib ketyapti deb oʻyladingizmi? Nahotki olibsotarga oʻxshasam? Soʻlaymon ota. Yoʻq, oʻxshamaysan. Lekin har holda... Ayol. Oʻrtogʻimning oldiga ketyapman. Banket qilyapmiz! Soʻlaymon ota. Banket? U nima deganing? Ayol. Ziyofat. Nodirxon akam doktorlik dissertatsiyalarini yoqlayaptilar. Soʻlaymon ota. Yaxshi, yaxshi... Doktor deganing — olimlarning olimi de-a? Ayol . Shunday desa ham boʻladi. Soʻlaymon ota. Nimadan olim? Ayol. Fizikadan. Lekin fizikaning nimasidan, oʻzim ham bilmayman. Soʻlaymon ota. Yaxshi, yaxshi... Doktor... bu katta gap. (Qopini ochib, tuyaqurt oladi). Ma, ermak. Ayol. Rahmat. Soʻlaymon ota. Oʻzing ham olimmisan? Ayol (kuladi). Ha, uy ishidan, roʻzgʻordan olimman. Soʻlaymon ota. Bolang koʻpmi? Pauza Ayol. Bola yoʻq, hali ulgurmadik. Nodirxon akam doktor boʻlib olsinlar, bola qochib ketmaydi. Soʻlaymon ota. Ha, davlat bilan farzandning kechi yoʻq. Lekin yoshlikda bolalik boʻlib qoʻygan yaxshi. Uy ishidan olimman deysan, bu nima, oʻqishga ra’ying yoʻqmi? Ayol. Nega? Maktabni medalʼ bilan bitirganman. Institutning ikkinchi kursidan ketib qoldim. Yaxshi qurt ekan. Nodirxon akam shunda endi aspiranturaga kirgan edilar. Men ishladim. Nodirxon akam oʻqidilar. Yaxshiyam shunaqa qilgan ekanmiz, mana doktor boʻlyaptilar!.. Soʻlaymon ota. Yaxshi, yaxshi. Ayol. Ezilib ketdilar oʻzlariyam! Axir osonmi? Besh yil aspirantura, keyin ikki yil kandidatskiyning ketida sarson boʻldilar. Bir oy Toshkentda boʻlsalar, bir oy Moskvada. Keyin toʻrt yil doktorantura. Bir yil laboratoriya. Tagʻin oʻzlariga achinmay menga achinadilar. Shuncha yil turmush qilib, bir martayam kurort-purortga olib bormadim deydilar. Menga kurort kerak ekanmi? Nodirxon akamning bir kun xursand boʻlib yurganlari men uchun yuzta kurort. Soʻlaymon ota. Bu gaping toʻgʻri. Erning chehrasi — xotinning dili. Erning chehrasi ochiq boʻlganda xotinning dili quvnaydi, qovogʻidan qor yogʻilib tursa, xotinning dili — jahannamning oʻzi. Oting nima? Ayol. Anvara. Soʻlaymon ota. Baraka top, Anvara qizim. Eringni oti nima deyatuvding? Anvara. Nodirxon... Soʻlaymon ota. Nodirxonni shunchaki izzat qilibsan, endi buyogʻi oʻzing ham izzatda boʻlasan. Anvara. Ishqilib aytganingiz kelsin. Oʻgʻlingiz harbiy xizmatdami? Soʻlaymon ota. Oʻgʻlim... Oʻgʻlim urushda bedarak ketgan... Oʻgʻlim deyapman, oʻgʻlim emas, oʻgʻlim fin urushida halok boʻlgan, bu... Oʻgʻlimdek bir yigit... Urushga oʻzim joʻnatgan edim. Balki eshitgandirsan? Noʻ'monjon... Noʻ'monjon Nazarov!.. Vrach. Asli toshkentlik. Gʻulom aka — urush invalidi, choyxonachi, 68-70 yoshlarda. Zebi xola — Soʻlaymon otaning xotini, 45-50 yoshlarda. Nazarov — vrach, 45-50 yoshlarda. Sodiq — aspirant, 30 yoshlarda. Anvara — 30 yoshlarda. Mamarasul — ferma mudiri, 35-40 yoshlarda. Zarifa — Sodiqning xotini, 22-25 yoshlarda. Zarifaning ota-onasi, kupedagi yigitlar, Galinaning qishlogʻidagi ayollar, quruvchi yigitlar, selʼsovet raisi, Soʻlaymon ota kolxozidagi pravlenie a’zolari va boshqalar. Anvara. Yoʻq, ota, eshitmaganman. Soʻlaymon ota. Ha, albatta, qaerdan ham eshitarding. Qahramon-pahramon boʻlganda, daragi chiqardi, gazet-pazetga yozishardi, televizorda suratini koʻrsatishardi. U qahramon emas. Urushga joʻnadi-yu, benomu nishon yoʻqoldi-qoʻydi. Minskka ketyapman. U yerda topmasam, Brestga boraman. Kievda ham bir xotin meni Noʻ'monjon degan bir yigit oʻlimdan asrab qoldi deb yozuvdi. Shuning oldiga ham boraman. Balki shu yigit mening Noʻ'monjonimdir?.. Anvara. Ajab emas, Topasiz, ota. Yigirma-yigirma besh yil deganda topilganlar bor. Siz ham topasiz. Soʻlaymon ota. Topmasam boʻlmaydi. Qarzim bor. Qiyomatli qarz. Innaykeyin... Poezd toʻxtaydi. Anvara. Stansiya!.. (Shoshib oʻrnidan turadi.) Sizga biron narsa olib chiqaymi? Soʻlaymon ota. Yoʻq, hech narsa kerak emas. Anvara. Men tushib chiqaman. Shunaqa kichkina stansiyalarda yaxshi-yaxshi narsalar boʻladi. Soʻlaymon ota. Bor, qizim, bor. (Chiqib ketadi). Yaxshi juvon ekan. Zebi ham mening ustimda oʻlib qolardi... (Ohista kuylaydi.) Bogʻaro qoʻysam qadam gul gʻuncha qilmay xandadir... Zebi! Topaman uni. Oʻsha Berlinigacha boraman. Odam-a, odam... Butun boshliq odam qumursqaday yoʻq boʻlib ketarmidi?! Topaman. Sen ham tinch boʻlasan shunda. Kechalari bezovta boʻlmaysan tushimga kirib. Men ham... tinch boraman yoningga. Boshqa qiladigan ishim qolmadi... bu dunyoda. Kupega ryukzak osgan yosh yigit kiradi. Uning kiyimidan jiddiyligi ham, yengiltakligi ham bilinmaydi. Sochlari uzun, bakenbardlari engaklarigacha tushgan. Xullas, shu kunning yigitlaridan. 1-yigit (eshikni surib). Vasʼka! Kelaver, bizning joy buyoqda ekan! (Pastki polkada oʻtirgan Soʻlaymon otani koʻradi.) Salom, boboy! Soʻlaymon ota. Salom, salom. Kelinglar. 1-yigit. Vasʼka! Qayokda qolding?! (Boʻgʻchalarni koʻrib.) Ehha, boboy, naleva qilib chiqibsizda. Soʻlaymon ota. Ha endi, bir sayohat qilgim keldi. Kupega ikkinchi yigit kiradi. 1-yigit. Vasʼka! Eshityapsanmi, sayohat qilgilari kelibdi, boboyni!.. (Kuladi.) Xarajati oʻzidanku-a, boboy, sayohatning?! Soʻlaymon ota. Bularni aytyapsanmi? Yoʻq, bular meniki emas. Bir juvonniki. Istansaga tushib ketuvdi, hozir chiqadi. Vasʼka. Juvonniki? Juvon kim, Maks? 1-yigit. Juvonmi? Juvon haligi xotinlarning yoshi ham emas, qarisi ham emas. Vasʼka. Shundoq soki degin. Bu yaxshi. Boboy, oʻsha juvon kimingiz boʻladi? Svoymi, chujoymi? Soʻlaymon ota. Svoyammas, chujoyammas. Yigitlar qotib kulishadi. Maks. Zoʻrku, boboy-a! Vasʼka. Nalevaga qalay ekan, a, boboy? (Qoʻllarini ishqalaydi.) Haligi... nima edi... Oʻzbekcha... ishqilib... Yoʻq-yoʻq, qoʻl solib koʻrdingizmi? Hovliqib Anvara kirib keladi. Anvara. Vuy, ota, shunday shoshdim kech qolamanmi deb! Hech narsa olmadim. (Yigitlarni koʻrib hayron boʻladi). Soʻlaymon ota. Bularning ham joyi biz bilan ekan. Zerikmay ketamiz. Anvara. Juda yaxshi. Salom, yigitlar! U yuqori polkadagi boʻgʻchalarini ola boshlaydi. Maks. Yoʻq, yoʻq, juvon opa! Mening joyim pastda. Anvara bir oz oʻylanib qoladi, keyin indamay pastki joyni boʻshata boshlaydi. Ammo Soʻlaymon ota uni toʻxtatadi. Soʻlaymon ota. Toʻxta. (Maksga). Sen tepaga chiqsang boʻlmaydimi? Yoshsan, erkaksan. U har holda ayol. Maks (kesatib). Oʻ, boboy! Men buni bilmabman. Pardon. Lekin ilojim yoʻq. Olis yoʻlga chiqar ekanman, mamam yumshoq vagonda, alohida kupeda, pastki qavatda yotishimni tayinlaganlar. Ota-onaning izmidan chiqib boʻladimi? Tepaga chiqishim mumkin, faqat bitta shart bilan... Soʻlaymon ota. Xoʻsh? Maks (Anvarani koʻrsatib). Agar juvon opamlar ham chiqsalar! (Kuladi.) Anvara. Uyatsiz! Qanday tilingiz bordi shunday degani?! Maks. Nima dedim? Yonma-yon yotaylik dedim. Anvara. Nima?! Maks. Toʻgʻri tushuning meni. Siz u polkada, men bu polkada. Buning nimasi yomon? Roʻparangizda boboy yotadilarku, baribir emasmi? Vasʼka. Boʻldi, Maks. (Soʻlaymon ota, Anvaraga.) U hazillashyapti. Soʻlaymon ota. Bunaqa hazil uchun ilgari tilni sugʻurib olishardi. Maks. Qachon? Vasʼka. Shuni ham bilmaysanmi, revolyutsiyadan oldin. Maks. E, bilmabman, boboy eski boboylardanku aytganday. Yaxshiyam revolyutsiya boʻlibdi, boboy. Boʻlmasam, tilsiz yurarmidik hozir? Brrr! Qanday madaniyatsizlik! Arzimagan kompliment uchun tilni sugʻurib olish! U davrlar oʻtib ketdi. Hozir, boboy, ozodlik! Hamma erkin qush. Soʻz erkinligi, matbuot erkinligi... Yana nima?.. Xotin-qizlar emansipatsiyasi... Soʻlaymon ota bu soʻzni tushunmay, haqorat deb oʻylaydi. Soʻlaymon ota. Nima deding? Yana qaytarchi? Maks. Xotin-qizlar emansipatsiyasi... Nima edi? Soʻlaymonota (oʻrnidan turib ketadi va Maksning yoqasidan ushlaydi). Man sanga, zumrasha, emanpasingni koʻrsatib qoʻyaman. Tirrancha! Menga yopishding, indamadim (Anvaraga ishora qilib), bunga yopishding, indamadim. Endi butun xotinlarni haqorat qilishga oʻtdingmi! Hozir qaytarib ol! Yo boʻlmasa, oʻsha emanpasingni koʻrsatib qoʻyaman derazadan uloqtirib! Maks. Nima deyapsiz, boboy... E, otaxon! Emansipatsiya nimaligini bilasizmi oʻzi? Qoʻyib yuboring. Boʻgʻmang deyapman sizga! Vasʼka. Boboy, emansipatsiya — ozodlik degani. Soʻkinish emas. Soʻlaymon ota Anvaraga toʻgʻrimi deb qaraydi, Anvara boshini qimirlatadi. Soʻlaymon ota (Maksni qoʻyib yuboradi). Toʻgʻri gapirsang boʻlmaydimi, bola! Maks. Men oʻylab topibmanmi! Filosoflar topishgan bu soʻzni (Ancha oʻziga kelib.) Ammo lekin, boboy, bitsepelaringizga qoyilman! Soʻlaymon ota. Yana haqorat qilyapsanmi? Maks (choʻchib). Voy, voy! Nima dedim? Bitsepeni bilasizmi oʻzi? Muskul! Muskullaringiz zoʻr ekan deyapman. Soʻlaymon ota. Undoq boʻlsa boshqa gap. Endi tek oʻtir. Agar bu ayolga yana tegajogʻliq qilsang, ota-onangning ayamayman. Shoʻtta yotasanmi? Yo tepaga chiqasanmi? Maks. Albatta tepaga chiqaman, otaxon. Tepayam boʻlaveradi... bizga. Soʻlaymon ota. Manavi boshqa gap. Maks. Lekin otaxon, meni urishsangiz mayli-yu, otamga tegmang. Soʻlaymon ota. Ha, otangga nima qibdi? Vasʼka. Otasi halok boʻlgan. Soʻlaymon ota. Halok boʻlgan? Nima qilib? Vasʼka. Ellik oltinchi yili. Chegarada. Soʻlaymon ota. Voyanniymidi otang? Maks. Ha. Chegarani buzib oʻtayotganlar bilan otishmada halok boʻlgan. Soʻlaymon ota. Bechora... Qabrini bilasanmi? Maks. Boʻlmasamchi? Borib ham kelganman. Soʻlaymon ota. Bu ishing yaxshi. Men ham... Oʻgʻlimning qabrini qidirib ketyapman. U urushda bedarak ketgan. Vasʼka. Iyya! Bedarak ketgan boʻlsa, qabrini qaerdan bilasiz? Soʻlaymon ota. Hamma gap shundada... Bilmayman. Brestga boraman. Minskka, Kievga. Topsam topdim. Topmasam, yana boradigan joylarim bor. Anvara. Topasiz, ota. Koʻp tashvish chekavermang. Soʻlaymon ota. Topmasam boʻlmaydi. Adreslarim koʻp. Hammasiga boraman. Konduktor kiradi. Konduktor. Yaxshi ketyapsizlarmi? Hech narsa kerakmasmi? Choy? Qand? Non? Soʻlaymon ota. Choyingdan opke. Koʻk choying bormi? Konduktor. Topiladi, otaxon. Bir stakanmi yo? Soʻlaymon ota. Istakoningni nima qilaman? Choynakda obke. Ha, menga qara, radioing nega gapirmaydi? Konduktor. Kech boʻldi, otaxon. Zerikdingizmi? Plastinkalarim bor, qoʻyib beraymi? Soʻlaymon ota. Qoʻy. Nimani qoʻyasan? Konduktor. «Yalla» bor. «Orera». «Bitlz»lar bor. «Lyana». Soʻlaymon ota. Koʻp ekan plastinkalaring. Ma’murjon ham bormi? Konduktor. U kishidan ham topiladi. Soʻlaymon ota. Oʻshani qoʻy. (Anvara va yigitlarga). Bir eshitib ketaylik-a? (Konduktor chiqib ketadi). Oʻzlaring qayoqqa ketyapsanlar? Vasʼka. BAMga. Soʻlaymon ota. Nima? Vasʼka. Baykal-Amur magistraliga. Katta qurilish ketyapti. Oʻsha yoqqa. Soʻlaymon ota. Ishlaganimi? Maks. Bizni kim deb oʻylayapsiz, otaxon? Albatta, ishlagani. Uch oy kanikulda oʻsha yokda boʻlamiz. Soʻlaymon ota. Bu yaxshi. Ishlaganlaring ma’qul. Ish odamni ovutadi. Ish odamni odam qiladi. Maks. Engelʼs. Soʻlaymon ota. Nima? Maks. Engelʼs ham shu fikrda boʻlgan. Soʻlaymon ota. Yaxshi, yaxshi. Aytganday, oting nima? Maks. Maks... Maxsum... Soʻlaymon ota. Yaxshi oting bor ekan. (Vasʼkaga). Seni oting nima edi? Vasʼkami? Chol nimanidir eslab, qotib-qotib kuladi. Vasʼka. Ha, nega kulyapsiz, otaxon? Soʻlaymon ota. Bizning qishlokda bir qorovul kampir bor. Selʼpoda. Choʻcha Marusa. (Kulgisini toʻxtatolmay) Oʻsha... Oʻshaning mushugi bor Vasʼka degan. Katta, olachipor mushuk... Maks. Buning oti Vasʼkamas asli Vasil. Vasʼka. Vasil, otaxon. (Maksni koʻrsatib). Manavilar chaqirishga oson deb Vasʼka qoʻyishgan-de. Soʻlaymon ota. Vasil. Seni ham oting yaxshi ekan. Yeshlikda oʻzi shunaqa. Hamma bir-biriga laqab qoʻyadi senlarga oʻxshab. Mening bir oʻrtogʻim boʻlardi. Abdurahim degan. Hech doʻppi kiymasdi. Qishin-yozin boshyalang yurardi. Shuni oti bolaligidan «Doʻppisi yoʻq» boʻlib ketgan. Hech kim otini aytib chaqirmasdi. Shu payt kupeda Ma’murjon Uzoqov aytgan «Bogʻaro» ashulasi yangrab ketadi. Soʻlaymon ota. Jim. Eshitaylik. Hamma quloq soladi. Ashulaning bir kupleti oʻtgach, Maks chidolmaydi. Maks (yarim ovozda). Otaxon? Soʻlaymon ota. Nima deysan? Maks. Yoʻtalsam maylimi? Anvara kulib yuboradi, unga qoʻshilib hamma kuladi, Soʻlaymon otaning oʻzi ham. Maks. Otaxon, ashula yaxshi. Lekin mening bir taklifim bor. Soʻlaymon ota. Xoʻsh? Maks. Yoʻl olis. Ochko oʻynab ketaylik. Toʻrt kishi zoʻr boʻladida! Soʻlaymon ota. Ochkoying nima? Maks. Yigirma bir. Kelishdikmi? Soʻlaymon ota Anvaraga karaydi. U boshini qimirlatadi. Soʻlaymon ota. Boʻpti. Bitta shartim bor. Gʻirromlik qilmaysanlar. Keyin, ashula tinsin. Boʻptimi? Maks, Vasʼka. Boʻpti! Ashula koʻtariladi. Parda Ikkinchi Parda Oltinchi Koʻrinish Kiev yonidagi qishloqdardan biri. Panjara devorining ba’zi joylarida chirib ketgan qiyshaygan yogʻoch uy. Orqa tomon qayinzor. Yelkasiga qop tashlagan Soʻlaymon ota bilan bir bola paydo boʻlishadi. Mitya. Galina xolaning uyi shu. Soʻlaymon ota. Rahmat. (Qopini yelkasidan oladi). Uy mendan ham battar shalvirab qolibdiku-a. Mitya. Galina xola hech koʻchgilari kelmaydi. Koʻp marta yangi uy taklif qilishdi. Shu uyim yaxshi deydilar. Lekin baribir bu yil koʻchirishadi. Biz ham koʻchamiz. Pochtaning yoniga toʻrt qavatli uy solishyapti. Ikkinchi qavatda Galina xola, uchinchida biz turamiz. Soʻlaymon ota. Yaxshi. Galina xolang nima, yolgʻiz oʻzi turadimi? Mitya. Ha. Erlarini nemislar osishgan. Oʻshandan beri yolgʻizlar. Lekin biz doim qarab turamiz. Oyim ham, men ham. Maktabdan bolalar kelib turishadi. Yaqinda butun qishga yetadigan oʻtin yorib berdik. Sevinganlaridan rosa yigʻladilar. Soʻlaymon ota. Barakalla. Mitya. Amaki. Toshkent uzoqmi? Soʻlaymon ota. Samolyotda olti soatli yoʻl deyishadi. Mitya. Oʻ, uzoq ekan. Demak, yetti ming kilometrga yaqin. Soʻlaymon ota. Qaerdan bilding? Mitya. IL-62 soatiga toʻqqiz yuz kilometr tezlikda uchadi. Meni Toshkentda oʻrtoqlarim koʻp. Yer qimirlaganda chaqirganmiz. Dam olib ketishgan. Xat yozishib turamiz. Soʻlaymon ota. Yaxshi. Mitya. Amaki. Men endi oʻqishga borishim kerak. Galina xolam yaqinda keladilar. Biznikida oʻtirib turing. Soʻlaymon ota. Yoʻq. Charchadim. Shu yerda turaturaman. Manavi senga. Qopdan qurt olib beradi. Mitya. Bu nima? Soʻlaymon ota. Qurt. Quritilgan qatiq. Yaxshi narsa. Qoʻyning sutidan. Odamni toʻq tutadi. Mitya. Rahmat. (Keta boshlaydi). Soʻlaymon ota. Toʻxta. Oting nima edi? Mitya. Mitya. Soʻlaymon ota. Mitya, uylaringda bolta, mix topiladimi? Mitya. Ha. Nima qilasiz? Soʻlaymon ota. Bir kun boʻlsa ham odam butun uyda turishi kerak. Menga oʻn-oʻn beshta mix bilan bolta keltirib ber. Xoʻpmi? Mitya. Xoʻp boʻladi. Hozir. Югуриб кетади. Soʻlaymon ota. Mana, Soʻlaymon, Ukrainasiga ham kelding. Bu yerlarni koʻrish ham peshanaga yozilgan ekan. Kim biladi, u xotinni oʻlim changalidan sugʻurib olgan sening Noʻ'monjoningdir? Noʻ'monjonlar ham koʻp ekan oʻzi. Toshkendayam bor, Andijondayam, Ukrainadayam bor ekan. Hammasi nobud boʻlib ketdi. Ayni qirchillama chogʻida, togʻni talqon qiladigan, oʻynab kuladigan chogʻida nobud boʻlib ketdi. Qani endi ular hozir tirik boʻlsa?! Jannat boʻlardi bu tuproq, jannat... Бир қўлида болта, мих, бир қўлида кўза кўтариб Митя келади. Mitya. Mana, amaki. Manavini oyim berib yubordilar. Sut. Muzdek. Soʻlaymon ota. Rahmat. Umringdan baraka top. (Koʻzani olib, sutni icha boshlaydi.) Shirin ekan. Mitya. Oyimlar dadam ishdan kelganlarida sizni, Galina xolamni uyga chaqirmoqchilar. Oʻzbekcha palov qilamiz dedilar. Soʻlaymon ota. Rahmat. Oyingga ayt. Palovni men oʻzim ertaga qilib beraman. Qip-qizil, Toshkentcha palov. Bugun Galina xolang bilan gaplashadigan gaplarimiz koʻp. Xoʻpmi? Shundoq degin. Mitya. Aytib koʻraman. Xoʻp, men ketdim boʻlmasa! Soʻlaymon ota. Bora qol. Mitya ketadi. Soʻlaymon ota choponni yechib, qoʻliga bolta, mix oladi va devorning singan yogʻochlarini tuzata boshlaydi. Boltaning taq-tuqi aralash uning xirgoyisi eshitiladi. Bogʻaro qoʻysam qadam, gul gʻuncha qilmay xandadur... Parda Yettinchi Koʻrinish Galinaning uyi. Shinam bezatilgan xona. Toʻrda Galinaning kelinchaklik kunlari eri bilan tushgan surat. Soʻlaymon ota bilan Galina xola anchadan beri gaplashib oʻtirishibdi. Stol ustida non, kartoshka, tuzlangan bodring, choy, aroq shishasi ham turibdi. Galina. Bir qultum ham ichmadingiz-a, Soʻlaymon ota? Soʻlaymon ota. Umrimda ogʻzimga olgan emasman. Qariganimda ichamanmi? Galina. Nechaga bordingiz? Soʻlaymon ota. Yetmish oltiga. Galina. Hali yosh ekansiz. Sizlarda toʻqson, yuzda farzand koʻradiganlar ham boʻladi deyishadi. Boladan qancha? Soʻlaymon ota. Yoʻq, Zebi bilan uchta farzand koʻrdik. Ikki qiz, bir oʻgʻil. Qizlar turmadi. Bolaligida oʻlib ketdi. Oʻgʻlimizdan fin urushida ajradik. Galina. Urush sizning uyga ham kirgan ekanda. Soʻlaymon ota. Urush kirmagan uy bormi? Bu yerlardaku jang boʻlgan, bizning tomonlarda ham shu. Qaysi hovliga qadam qoʻyma, urushning izini koʻrasan. Galina. Urush oʻlsin, hammaning yuragini tilib ketdi. Zebi opam tinchmilar? Soʻlaymon ota. Zebi... Yigirma sakkiz yil boʻldi Zebidan ajrab qolganimga. Galina. Kechirasiz. Bilmabman. Soʻlaymon ota. Hechqisi yoʻq. Uni oʻgʻlim bilan Noʻ'monjon ado qildi. Tursunimizdan qoraxat kelganda oʻzi tamom boʻluvdi. Galina. Noʻ'monjon... Kim biladi, balki oʻsha, meni xalos etgan yigit sizning Noʻ'monjoningizdir?.. «Pravda»da muxbir bilan suhbatingiz chiqqanda juda ham suyunib ketdim. Darrov sizga xat yozdim. Endi biron daragi chiqar deb oʻyladim. Yoʻq, mana oʻshandan beri uch yil oʻtdi, na oʻzidan, na uni biladiganlardan xabar bor. Lekin yuragimning bir chetida ishonch in qurib yotibdi. Mumkin emas deyman oʻzimcha. Butun boshliq odam izsiz yoʻqolib ketmaydiku deyman. Shundoq deymanu bedarak ketganlar esimga keladi. Hali qancha xonadonda birov erining, birov oʻgʻli, birov akasining qaerdaligini bilmaydi. Soʻlaymon ota. Noʻ'monjondan ham hech xabar kelmadi. Xabar kelganda kim, qachon yuborganini surishtirib topsa boʻlardi. Galinaxon, sen uni yaxshi eslab qolganmisan? Tagʻin adashayotgan boʻlma? Galina. Yoʻq, Soʻlaymon ota, adashayotganim yoʻq. Hozir ham koʻz oldimda turibdi. Baland boʻy, yirik qora koʻzlari yalt-yalt qiladi. Qirra burun, ozgina bukri bor... Soʻlaymon ota. Xuddi shundoq! Bu — Noʻ'monjon! Galina. Albatta Noʻ'monjon. Adashtirayotganim yoʻq. Tirik ekanman uni unutmayman. Odam tagʻin ham, Soʻlaymon ota, fil ekan. Yoʻq, fildan ham baquvvat ekan. Koʻz oldimda erimni osishdi... Soʻlaymon ota. Nega? Nima qiluvdi? Galina. Urushning boshi edi. Nemislarning samolyotlari xuddi qora kalxatdek uchib kelishdi-yu, birpasda qishlogʻimiz doʻzaxga aylandi-qoʻydi. ... Shoshilinch hammani koʻchirisha boshladi. Dmitriy shofyor edi. Mashinasida yashindek uchib keladi-yu, odamlarni ortib, yana stansiyaga ketadi. Oxirgi kelganda, qishloqning orqasida otishma boshlanib qoldi. «Boʻlinglar tezroq, Galya, sen ham shoshil!» — Dmitriyning shu gapi esimda. Uydan hech nima olmadim. Faqat shohi roʻmolim bor edi, oppoq, tanga-tanga gulli, shuni oldim. Toʻy kuni qaynonam boshimga ilib qoʻygan edi. Mitya mashinasini endi yurgʻizganda, qishloqqa fashistlar kirib kelishdi. Mitya «Yotinglar!» deb qichqirdi-yu bizga, mashinani ularning ustiga haydadi. Tasir-tusir otishma boshlanib ketdi. Mashina selʼsovetning devoriga urilib, toʻxtadi. Nemislar erimning qoʻllarini qayirib, olib ketishdi. «Mitya, Mitenʼka!» deganimcha qoldim. Bir soatchadan keyin hammamizni selʼsovet oldidagi maydonga toʻplashdi. Keyin... bizga qarshilik koʻrsatganlarning ahvoli shunday boʻladi deb Mityani shu yerda osishdi. Ikki kun shunday osilganicha turdi. Uchinchi kunigina dorni buzishdi. Oʻzim koʻmdim Mityani. Bir oygina yashovdik u bilan... Turmushning mazasini ham bilmagan edim... Endi oʻn sakkizga kiruvdim... Toʻrtinchi kuni yoshlarni ajratib, stansiyaga olib ketishdi. Noʻ'monjonni birinchi marta shunda koʻrganman. Stansiyaga yetay deb qolganimizda, otlarning dupuri eshitildi. Partizanlar ekan. Yuragim hapriqib ketdi sevinchdan. Kimdir meni dast koʻtarib, xuddi qop tashlaganday ot ustiga oʻngarib olib qochdi. Dodlashimni ham bilmayman, yigʻlashimni ham. Orqamizdan tasir-tusir otishma. Anchadan keyin ot toʻxtadi. Boshimni koʻtardim. Oʻrmondamiz. Tepamda qorachadan kelgan yigit menga qarab kulib turibdi. Bu — Noʻ'monjon edi. Uch kun uning otryadida boʻldim. Keyin meni, yana ikkita qizni partizanlar Katta yerga joʻnatishdi. Yarim yil bizni oʻqitishib, yana Ukrainaga, xuddi shu otryadga tashlashdi. Lekin Noʻ'monjonni koʻrganim yoʻq. Toʻrt kishi bir topshiriq bilan ketib qaytib kelishmabdi. Qishlogʻimizning chetida toʻrtta noma’lum soldatning qabri bor. Omonatgina tosh ham qoʻyib qoʻyibmiz. Lekin kim bular — hech kim bilmaydi. Balki, Noʻ'monjon shularning orasidadir? Tagʻin kim biladi? Gapingiz toʻgʻri, Soʻlaymon ota. Tirik boʻlsa daragi chiqar edi. Noʻ'monjon jim ketadigan odamlardan emas edi. Uch kun boʻldim u bilan birga. Uch kundayoq mehrim tushib qoldi. Otryaddagilar uni hurmat qilishardi. «Chyorniy Kolya» deyishardi uni. Soʻlaymon ota. Chyorniy Kolya? Galina. Ha, Noʻ'monjon deyolmay, Nikolay deyishganda. Nikolay—Kolya. Oʻshanda Noʻ'monjonlar boʻlmaganda, bizni Germaniyaga haydab ketishardi... Soʻlaymon ota. Galya, menga haligi toʻrtta qabrni koʻrsat. Galina. Xoʻp. Ertalab olib boraman. Yangi maktab qurilyapti oʻsha yerga. Yarmi koʻtarilgan. Aytganday, Toshkentdan yaqinda bir xat oldim. Buni sizga keragi yoʻq. Lekin qiziqda. (Galina xola oʻrnidan turib shkafdan bir qancha xat oladi, orasidan bittasini tanlab, joyiga keladi). Bizda Ivan, Anton deganlar koʻp boʻladi. Sizlarda Noʻ'monjonlar ham koʻp ekan. Mana, voenkomatdan kelgan xat. Qaysi rayon edi? Ha, Chilonzor rayoni. Oʻsha rayonda ham Noʻ'monjon Nazarov degan odam yashar ekan. Darrov xat yozdim. Bir yil deganda javob keldi. Soʻlaymon ota. Muncha kech? Galina. Kim biladi? Olim ekan. Qandaydir ilmiy-tekshirish institutida ishlar ekan. Lekin urushda boʻlmagan ekan. Soʻlaymon ota. Qani? Xatni qoʻliga olib koʻradi. Soʻlaymon ota. Menga ber shu xatni. Galina. Oling. Eshik ochilib, bir kampir paydo boʻladi. Kampir. Mumkinmi, Galina? Galina. Keling, Ivanna xola. Keling. Ivanna xola. Qutlugʻ mehmon kelibdi deb eshitdim. Galina. Ha Ivanna xola. Tanishing. Oʻzbekistondan. Soʻlaymon ota. Soʻlaymon ota. (oʻrnidan turib koʻrishadi.) Assalomu alaykum. Yaxshimisiz? Baquvvatmisiz? Ivanna xola. Rahmat, baquvvat boʻlib endi nima qilardim? (Oʻtiradi.) Uxx!.. Yoshimni yashab boʻldim, mehmon. Xudo jonimni olaqolsayam boʻlardi endi. Qarilarni unga keragi yoʻqmi deyman. Nuqul yoshlarga yopishadi biz chetda qolib. Meni boʻlsa koʻzim toʻrt osmonga, parvo qilmaydi. Oʻgʻlingizni topdingizmi, mehmon? Soʻlaymon ota. Yoʻq, onaxon, topmadim. Ivanna xola. Qaerlarda boʻldingiz? Soʻlaymon ota. Brestda boʻldim, Minskda boʻldim, Truskovetsda boʻldim, Lʼvovda boʻldim. U yerdan buyoqqa keldim... Ivanna xola. Qidirgan odam topadi. Topib qolarsiz siz ham. Soʻlaymon ota. Koshki edi topsam. Topishim kerak, onaxon. Ivanna xola. Niyatingizga yeting ishqilib, mehmon. Men ham oʻttiz toʻrt yildan beri kutaman oʻgʻlimni. Soʻlaymon ota. U ham bedarak ketganmi? Ivanna xola. Bedarak ketgan. Urushning boshida. Oxirgi xatini qirq birinchi yilning avgustida yozgan edi. Mana. (Kampir roʻmolga oʻrogʻliq oʻgʻlining surati bilan titilib ketgan xatini olib koʻrsatadi). Brestdan yozgan, siz borgan joydan. Men ham Brestga borganman. Lekin topganim yoʻq. Har yili oʻsha yoqqa voenkomatga xat yuboraman. Javobi bitta. Brestda halok boʻlganlar orasida oʻgʻlingiz, Pyotr Dmitruk yoʻq. Soʻlaymon ota. Dmitruk? Ivanna xola. Ha, mehmon. Dmitruk, Petro Dmitruk. Soʻlaymon ota xonaning burchagida turgan qopini yechib, daftar oladi va uni titkilay boshlaydi. Soʻlaymon ota. Bu Brest degani ham katta shahar ekan. Men hamma qabristonlarni aylandim-u, lekin hamma familiyalarni yozib olganim yoʻq. Oti bor-u familiyasi yoʻq, familiyasi bor-u oti yoʻqlarni yozib oldim. Ivanchuk bor. Ivanna xola. Yoʻq, aylanay. Dmitruk. Soʻlaymon ota. Hali ham Dmitrukni qidiryapman. Varlamchuk bor. Yoʻq, onaxon oʻgʻlingizning familiyasi yoʻq. Minskdagilar ichida chiqib qolarmikin? Soʻlaymon ota yana qopini titkilay boshlaydi. Xonaga birin-ketin oʻrta yoshli ayollar, kampirlar kira boshlashadi. Galina. Kelinglar, kelinglar. Olesya, buyoqqa oʻtir. Katerina, kel, oʻtir. Avdotʼya, sen buyoqqa oʻtir. Soʻlaymon ota. Salom singillarim, yaxshimisizlar? (Ayollar u bilan soʻrashishadi) Qani, bu daftarni koʻrayinchi, Ivanna opa. Ostapenko... Nikolay... Ivanna xola. Dmitruk, aylanay, Petro Dmitruk. Soʻlaymon ota. Qarayapman. Dargo... Dargomijskiy... Vasilenko... Yoʻq, opa, Dmitruk yoʻq. 0lesya. Kotlyar yoʻqmi, amaki? Soʻlaymon ota. Kotlyar? U qaerdan bedarak ketgan? Olesya. Minskdan. Eringiz bedarak ketdi degan xabar kelgan Minskdan. Razvedkachi edi erim. Ivan Kotlyar. Katerina. Medvedchi? Oleksiy Medvedʼ. Brestda edi u urush boshlangandan. Ukam. Soʻlaymon ota. Hozir qaraymiz, Galina, yordam ber menga. Manavi daftarni sen qara. Avdotʼya. Petrochenko Ignat. Erim. Balki uni uchratgandirsiz, otaxon? Qarang, iltimos qilaman. Soʻlaymon ota. Qizim, iltimos qilmasang ham qarayman. Erim degin? Avdotʼya. Ha, erim. Soʻlaymon ota. Yosh turmush qurgan ekansan. Avdotʼya. Oʻn yetti yoshimda. Oʻydan qochib ketgan edik. ZAGSdan oʻtdikku, toʻy qilishga ulgurolmadik. Ignat, Ignat Petrochenko. Soʻlaymon ota, Galina daftarlarni oʻqishadi. Hamma ayollar ularni oʻrab oladi. Galina. Stepansev!.. Soʻlaymon ota. Maxarashvili... Galina. Klimchuk... Soʻlaymon ota. Vasiliy... Galina. Imomov!.. Soʻlaymon ota. Abdurahmonov!.. Galina. Jabarzada!.. Soʻlaymon ota. Davidyan!.. Galina. Sigizbaev!.. Soʻlaymon ota. Petrochenko deysanmi? Avdotʼya. Ha. Soʻlaymon ota. Bor. Bor Petrochenko! Avdotʼya. Otaxon! (Uni quchoqlab oʻpadi.) Azizim! Voy! Oʻlgan ekanda? (Yigʻlab yuboradi.) Soʻlaymon ota. Toʻxta. Potapenko ekan. Petrochenkomas. Kechir, qizim. Koʻzim oʻtmay koldi. Galina. Medvedʼ ham yoʻq. Kotlyar ham yoʻq. Hamma jim boʻlib qoladi. Soʻlaymon ota. Meni kechiringlar hammalaring. Bilganimda bittayam toshni oʻtkazib yubormasdim. Hamma familiyalarni yozib olardim. Noʻ'monjonni qaradim koʻproq. Uni oʻyladim. Kechiringlar. Olesya. Sizda ayb yoʻq, otaxon. Vanyani qidirmagan shahrim qolmagan. Katerina. Men ham Oleksiyni koʻp qidirdim. Hech yerda yoʻq. Olesya. Petro bilan bir kunda ketgan edi Vanya. Ivanna xola. Ikkalovining orasidan qil oʻtmasdi. Maktabni ham birga tamomlashgan edi. Faqat Petroni uylantirolmadim, Shurochkani kelin qilaman degan edim. Stepanidaning qizini. Qaytmadi. Mana endi Shurochkaning oʻgʻli Petroday boʻldi. Olesya. Meni boʻlsa hech kimim yoʻq. Qariqiz boʻlib oʻtyapman bu dunyodan. Oʻlsam koʻzimni yopadigan odam yoʻq. Avdotʼya. Biz xotinlarning taqdiri oʻzi shunaqa ekan. Azob-uqubatga yaratilgan ekanmiz. Galina. Unday dema, Avdotʼya, yoshligimiz urushga toʻgʻri keldi faqat. Urush boʻlmaganda gʻam-gʻussani bilmasdik. Ivanna xola. Urushga qirgʻin kelsin. Olesya. Eh! Galina! Ichadiganing bormi? Quy! Yuragim yonib ketyapti!.. Avdotʼya. Menga ham quy, Galya. Otaxonga ham quy. Galina. U kishi ichmaydilar. Olesya. Biz bilan ichadilar. Shuncha tul qolgan kelinlari, qizlari bilan ichmay, kim bilan ichadilar?! Otaxon! Oʻsha qaytmaganlar uchun. Soʻlaymon ota. Xoʻp, qizim. Mayli, ichaylik. Qaytmaganlar uchun ichaylik. Eshik tiq etsa qarab, ularni shuncha yildan beri unutmaganlar uchun ichaylik. Sizlar uchun, onaxon, siz uchun. Qizlarim, singillarim, sizlar uchun! (Avdotʼyaga.) Sen, qizim, notoʻgʻri gapirding. Azob-uqubatga yaratilgan ekanmiz deding. Yoʻq, senlar mardlikka, shon-shuhratga yaratilgansanlar. Men eridan qoraxt kelishi bilan boshqa er qilib ketganlarni bilaman. Avvalgi erini kutmaganlarni, avvalgi eri qaytganda betiga qarolmaganlarni bilaman. Ana ular azob-uqubatga yaratilgan. Sen boshingni baland koʻtarib yur. (Olesyaga.) Sen ham. Sabr-toqatni, mehr-oqibatni odamlar senlardan oʻrgansin. Avdotʼya. Rahmat, otaxon. Olesya. Rahmat. Soʻlaymon ota. Senlar uchun. Qani, olinglar! Hamma ichadi. Katerina sekin ukraincha qoʻshiq boshlaydi. Ogʻir, gʻamgin qoʻshiq. Katerina. Eyne svetit mesyachenko!.. Ne svetit nikomu. Olesya (Ilib ketadi. Unga hamma qoʻshiladi). Tolʼko svetit milomu, Kak idyot do domu!.. Qoʻshiq bitay deb qolganda Mitya kiradi va jim boʻlib qoladi. Qoʻshiq tinishini kutadi. Mitya. Galina xola! Meni oyim yubordilar. Mehmon amakimni olib chiqarmishsiz. Galina. Qaydam? Soʻlaymon ota charchaganmikinlar? Mitya. Amaki, yuring. Soʻlaymon ota. Yur. Yigit soʻzini qaytarib boʻlmaydi. Mitya. Rahmat. Hamma oʻrnidan turadi. Parda Sakkizinchi Koʻrinish Toʻrt noma’lum soldat qabri oldidagi kichkina sayxon yer. Olisda yarmi koʻtarilgan maktab binosi. Bino oldida quruvchilik materiallari betartib uyub qoʻyilgan. Qabr oldida toʻrtta quruvchi yigit domino oʻynashyapti. Kimningdir xalati, shapkasi qabr ustidagi toshga tashlab qoʻyilgan. Bitta belkurak toshga tirab qoʻyilgan. Pyotr. Oʻttiz besh! Stepan. Xuddi meniki-ya, molodets! Pyotr. Oʻn uch! Ivan. Menda. Pyotr. Toʻrt. Danilo. Menga ham hech chiqadimi, yoʻqmi? Yo kelishib olganmisanlar-a? Pyotr. Qirq uch! Danilo. Bormisan? Stepan. Agar bugun ham sement kelmasa men boʻshab ketaman. Pyotr. Qayoqqa borasan? Va’da berganmiz raisga. Bitirib, keyin hammamiz birga ketamiz. Yigirma bir! Ivan. Gʻisht ham atigi uch mingta qolibdi. Hayronman, ahvol shunaqa chatoq ekan, qurilishni boshlab nima qilardi bu yil? Danilo. Toʻppa-toʻgʻri. Koʻrpaga qarab oyoq uzatish kerakda. Pyotr. Boʻldi. Sen qoluvding gapirmagan. Oʻn toʻqqiz! Galina xola, Soʻlaymon ota paydo boʻlishadi. Galina xola. Salom, yigitlar. Hech kim parvo qilmaydi. Soʻlaymon ota. Assalomu alaykum. Yana jimlik, yigitlar oʻz oʻyinlari bilan ovora. Galinaxola. (Uyalinqirab.) Eshitmadi. Mana shu qabr. Birontasining ham familiyasi ma’lum emas. (Galina xola tosh yoniga borib, xalat bilan shapkani oladi, lekin qayoqqa qoʻyishni bilmaydi.) Yigitlar, bu kimning kiyimi? Ivan (boshini koʻtarmay). Qoʻyib qoʻying joyiga. Pyotr. Oʻttiz ikki. Ivan. Qoyil! Yana bittadan keyin chiqaman. (Soʻlaymon ota Galina xolaning qoʻlidan kiyimlarni olib, yigitlarning oʻrtasiga tashlaydi). Iya! Bu qanaqasi boʻldi? (Ivan boshini koʻtaradi, boshqalar ham.) Kimsiz oʻzi? Soʻlaymon ota. Belkurak kimniki? Ivan. Nima edi? Soʻlaymon ota. Belkurak kimniki deyapman?! Ivan. Hoy! Hoy! Oʻzingizni bosing! Meniki, nima boʻpti? Soʻlaymon ota. Olib qoʻy bu yerdan. Ivan. Ogʻirroq boʻling otaxon. Oʻrnimdan tursam, yuragingiz yorilib ketmasin tagʻin. Soʻlaymon ota. Tur oʻrningdan, tirrancha! (Soʻlaymon ota Ivanga qarshi yuradi va yoqasidan ushlab koʻtaradi. Ivan mushuk boladek shalvirab oʻrnidan turadi.) Ol bu yerdan belkurakni! (Darrov belkurakni tosh yonidan olib qoʻyadi). Soʻlaymon ota. Kimlar yotibdi bu yerda, bilasanmi? Ivan. Imtihon olyapsizmi? Soʻlaymon ota. Gapir, deyapman. Ivan. Xoʻp. Urush qurbonlari... Nima boʻpti? Soʻlaymon ota. Dard boʻpti! Qurbonlar emas, qahramonlar yotibdi. Seni deb, meni deb jonini ayamaganlar yotibdi. Bu yerga har kuni kelib, bosh egishing kerak. Sen boʻlsang... E, satqayi odam ket. Boshliqlaring qani? Ivan. Men qaerdan bilaman? Soʻlaymon ota. Topib kel. Ivan. Iya, kimsiz oʻzi? Urishasiz, doʻq qilasiz? Pyotr. Topib kel. Selʼsovetda. Sement zavodi bilan gaplashyapti. Ivan istar-istamas ketadi. Soʻlaymon ota. Senlar nima qilib oʻtiribsanlar? Pyotr. Bekorchilik. Galina. Bular hammasi quruvchilar. Ish yarmiga kelganda limit tugab, material bermay qoʻyishibdi. Danilo. Hech narsa qolmadi. Na taxta, na gʻisht, na sement. Stepan. Kichkina qurilish katta boʻlib ketdi. Raisimiz oʻzi shunaqa. Ferma ham shunaqa boʻluvdi. Ikki yuz bosh molga moʻljallab, besh yuz boshga yetadigan qilib qurib yubordik. Maktabning binosi ikki qavatli edi, endi toʻrt qavatli boʻlib ketdi. Soʻlaymon ota. Yaxshi raislaring bor ekan. Suyunishlaring kerak. Stepan. Shunaqa ishsiz oʻtirishgayammi? Ivan keladi. Ivan. Yoʻq. Sement berishmabdi. Oʻzi ketibdi zavodga. Soʻlaymon ota (devorga suyogʻliq ikkita qopni koʻrib). Bu nima? Pyotr. Sement. Soʻlaymon ota. Bor ekanku? Danilo. Ikki qop bu. Bizga kamida ikki tonna kerak. Soʻlaymon ota. Ikki tonna kelguncha shu boʻlib turadi. Bekor oʻtirguncha, bekor ishla deyishadi bizda. Qani kellaring! Soʻlaymon ota bitta qopni yelkasiga koʻtarib, yangi maktab tomon ketadi. Ivan. Bu qanaqa odam oʻzi? Qaerdan paydo boʻlib qoldi? Galina. Mehmon. Oʻzbekistondan kelgan. Oʻgʻlini qidirib yuribdi. Urush yillari bedarak ketgan oʻgʻli. Shu qabrda balki uning oʻgʻli ham yotgandir? Pyotr (oʻrnidan turadi). Turlaring. Styopa. Orqalat. Ikkinchi qopni koʻtarib u ham ketadi. Danilo, Stepan shoshib latoni yigʻishtirishadi. Ivan ham belkuragini oladi va qabr oldida birpas turib qoladi. Galina. Xafa boʻlmadingmi? Ivan. Yoʻq. Bilmadim, balki mening ham otam shu yerda yotgandir. Parda Toʻqqizinchi Koʻrinish Uzun kabinet. Uning jihozlari — meditsina asbob-uskunalaridan iborat. Oq xalat kiygan Noʻ'mon Nazarov deraza yonida papiros chekib turibdi. Radiodan reportaj ketyapti. Muxbirning ovozi. Shunday qilib, hurmatli radio eshituvchi oʻrtoqlar, biz sizlarni meditsinamizning muhim tarmogʻida olib borilayotgan ishlar bilan tanishtirdik. Institut bilan xayrlashar ekanmiz, institut direktori Noʻ'mon Nazarovich Nazarovga yana murojaat qildik. Noʻ'mon Nazarovich, siz yaqinda onkologlarning Parijda boʻlib oʻtgan xalqaro simpoziumida qatnashdingiz. Mumkin boʻlsa aytsangiz, simpozium qanday masalalarni muhokama qildi? Nazarovning ovozi. Marhamat. Parijda boʻlib oʻtgan onkologlarning oltinchi simpoziumi asosan bitta masalani — inson va uning umrini uzaytirish masalasini muhokama qildi. Muxbirning ovozi. Bu sohada siz rahbarlik qilayotgan institutning muvaffaqiyatlari koʻp boʻlsa kerak, albatta? Nazarovning ovozi. Albatta koʻp. Bu haqda biz simpoziumda ham gapirdik. Lekin qiladigan ishlarimiz ham oz emas. Inson haqida, uning porloq kelajagi haqida qaygʻurar ekanmiz, uning har tomonlama sogʻlom, umri uzoq boʻlishiga toʻsiq boʻlib kelayotgan har qanday onkologik kasalliklarning oldini olishimiz kerak. Bu — biz vrachlarning eng muqaddas burchimizdir. Muxbirning ovozi. Rahmat, Noʻ'mon Nazarovich, ishlaringizga yana bir bor muvaffaqiyat tilaymiz. Nazarovning ovozi. Rahmat. Sekretarʼ qiz kiradi. Sekretarʼ. Mumkinmi, Noʻ'mon Nazarovich? Nazarov. Nima gap? Sekretarʼ. Kechirasiz, sizni bir chol soʻrab keldi. Anchadan beri oʻtiribdi. Nazarov. Nima ishi bor ekan? Kasalmi? Sekretarʼ. Aftidan soppa-sogʻ. «Noʻ'monjonni koʻrishim kerak», deydi. Otchestvongizni ham aytmaydi. Nazarov. Bandlar deng. Bilasizku, tushgacha hech kimni qabul qilmayman. Sekretarʼ. Aytdim. Koʻrmagunimcha ketmayman deydi. Vajohati buzuqroq. Tagʻin yelkasiga qop tashlab olibdi. Nazarov. Tushuntiring, vaqtim yoʻq. Sekretarʼ. Xoʻp boʻladi. Sekretarʼ tisarilib chiqib ketadi. Nazarov telefon trubkasini koʻtaradi. Nazarov. Klinikami? Kozim Kozimovich? Bemor qalay? Yana oʻsha ahvol. Tushunarli. Qon quyish kerak. Nahotki shuni ham mensiz qilolmasalaring? Ha. Keyin meni xabardor qiling. Xoʻp. Shu payt eshik taraqlab ochiladi, qopini sudrab, jahl bilan Soʻlaymon ota kiradi. Ketidan hovliqib sekretarʼ kiradi. Sekretarʼ. Voy, gʻalati odam ekansizku?! Mumkin emas dedimku sizga! Madaniyatingiz bormi oʻzi? Soʻlaymon ota. Ovozingni tiy, qarqunoq! Toʻrt soatdan beri ushlaysan, seni madaniyating bormi oʻzi? Nazarov. Nima gap? Sekretarʼ. Koʻring, Noʻ'mon Nazarovich! Hech quloq solmaydi bu odam! Soʻlaymon ota. Noʻ'monjon? Nazarov. Xoʻsh? Keling? Soʻlaymon ota. Xoʻshing nimasi?! Meni tanimadingmi? Nazarov. Kimsiz? Yoʻq, tanimadim. Soʻlaymon ota. Barakalla!.. Oʻzimam tanimaysan deb oʻylovdim. Men seni tanidim. Darrov tanidim! Koʻrdimu darrov tanidim. Nazarov. Juda yaxshi. Keling? Soʻlaymon ota. Yana keling, deydi-ya! Tavba! Men... Soʻlaymon otang boʻlaman! Nazarov. Soʻlaymon ota? Soʻlaymon ota. Ha! Zarkatlik Soʻlaymon ota! Nazarov! E!.. Keling, ota, keling. Soʻlaymon ota. Taniding! Taniding! (Soʻlaymon ota qopini tashlab, quchoqlarini yozib Nazarov qarshisiga yura boshlaydi.) Seni topadigan kun ham bor ekan! Noʻ'monjon! Oʻgʻlim! (Nazarov uyalinqirab oʻrnidan turadi, Soʻlaymon ota uni bagʻriga bosib, yigʻlab yuboradi.) Nazarov. Oʻzingizni bosing, ota. Oʻzingizni bosing. Soʻlaymon ota. Qanday bosay, oʻgʻlim?! Oʻttiz yil kutdim seni. Yoʻlingga koʻzlarim toʻrt boʻldi. Koʻrmay oʻlib ketamanmi deb qoʻrquvdim, Zebi xolangga oʻxshab. Nazarov. Kim u? Soʻlaymon ota. Zebi xolangni unutdingmi? Xotinimda. Har kuni qatnardiku oldingga. Quymoq qilib. Nazarov. Ha, esladim, esladim. Soʻlaymon ota. Eslamay ham koʻrchi! Obbo, Noʻ'monjon-ey! Qayoqlarda seni qidirib yuribman! Sen boʻlsang ikki qadamlik joyda ekansan. Nega jimib ketding. A? Yo xafa boʻluvdingmi? Nazarov. Yoʻgʻ-e, nega xafa boʻlay? (Sekretarga.) Siz boravering. (Sekretarʼ chiqib ketadi.) Tinchmisiz, ota? Oʻtiring, oʻtiring. (Oʻtiradi.) Soʻlaymon ota. Menga nima qilardi? Men tinchman. Oʻzing qalaysan? Nazarov. Yaxshi. Koʻrib turibsiz. Soʻlaymon ota. Ha, koʻrib turibman. Ishlaring yaxshiga oʻxshaydi. Katta odam boʻlib ketibsan. Qachon ulgurding-a? Urushdan kela solib, yana oʻqishga berilibsanda, a? Nazarov. Urushda boʻlganim yoʻq. Shu yerda kerak ekanman, olib qolishdi. Soʻlaymon ota. Shundoq de?.. Biz boʻlsak... Zebi xolang bilan urushdasan deb yuribmiz... Yaxshi, yaxshi. Demak, oʻsha ketganingcha shu yerdasan? Nazarov. Ha. Yoʻq, uch yil Moskvada oʻqib keldim. Soʻlaymon ota. Yaxshi, yaxshi. Bola-chaqa qilganmisan? Nazarov. Ha. Ikki oʻgʻil, bir qizim bor. Katta oʻgʻlim institutni bitirdi. U ham menga, onasiga oʻxshab doktor boʻldi. Bultur uylantirdik. Soʻlaymon ota. Yaxshi, yaxshi. Kelin qaerlik? Nazarov. Shu yerlik. Birga ishlaymiz. Soʻlaymon ota. Yaxshi, yaxshi... Biz boʻlsak... Zebi xolang bilan seni kutdik. Koʻzimiz eshikda boʻldi har kuni. Yaxshi, yaxshi. Nazarov. Xolam qachon qazo qildilar? Soʻlaymon ota. Yigirma sakkiz yil boʻldi. Nazarov. Kasalmidilar? Soʻlaymon ota. Kasal? Yoʻq... Kasal bizda nima qiladi? Qarilik. Nazarov. Ha, qarilik, oʻlim har kishining boshida bor. Choy buyuraymi? Soʻlaymon ota. Shunday qilib, bola-chaqalikman degin, katta oʻgʻlimni uylantirdim degin? Nazarov. Ha, kichkinasining ham boʻyi yetib qoldi. Soʻlaymon ota. Yaxshi, yaxshi. Ishqilib, oʻzingdan tinchigan ekansan, oʻzingga toʻq ekansan... Men boʻlsam, ming xil xayolda yuribman. Kutdim avval, keyin halok boʻlgansan deb oʻyladim. Urush boʻlgan joylarda qabringni ham qidirdim... Yana kutdim. Keyin oʻlib qolsam nima boʻladi deb yana qidirdim... Sen boʻlsang tirik ekansan. Tirik... Menga qara, Noʻ'monjon!.. Nega xabar bermading-a? Zebi xolang seni yaxshi koʻrib qoluvdi. Oʻzi seni uylantirmoqchi edi... Nazarov. Ishchilik, ota. Keyin har holda... judayam... Soʻlaymon ota. Har holda begonamiz demoqchimisan? Nazarov. Unchalik emasku, lekin... Soʻlaymon ota. Toʻgʻri. Biz kim? Qishloqi bir odam... Nazarov. Unday demang, ota. Soʻlaymon ota. Gapimga quloq solma. Qarilik. Qari odamning koʻngli boʻsh boʻladi. Bitta gap bilan dili vayron, bitta gap bilan boshi koʻkka yetadi. Ezma boʻlib qoladi menga oʻxshab. Nazarov. Hechqisi yoʻq. Xoʻsh, eshitaman, otaxon? Soʻlaymon ota. Eshitaman, deysanmi? Xoʻp, eshitaman desang... Men bir ish bilan keluvdim. Nazarov. Marhamat, agar qoʻlimdan kelsa... Soʻlaymon ota. Yoʻq, yoʻq, qoʻrqma, hech narsa soʻrab kelganim yoʻq. Nazarov. Nima deyapsiz oʻzi? Qoʻrqqanim yoʻq. Soʻlaymon ota. Koʻzing aytib turibdi, qoʻrqib ketding. Qoʻrqma. Qari boʻlsam ham, hali birovga tashvishim tushgani yoʻq. Esingdami, urushga ketayotganingda menga ikkita qoʻy tashlab ketuvding. Nazarov. Qoʻy? Soʻlaymon ota. Ha. Ikkita hisori qoʻy. Nazarov. E, boʻldi, boʻldi. Esimga tushdi. Xoʻsh? Soʻlaymon ota. Shu qoʻylar toʻrt yuzta boʻlgan. Nazarov. Toʻrt yuzta? Soʻlaymon ota. Toʻrt yuzta. Qishloqning eng oldi qoʻylari shu qoʻylar. Kolxoz bozor narxida pul berdi. Roppa-rosa oʻn ming soʻm. Istasang borib, qoʻylaringni ol. Kolxozga baribir. Nazarov (hayron). Ota, bu axir... bu axir katta pulku? Soʻlaymon ota. Oʻttiz yilda kichkina pul boʻlarmidi? Nazarov. Obbo otaxon-ey... Obbo siz-ey! Qoʻylar hech xayolimga kelgani yoʻq. Lekin doim sizni, Zebi xolamni oʻyladim. Koʻp marta otlandim borib kelay deb. Lekin ana boraman, mana boraman bilan vaqt tez oʻtib ketar ekan, shuncha yil oʻtib ketibdi. Lekin baribir borardim. Sizni bir koʻrib kelardim. Soʻlaymon ota. Rahmat. Mana koʻrding endi. Nazarov. Ha. Boshim osmonga yetdi, ota. Hozir bunday qilamiz. Keliningizni chaqiraman. Uyga borsin. Bir eslashib, yurakni boʻshatamiz. Nevaralaringizni koʻrasiz. Ikkita qoʻy shuncha boʻlib ketadi deb hech oʻylamagan edim. Obbo, Soʻlaymon ota-ey, Soʻlaymon ota-ey... Telefon trubkasini oladi. Soʻlaymon ota. Toʻxta. Nazarov. Yoʻq, yoʻq! Uyga bormasangiz boʻlmaydi. Soʻlaymon ota. Borolmayman. Nazarov. Nega? Soʻlaymon ota. Hozir ketaman. Ishim bor. Nazarov. Qanaqa ish? Birga qilamiz! Soʻlaymon ota. Yoʻq, bu ishni sen qilolmaysan, senga bu ishni topshirib boʻlmaydi. Menga qara, shu ikkita qoʻy tashlab ketganing rostmi? Menga tashlab ketganmiding? Nazarov. Ha. Hozirgidek esimda turibdi. Soʻlaymon ota. Hozirgidek degin... Qoʻy esingda turibdi-yu, butun boshli odamni unutibsanda... Yaxshi... yaxshi... Bilasanmi, hamma qoʻy ham koʻpayavermaydi. Sening qoʻylaring koʻpaymadi. Toʻrt yuzta qoʻyning egasi boshqa odam. Kievda u. Har yoz ziyorat qilib kelaman. Uchta inisi bor. Bir-biridan yaxshi yigitlar. Nazarov. Toʻxtang, toʻxtang! Hozir seniki toʻrt yuzta boʻlgan deyayotuvdingiz. Endi egasi boshqa odam deysiz. Bu qanday boʻldi? Mening mollarimni birovga berishga haqqingiz yoʻq. Shikoyat qilaman!.. Soʻlaymon ota. Shikoyat? Kimga? Sudgami? Undan nariga bor. Nazarov. Iyya, qanaqa odamsiz oʻzi? Urushga ketayotib, ikkita qoʻy berib ketganim rostku, axir? Soʻlaymon ota. Endi oʻzingga kelding. Ikkita qoʻy berib ketganing rost. Oʻttiz yildan keyin qoʻylaring harom oʻldi, desam ham boʻlardi. Lekin Soʻlaymon ota gʻirrom odam emas. Mana, seni haqing shu. (Soʻlaymon ota ikki yuz soʻmlikni Nazarovning oldiga tashlaydi.) Oramiz ochiq endi. Istasang, qishloqqa borib qoʻylaringni olib kel. Hamma biladi. Boʻyniga qizil lenta boylab qoʻyganman. Soʻlaymon ota keta boshlaydi. Nazarov. Ota! Toʻxtang! Soʻlaymon ota. Men senga ota emasman. Oʻsha oʻttiz yil oldin mening oldimdan urushga ketgan yigitga otaman. Bu dunyoda ham, u dunyoda ham. Senga emas! Chiqib ketadi. Nazarov xayol surib koladi. Telefon jiringlaydi. Nazarov. Eshitaman. Nima? Oʻldi? (U trubkani qoʻyadi. Koʻzi pulga tushadi. Trubkani koʻtaradi.) Klinika. Ha, bu menman. Boyagi oʻlgan yigitning adresini bering. S-20, uy nomeri 31, 12-kvartira. Rahmat. Selektor tugmasini bosadi. Buyoqqa kiring. Sekretarʼ kiz kiradi. Sekretarʼ. Eshitaman. Nazarov. Manavi pulni oling. S-20ga borasiz. Bilasizmi? Yaxshi. 31-uy, 12-kvartirada yolgʻiz bir ayol yashaydi. Shunga berasiz. Oʻgʻlingizning choʻntagidan chiqdi, deysiz. Xoʻpmi? Sekretarʼ. Xoʻp. Nazarov. Boring. U shunday deb sekretarni chiqarib yuboradi va ogʻir oʻyga toladi. Parda Oʻninchi Koʻrinish Vokzal oldidagi bogʻ. Olataroq skameykada Anvara hayotdan umid uzgan odamdek xomush oʻtiribdi. Parovoz, mashinalarning chinqirishi qulogʻiga kirmaydi. Yonida tugun... Soʻlaymon ota paydo boʻladi. Anvarani koʻrib toʻxtaydi, tanigandek boʻladi, tikiladi. Сўлаймон ота. Сенмисан?.. Отинг нима эди? Маърипатми? Oldiga boradi. Anvara. Salom alaykum, ota. (Oʻz ahvolidan uyalinqirab oʻrnidan turmoqchi boʻladi.) Soʻlaymon ota. Oʻtiraver. Oʻtiraver, obbo, qizim-ey!.. Togʻ togʻ bilan uchrashmaydi-yu, odam odam bilan uchrashadi deyishgani rost ekan-a, Ma’ripat? Ma’ripatmidi, oting? Anvara. Endi buning ahamiyati yoʻq. Nima desangiz deyavering. (Koʻziga yosh oladi.) Soʻlaymon ota. Iyya! Bu nima deganing? Esing joyidami? Ot degan narsa, nom degan narsa nimaligini bilasanmi oʻzing. Nom bu zot, avlod... Yaxshini yomondan, yomonni yaxshidan ajratadigan muhr. Ota-ona farzandiga nom qoʻyar ekan, butun orzu-umidini tikadi unga. Umri qiyinchilikda oʻtgan odam oʻgʻil koʻrsa Baxtiyor, qiz koʻrsa Baxtgul qoʻyadi. Ikki mahalla nariga yurmagan odam yaxshi niyat bilan oʻgʻlini Yoʻlchivoy deb ataydi. Men koʻrmagan yoʻllarni u koʻrsin deydi. Hamma gap shundaki, birov oʻz ismiga arziydi, birov arzimaydi. Anvara. Men Anvaraman. Soʻlaymon ota. Anvara... Boʻldi, esimga tushdi. Yaxshi noming bor ekan. Bilasanmi, bu nima degani? Anvara, Anvar, Munavvar... nur degani, yorugʻlik degani. Oʻzim ham noming shunaqa boʻlsa kerak devdim... Umringni bir odamning baxtiga bagʻishlabsanmi, yoʻlini yoritibsanmi, sen chindan ham Anvarasan... Aytganday, ering... nima edi haligi... olimlarning olimi boʻldimi, ziyofatlaring yaxshi oʻtdimi? (Anvara yigʻlab yuboradi.) Ha, nima boʻldi, nega yigʻlayapsan? Yuraging toʻlib turganini sezuvdim. Nima boʻldi? Anvara. Ahmoq ekanman, ota. Koʻr ekanman!.. Soʻlaymon ota. Ha, nega? Anvara. Men bu yerda bir tiyin oʻzimga sarf qilmay, topgan pulimni yuborib tursam, hatto taqinchoqlarimni sotib, qiynalmasinlar desam, oʻqishni tashlab, ishlasam!.. (Oʻzini tutolmay yigʻlaydi.) U kishi... U kishi uyoqda uylanib olgan ekanlar! Nima qilaman endi, ota? Odamlarning yuziga qanday qarayman?! Soʻlaymon ota. E, ahmoq! E, iblis! Koʻr ekanku ering, a? Odam emas ekanku?! Oʻzingni bos, yigʻlama. Sadqai yigʻi ketsin ering, oʻzingni bos. Meni aytdi deysan, hali oldingga yigʻlab keladi. Anvara. Kerak emas, endi uni koʻrgani koʻzim yoʻq. Soʻlaymon ota. Barakalla! Mana bu gaping joyida. U tekinxoʻrni nima qilasan? Yoshsan, husning binoyiday. Aqling joyida. Hali manaman degan yigitlar seni axtarib keladi. Ana oʻshanda ehtiyot boʻl, nasib qilganiga tegu tekinxoʻr qilib qoʻyma. Baravar ishlab, baravar yedir. Anvara. Menga hech kim kerak emas endi. Toʻydim. Soʻlaymon ota. Mana bu gaping ahmoqlarning gapi. Yashash kerak. Doʻst-dushmanning oldida boshingni baland koʻtarib yur. Sen kuyma. Seni xor qilganlar kuysin. Ishlar ekansan, ishlagin. Ishda hamma narsa unut boʻladi. Anvara. Men unga ishonuvdim. Mening hech kimim yoʻqligini, yetim oʻsganimni bilardi. Ota, shunaqayam qahri qattiq odamlar boʻladimi, a? (Yigʻlaydi). Soʻlaymon ota. Bor, qizim, bor. Hali shunaqa odamlar borki, koʻzini loʻq qilib seni aldaydi. Bittani aldadimi, hammani aldaydi. Dunyoni sel olib ketsa toʻpigʻiga kelmaydi. Oʻzim boʻlay deydi. Mardning choponini kiyib, nomardlik qiladi. Tuzingni ichib, tuzlugʻingga tupuradi. Lekin ularni pisand qilma. Ezilganingni koʻrsatma. Koʻrsatdingmi, battar ezishadi. Boʻyningni gʻoz tut. Anvara (istehzo bilan kuladi). U kishining ustozlari bor ekan. Biram yaxshi odam! Xuddi sizga oʻxshaydi. Oʻsha kishi ziyofatda... Ziyofatni restoranda qildik. Vistavkaning ichida. Men qilgan ovqatlarga hamma hayron qoldi, shefpovar ham. Dimlama, xamiri shoyidek yupqa manti, qovurma varaqi, asal solingan qushtili, muncha-muncha qovurgʻa solingan noʻxat shoʻrva... Hech narsa qolmadi, maqtab-maqtab yeyishdi. Oʻsha kishi — ustozlari mening shunaqa hayot yoʻldoshim boʻlganida oʻn marta doktor boʻlardim dedilar. (Yigʻlab yuboradi yana.) Hayotingiz, hayotingiz yoʻldoshi... Anvaraxon uchun qadah koʻtaraman dedilar. Qarsak boʻlib ketdi. Hamma ichdi. Soʻlaymon ota. Barakalla, barakalla. Ering doktor boʻlmabdi, sen doktor boʻlibsan. Anvara. Ertasiga bildim xotinlari borligini. Ayolning oʻzi kelib aytdi. Meni kechirasiz, agar sizning shunaqa yaxshi odamligingizni bilganimda kelmasdim dedi. Toʻrt yil boʻldi turmush qurganimizga dedi. Toʻrt yil boʻlgan ekan (yigʻlaydi). Oʻgʻillari bor ekan. Koʻrdim. Biram chiroyli. Otasiga oʻxshaydi. Men boʻlsam... yuraveribman... yuraveribman. Soʻlaymon ota. Yigʻlama, qizim. Hali yoshsan. Hali yana turmush qurasan. Farzand koʻrasan. Xafa boʻlma. Istasang yur men bilan, ota-bola boʻlamiz. Katta bogʻim bor. Oʻzim oʻqitaman seni. Anvara. Rahmat, ota (oʻrnidan turadi). Soʻlaymon ota. Ha, qayoqqa? Anvara. Uyga, ertaga ishga borishim kerak. Soʻlaymon ota. Mana bu gaping joyida. Hamma gʻuboring ishda chiqib ketadi. Ishlash kerak. Anvara. Aytgandek, oʻgʻlingizni topdingizmi? Soʻlaymon ota. Ha, topdim... Qabrini topdim. Anvara. Kechiring, ota. Koʻnglingizni gʻash qildim. Men tirik boʻlsalar kerak deb umid qiluvdim. Soʻlaymon ota. Tirik boʻlsa, xabar qilardi. Uyga qaytardi. U oʻlgan. Uchta oʻrtogʻi bilan jangda halok boʻlgan. Xayr, qizim, yoʻlingdan qolma. Toʻxta, menga eringning adresini ber. Anvara. Nima qilasiz? Soʻlaymon ota. Basharasiga bir tupuraman. Anvara. Hojati yoʻq, ota, endi u menga kerak emas. Soʻlaymon ota. Barakalla, boʻlmasa oʻzingning adresingni ayt. Yaxshisi yozib ber, mana qogʻoz. (Soʻlaymon ota qiyigʻini yechib, bir necha konvertlarni oladi. Bittasini kalta qalam bilan ayolga uzatadi. Mana shunga yoz. Qaytganimda kiraman. Xoʻp desang, Zarkatga olib ketaman. Boʻlganmisan, Zarkatda? E, jannati qishloq. Bir yogʻi togʻ, qishin-yozin tepasi qor. Bir yogʻi suv, oʻrikzor, olmazor, uzumzor... Bahring ochiladi. A, nima deysan? Anvara. Rahmat. Qaytishingizda kiring, ota. Soʻlaymon ota. Albatta kiraman. (Konvertni yana qiyigʻiga oʻraydi.) Sen oʻylab koʻr, xoʻpmi? Anvara. Xoʻp, xayr, ota... Soʻlaymon ota. Xayr, omon boʻl. Ezilma koʻp. Tinchlik, omonlik boʻlsa, baxtingni topasan. Soyangga salom berishadi hali. Qari cholga ishon, qizim. Anvara. Rahmat, ota. (Ketadi. Chol orqasidan qarab qoladi.) Soʻlaymon ota. Bechora... Yaxshi juvon ekan. Xuddi Zebining oʻzi. Gʻulom aka — urush invalidi, choyxonachi, 68-70 yoshlarda. Zebi xola — Soʻlaymon otaning xotini, 45-50 yoshlarda. Nazarov — vrach, 45-50 yoshlarda. Sodiq — aspirant, 30 yoshlarda. Anvara — 30 yoshlarda. Mamarasul — ferma mudiri, 35-40 yoshlarda. Zarifa — Sodiqning xotini, 22-25 yoshlarda. Zarifaning ota-onasi, kupedagi yigitlar, Galinaning qishlogʻidagi ayollar, quruvchi yigitlar, selʼsovet raisi, Soʻlaymon ota kolxozidagi pravlenie a’zolari va boshqalar. Parda Oʻn Birinchi Koʻrinish Kiev yonidagi toʻrtta noma’lum soldat qabri. Olisda yarmi qurilib bitgan maktab binosi. Soʻlaymon ota qabrlar oldida turibdi. Soʻlaymon ota. Kimsizlar? Ota-onalaring kim? Qaerdansanlar? Uylaringda kimlar koʻz yoshi toʻkib oʻtiribdi, yoʻllaringga intizor boʻlib? Kimlar menga oʻxshab izlaringni qidirib yuribdi? Qaysi biring oʻris, qaysi biring gurji, qaysi biring qozoq? Kim boʻlmalaring, hammalaring mening farzandlarim. Bittang Noʻ'monjon, uchtang uning doʻstlari. Tirik boʻlganlaringda diydor koʻrishardik. Senlarni koʻrib, Tursunalimni koʻrgandek boʻlardim, butun Zarkatga osh berardim, Ma’murjonning shogirdlarini chaqirardim. Odamlar qiziq, molning egasini qidiradimi, kerak boʻlsa oʻzi keladi deyishardi. Gap moldami? Odam kerak odamga. Oʻsha doktor yigitni odam deb kutgan edim. Meni ham odam deganda oʻttiz yil ekanu yana oʻttiz yil kutardim. Oʻgʻlim derdim. Senlar oʻgʻil menga. Bittang Noʻ'monjon, qolgan uchtang uning doʻsti. Joylaring jannatda boʻlsin. Endi sizlar yolgʻiz emas. Har kuni darsga qoʻngʻiroq chalinganda senlarni eslashadi. Kelib, ziyorat qilishadi. Men ham eslayman. Gʻulomchoʻloq ham. Senlar dilimda boʻlasanlar doim. Yana kelaman. Har bahor kelaman. Yonma-yon oʻtirib, qishdan omon-eson chiqqanimizni gaplashamiz. Bir-birimizga umr, tinchlik-omonlik tilaymiz. Muzdek peshanalaringga yuzimni qoʻyib, senlarni topganimdan suyunaman, koʻnglim taskin topadi... Galina xola paydo boʻladi. Galina. Hozir kelishadi. (Soʻlaymon ota choʻchib tushadi.) Soʻlaymon ota. Labbay? Galina. Hozir kelishadi. Raisning oʻzi ham keladi. Soʻlaymon ota. Juda yaxshi. Koʻnglim endi tinchidi, Galina. Sen bilan mening Noʻ'monimiz shu. Halok boʻlgan hamma Noʻ'monjonlar shu yerda. Koʻnglim tinchidi, endi oʻlsam armonim yoʻq. Quruvchi yigitlar va kolxoz raisi kelishadi. Rais. Salom Soʻlaymon ota, qalay yotib turdingiz? Soʻlaymon ota. Rahmat. Galina. Kechasi bilan mijja qoqqanlari yoʻq. Rais. Tushunaman. Ota, bizni kechiring. Qoʻlimiz kaltalik qilib qoldi. Bu yigitlarga hali shunday haykal quraylikki, hamma hayron qolsin. Soʻlaymon ota. Bilaman. Lekin men boshqa sabab bilan sizlarni bu yerga kelishinglarni iltimos qildim. Biz Galya bilan... Galina, yaxshisi oʻqib ber. (Galina xola choʻntagidan qogʻoz olib, oʻqiy boshlaydi.) Galina. «Biz, Noʻ'monjon Nazarov va uning uchta jangovar doʻsti, qabrimiz yonidagi maktab qurilishiga ikki yuzi kam oʻn ming soʻm berishga qaror qildik. Unda oʻqiydigan bolalar urushni bilishmasin, baxtli boʻlishsin. Mabodo kimda-kim urush ochib qolsa, bizdek botir boʻlishsin. Noʻ'monjon Nazarov va uning doʻstlari». Soʻlaymon ota. Mana oʻsha pul. Roppa-rosa ikki yuzi kam oʻn ming (qiyiqchaga oʻrogliq pulni raisga uzatadi). Chinakam odamlar oʻlgandan keyin ham yaxshilik qiladi. Bular chinakam odamlar, xatni Galina bilan ikkalamiz yozdik. Aminman, Noʻ'monjon tirik boʻlganda shunday qilardi. Uning doʻstlari ham, oling, rais! Rais. Rahmat! Rahmat! Rahmat, Soʻlaymon ota. (Cholni bagʻriga bosadi). Soʻlaymon ota. (Galinaga). Mana, ishlar bitdi, Galina. Men ham endi ketay. Bitta dilgirom berib yuborsang. «Oʻzbekiston, Zarkat qishlogʻi. Tolzordagi choyxona mudiri Gʻulomchoʻloqqa. Menkim Soʻlaymon Yoʻldoshev dilgiromni berdim shul mazmundakim, Noʻ'monjonni topdim. Uch bahodir doʻsti bilan Kiev yonida tinch yotibdi. Haykal oʻrnatishibdi, ularning qabri ustiga. Butun Ukraina ularni bilar ekan. Endi tinchman. Sen ham tinch boʻl. Nevarang Mamasoliga endi javob ber, oʻqisin. Oʻzim yordamching boʻlaman. Yogʻoch oyogʻing bilan qiynalma. Ma’murjonning plastinkasini qoʻyib, ikkalamiz kelgan-ketganning koʻnglini olamiz, oshna-ogʻaynining gʻiybatini qilib oʻtiramiz. Abdullajonga, meni soʻraganlarning hammasiga salom ayt. Koʻrishguncha xayr. Qiyomatli doʻsting Soʻlaymon». Parda 1974 |
| № | Eng ko'p o'qilganlar |
|---|---|
| 1 | Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 62430 |
| 2 | Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 57898 |
| 3 | Gʻazallar [Nodira] 40505 |
| 4 | Guliston [Sa’diy] 36644 |
| 5 | Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 23313 |
| 6 | Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 23180 |
| 7 | Sobiq (hikoya) [Said Ahmad] 21843 |
| 8 | Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 19542 |
| 9 | Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 18663 |
| 10 | Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 14486 |
Tush.UZ - Tushlar tabiri