Saddi Iskandariy (I- qism) [Alisher Navoiy]
![Saddi Iskandariy (I- qism) [Alisher Navoiy]](http://uzsmart.ru/kutubxona/asarlar/saddi-iskandariy-i-qism-alisher-navoiy/saddi-iskandariy-i-qism-alisher-navoiy.jpg "Saddi Iskandariy (I- qism) [Alisher Navoiy]")
| Saddi Iskandariy (I- qism) [Alisher Navoiy] |
| Saddi Iskandariy I Xudoyo, musallam xudoliq sanga(1), Birov shahki, da’bi gadoliq sanga. Xudovandi bemislu monandsen, Xudovandlarga xudovandsen. Zabardastlar zerdasting sening, Biyiklar kelib borcha pasting sening. Sanki koʻrguzub mavj daryoyi jud, Sen aylab ayon korgohi vujud. Vujud ahlining komi judung bila, Kelib jud qoyim vujudung bila(2). Vujudung qachon qilsa zohir qidam, Boʻlub borcha ashyo vujudi adam. Zamoneki kavnayn ma’dum edi, Adam tangnoyida maktum edi. Ne kun orazidin bor erdi nishon, Ne tun turrasi anda anbarfishon. Sahardin falak zoli roʻ toza yoʻq, Shafaqdin yuziga aning gʻoza yoʻq. Ne afloku, ne muttasil anda davr, Ne el, ne aning davridin elga javr. Ne olam diyoridin osor ham, Ne paydo diyor ichra dayyor ham. Sen ul nav’ mavjud eding, bal vujud Ki, budunggʻa yoʻq erdi nangi nabud. Ayon boʻlmayin bahri zotinggʻa mavj, Aning mavjigʻa ne hazizu ne avj. Jamolingki mehri jahontob oʻlub Xafo pardasi ichra noyob oʻlub. Jamolinggʻa chunkim zuhur istading, Quyoshinggʻa ifshoyi nur istading. Bu nav’ iqtizo ayladi xoʻblugʻ Ki, qilgʻaysen izhori mahbublugʻ. Chu mahbubluq amri pinhon emas Ki, to boʻlmagʻay oshiq imkon emas. Chu bori husngʻa ishq loyiq base, Kerak boʻldi husnunggʻa oshiq base. Chu bir junbush etti ayon bahri zot, Padid oʻldi amvojdin koinot. Iki harf amrin qilib nuktavar, Ayon aylading muncha dilkash suvar. Chu qilding malak xaylini jilvasoz, Alar qismati boʻldi zikru niyoz. Iki, uchu toʻrt ochilib parlari, Harimi jaloling kabutarlari. Tilab ul kabutarlar oromini, Yasading falak qasrining tomini. Chu aflok tarhigʻa chekting qalam, Havo safhasigʻa chekildi raqam. Toʻquz gunbad ul nav’ chekting baland Ki, vahm anda rust aylay olmas kamand. Kelib bir-biri ichra har bir nihon, Fazo har biriga jahon dar jahon. Alar javharini basit aylading, Birin sekiziga muhit aylading. Bori bir-biri javfida toʻ-batoʻ, Biri birga vobast oʻlub moʻ-bamoʻ. Borin tab’ bir jonib aylandurub, Burungʻi borin tab’ ila yondurub. Boʻlub ul sekizning madori anga, Taharruk aro ixtiyori anga. Yana birda sabt aylading sobitot, Anga sayr, ammo bulargʻa sabot. Tushub davr aro jomi nilufariy, Anga berk yuz ming sharaf gavhari. Murassa’ javohir bila boʻlsa jom, Vale davr aro jom topsa xirom. Necha bor esa sayr zohir anga, Ne tong mahkam oʻlsa javohir anga. Boʻlub jilvagar yuz tuman mohvash, Vale jilva ichra sukun birla xush. Yana birni undur hisor aylading, Birovni anga qal’ador aylading. Muhandis shiori taammul ishi, Tahammulliq ul nav’ boʻlmay kishi. Batiyravligʻi hilm ayogʻi kibi, Garonjonligʻi sabr togʻi kibi. Koʻzidin balo raxnasi ochilib, Damidin nuhusat oʻti sochilib, Qaro yuz bila charxi gardunnishin, Nechukkim, xaros uyi ichra chibin. Yana birni bir ma’bad etting vase’, Aning obidi qadr aro bas rafe’. Saodat ziyosin sochib mehrson, Yuzinda sharaf hullasi taylason. Topib «Kimiyoyi saodat»qa yoʻl, Falak xonaqohida gʻazzoliy ul(3). Falak gunbadi ichra qandildek, Vayo Arsh burjida Jibrildek. Boʻlub yaxshiliqqa munir axtare, Xaridor, ya’ni deyin Mushtariy. Yana birni bir maqtal etting ajib, Aning sokini qotili, bas muhib. Kishi tigʻidin topmayin bahr amon, Beshinchi mamolikda ul qahramon. Kelib lam’ai tigʻi barqi balo, Hamul suv aro xalq gʻarqi balo. Boʻlub sheva el boʻynin urmoq anga, Itik tigʻ ila bosh uchurmoq anga. Kesuk boshning kosasin jom etib, Vale qon may oʻrnigʻa oshom etib. Kelib ish anga charx davrida qahr, Qadah davrida, oʻylakim qatra zahr. Yana birni bir ravza qilding nazih, Muqimi aning hurdin ham farih. Demay hurkim, charx mulkida shoh, Anga taxti feruza oromgoh. Sipehr ahlining zeb ila zayni ul, Demay ayni ul, qurratul-ayni ul. Boʻlub zoti raxshanda mir’ot anga, Guvoh ushbu da’voda zarrot anga. Biri gunbadi charxi gardon aro, Aningdekki, zar shamsa ayvon aro. Yana birni toqi baland aylading, Muqim anda bir noʻshxand aylading. Quyosh chehralik shoʻxi barbatnavoz Ki, jon rishtasi tor anga, cholsa soz. Chu torigʻa daston guzorish berib, Bagʻirlargʻa tirnogʻi xorish berib. Qachon xushnavo lahn bunyod etib, Agar Aqli Kull boʻlsa faryod etib. Qayonkim yetib barbatidin nagʻam, Ne yoʻl anda topib kudurat, ne gʻam. Falak toqida un chekib koʻngli tinch, Boʻlub, oʻylakim doira ichra sinch. Yana birni qilding kutubxonaye, Ichinda kitobatda farzonaye. Mudaqqiq zamirida mamlu funun, Kelib diqqat ahli aro zufunun. Ishi sarbasar la’bu nayrang oʻlub, Suvdek qaydakim yetsa, ul rang oʻlub. Shiori xaroshi qalam aylamak, Nukat safha uzra raqam aylamak. Falak durjida lavhi darkordek, Davot uzra bir naqshi pargordek. Yana birni soz aylading turfa dayr, Aning sokinin aylading tezsayr. Boridin itikrak xiromi aning, Vale tegmayin yerga gomi aning. Manozilgʻa bot-bot qilib intiqol, Otin goh etib badru, gohi hilol. Vubolu sharaf koʻrguzub sur’ati, Gahi za’fi ortib, gahi quvvati. Falak davrida sur’ati ichra zoʻr, Tegirmon toshi uzra andoqki moʻr. Chu obogʻa bu nav’ berding sifot, Alar tahtida aylading ummahot. A’to yetti-yu, toʻrt qilding ano, Natija uch etting bulardin yano(4). Ne tong, gar ano toʻrt qilding muboh Ki, toʻrt oʻldi shar’ ichra joyiz nikoh. Birining mizojini tez aylading, Aning tab’ini shu’laxez aylading. Biriga berib lutfi tab’i hayot, Hayot ahligʻa berding andin najot. Birin soyir etting, nechukkim samo, Safo ichra mir’oti getinamo. Yasoding kasofat birining ishin Kim, ul boʻldi bu ishdin asfalnishin Berib bu tazavvujgʻa payvand ham, Padid aylading necha farzand ham. Biriga hajar jismidin toʻshadur, Anga naqd balkim jigargoʻshadur. Biriga numu jilvasidin hayot, Qadi jilvada nayshakar, bal nabot. Birin lutf aro javhari jon deyin, Anga obxoʻr obi hayvon deyin. Munga tegru gʻilding marotibnavard Ki, ochting bashar gulbuni ichra vard. Ochilgʻoch bu gulshanda inson guli, Ne inson guli, bogʻi rizvon guli. Tanigʻa sharafdin duvoj aylading, Boshin ham sazovori toj aylading. Qilib koʻnglini roz ganjinasi, Yuzin aylading zot oyinasi. Anga aylagach nuri husnung zuhur, Oʻqubon malak xayli Alloh nur. Chu bu nav’ mavjud qilding ani, Maloyikka masjud qilding ani. Qayu koʻzguda tutsa aksing vujud. Maloyik nechuk qilmagʻaylar sujud. Bosh indurmagan aylab izhori ta’n, Ne tong ta’m nuni anga tavqi la’n. Chu berding anga rutba mundoq baland, Qilib koʻnglini sevmaging arjumand. Chu ishqing oʻti soldi koʻngliga tob, Quyoshning yuzidin ketordi sahob. Quyoshinggʻa xud mone’i yoʻq edi, Hijobi aning oʻzlugi-oʻq edi. Chu raf’ aylading ul hijobin aning, Fuzun aylading ishqi tobin aning. Seni koʻrdi har yonki soldi koʻzin, Chu bori sen oʻldung, iturdi oʻzin. Ajab holkim, boʻlsa ayni shuhud, Chiqorgʻoy birov jonidan shavqi dud. Zihi turfa ma’shuqi oshiqnavoz Ki, qilmoqqa oʻz husnini jilvasoz. Karam birla xalq aylagay olame, Bu olamda maqsud anga odame. gʻaraz odame anga olam tufayl, Nekim gʻayri olamdur, ul ham tufayl. Kishi koʻrmamish hargiz andoq kishi Ki, oshiqqa oshiqlik oʻlgʻay ishi(5). Yaqin anglasam gʻayr bordur adam, Oʻzung oshiqu ishqu ma’shuq ham. Chu ma’shuqu oshiq sen oʻldung tamom, Sanga ishqu ushshoqdin vassalom. II Munojot ul Karimi Xalloq va mukarrami alal-itloqqakim, karamining «kof»i sarkashlik bila yozuq «qof»ini yerga past qilur va «ro»si royi olamoro bila ma’siyat «ayn»in koʻr etar va «mim»i lutfi emim bila xato xattigʻa afv raqami chekar va oʻz jurmi oloyishin demak va bahri gʻufronidin amon istamak Lakal-hamd, yo Akramal-Akramin, Karam ahlin etgan gadoyi kamin. Karim oʻlsa olamda har nav’ shoh, Anga sen karam qilding ul dastgoh. Karamdin kishi qayda sochqay diram, Diram sen anga qilmogʻuncha karam. Karam ahli gar sohibi toj erur, Ki, xoni navolinggʻa muhtoj erur. Anga sen xazoyin eshigin ochib, Chu sochmoqqa amr aylabon, ul sochib. Bas, ul filhaqiqat karamkesh emas, Oʻzung Mukrim, ul bir sabab besh emas. Chu sen Mukrim, ahli karamdur sabab, Desam Akramul-Akramin ne ajab. Munga oʻzga ma’ni dogʻi bordur, Akobir soʻzidin namudordur Ki, ayni karamdin qachonkim Iloh, Gunahkordin oʻtkarur bir gunoh. Karam fartidin budur oning ishi, Kim ul ishga oʻzga tutulmas kishi. Ulusqa agar ul gunoh ishdurur, Qiyomatqacha afvu baxshishdurur. Bu yangligʻ karamdin rasuli amin Seni etmish ul Akramul-Akramin. Ilohiy, alarkim gunahkor ekin, Sen oʻtkarmagan ne gunah bor ekingʻ Chu har mujrimekm, sen etting karam, Soʻrulmas hamul jurm ila oʻzga ham. Agar afv birla karam budurur, Bori xalqning jurmi ma’fudurur. Sangakim karamdur bu gʻoyatqacha Kim el ma’fu oʻlsa nihoyatqacha. Chu daryoyi rahmatqa solgʻanda mavj, Quruq qolmamish ne hazizu ne avj. Necha menda jurm oʻlsa behad padid, Ne yangligʻ boʻla olgʻamen noumid. Necha ma’siyatdin tabahkormen, Nihoyatdin ortuq gunahkormen. Qadimni xijolat yuki xam qilib Anga jurm sarborliq ham qilib. Tutoshib vujudumgʻa hirmon oʻti, Ne hirmon oʻti, balki isyon oʻti. Bu isyon oʻti ichra kuymak aro, Boʻlub dudidin roʻzgorim qaro. Ne isyon oʻti, balki otashkada, Anga hema bu jismi mehnatzada. Ne otashkadakim tomugʻdin nishon, Zabonalari koʻkka otashfishon. Gunah shu’lasin chun chekib ul tomugʻ, Kuyub abri rahmat nechukkim momugʻ. Sharardin kavokib yuzi oʻrtanib, Ne kavkab, maloyik pari choʻrkanib. Qarortib tutun charx javfin tamom, Zamona qoʻyub oning otini shom. Demay shom, mehnat palosi deyin, Jahon kiydi motam libosi deyin. Gunahda meni oʻltururga qazo, Kiyib dahr shaxsi libosi azo. Ichin ham qaro qaygʻu gʻamnok etib, Yaqosin dogʻi subhdin chok etib. Oʻkush tiyraliklar aro turfa boq Ki, charx etti mushkum savodini oq. Savodim bayozigʻa soʻrsang dalil, Yerur shomi isyongʻa subhi rahil. Fano paxtasi bil namudor anga, Kafan rishtasi angla har tor anga. Ajal xayligʻa chun hujum ortibon, Adam sori har toridin tortibon. Nechuk boʻlmay ohimdin otashfishon, Menikim ajal eltgay moʻkashon. gʻamim yoʻqtur oʻlmakda emgak uchun, Nedinkim tugʻar kimsa oʻlmak uchun. Va lekin bu jonimgʻa emgakdurur, Ki asru yomon nav’ oʻlmakdurur. Munga tegru andinki, oʻzni bilib, Zalolat aro umr zoyi’ qilib. Nafas urmay aylar zamon xiyralik Ki, topmay koʻngul koʻzgusi tiyralik. Qadam urmayin gʻayri berohgʻa Ki, andin tushub bosh tuban chohgʻa. Tunu kun xarobot aro mayparast, Qilib oʻzni isyon mayi birla mast. Musallo garavda mayolo boʻlub, Rido goʻshasi bodapolo boʻlub. Boʻlub maykada dayri zulmat asos, Men anda qari gabri haqnoshinos. Agar muncha yuz boʻlsa rasvoligʻim, Siyahroʻlugʻu besaru poligʻim. Vale sendin uzmaymen aslo umid Ki, ermon karam bahridin noumid. Bu dargohda har kim gunahkorroq, Inoyat qilurgʻa sazovorroq. Muni anglagʻach boʻldi holim taboh Ki, ummid ila koʻprak ettim gunoh. Yeshittimki, Horuni daryoato Demishkim, chu afv aylasam bir xato. Agar bilsalar xalqkim begumon, Ne chogʻligʻ toparmen farah ul zamon. Topargʻa inoyat bila parvarish, Ulus qilmagʻay jurmdin oʻzga ish. Ilohiy, tuman ming bu Horun kibi, Ne Horunki, Ashku Faridun kibi. Sening dargahingda ne boʻlgʻay xase, Demay xaski, ul xasdin oʻksuk base. Alar qilsalar muncha arzi karam, Bu ma’razda ne nav’ atay seni ham. Alar gar shah oʻlsa, gadomen yamon, Oʻlar vaqti soyil hamon, shah hamon. Yorurda quyosh partavidin saro, Qachon farq oʻlur fahm zarrot aro. Qilur vaqt bu zarralargʻa karam, Navoiygʻa lutf ayla bir zarra ham. Sazo andin ar jurmu pindor erur, Sen ul qilki sendin sazovor erur. Xato aylaganni hisob aylama, Xatosigʻa loyiq azob aylama. Karam birla jurmini kam aylagil, Garu ul qildi kamm, lek karam aylagil. Agar qilmading zuhdu toat nasib, Habibingdin etgil shafoat nasib. III Ul Rasuli amin na’tikim, risolat xutbasida muborak alqobi sayyid ul-mursalin keldi va ul shafe’ ul-muzannibin vasfikim, humoyun sifoti «Va mo arsalnoka illo rahmatan lil-olamin» yozildi, alayhi afzalus- salavot va akmalut - tahiyot Zihi anbiyo xaylining sarvari, Boshing uzra sarxaylliq gavhari. Demay anbiyo qavmu xayling sening, Bori ofarinish tufayling sening. Tutub gavhari zoting avval vujud, Boʻlub soʻngra mavjud budu nabud. Zamoneki nurunggʻa boʻlmay zuhur, Ne zulmat boʻlub zohir ul dam, ne nur. Chu Haq aylab ul nurni sham’i jam’, Aning nuridin yorutub jam’i sham’. Bu mash’al chu oʻz shu’lasin yorutub, Rusul sham’i andin yorugʻluq tutub. Demaykim rusul, har nekim topti ruh, Bu kibritdin borcha topib futuh. Ne kibrit, gugirdi ahmar ham ul. Ne gugird, iksiri akbar ham ul. Vujudingdin aylab qazo kimiyo, Misin oltun aylab bori anbiyo. Bu sabqatki, zotinggʻa berdi Ahad, Sanga Bul-bashar tong yoʻq oʻlmoq valad. Atoliqqa suratda payvand erur, Vale asli fitratda farzand erur. Ajab yoʻq sen oʻlmoq ato, ul sabiy, Bu ma’nigʻadur dol «Kuntun-nabiy»(1). Qachonkim, valad boʻlsa Odam sanga, Bas ahfod erur oʻzgalar ham sanga. Xiradgʻa solib ajz zoting sening, Xirad ahligʻa mu’jizoting sening. Chu Musogʻa(2) «Tavrot» etib Haq bayon, Sanga ul bayon ichra mu’jiz ayon. Boʻlub chunki Dovud(3) qismi «Zabur», Sening mu’jizing anda aylab zuhur. Chu Isogʻa(4) «Injil»(5) nozil boʻlub, Haq anda sifotinggʻa qoyil boʻlub. Kalomeki sendin topib intizom, Aning lafz bar lafzi mu’jiznizom. Nechakim kutubi osmoniy kelib, Borisinda sendin nishoniy kelib. Boʻlub chun zuhuri valodat sanga, Boʻlub fosh nuri saodat sanga. Aning partavidin nechukkim quyosh, Madoyin boʻlub Makka(6) ahligʻa fosh. Sujudunggʻa butlar boʻlub yerga past, Aningdekki, but ollida butparast. Angakim sanga berdi mundoq vujud, Bu shukronagʻa sen ham aylab sujud. Seni chunki sojid qilib kirdigor, Anga sajda qilmoq boʻlub oshkor. Sening tugʻmogʻing ravshan aylab jahon Aningdekki, tuqqay quyosh nogahon. Bu ishtin falak topqach ogohliq, Sanga shahlar uzra berib shohliq. Falakka bu baxshish qilurgʻa ne had, Seni Haq shah etmish azal to abad. Guvoh oʻldi toji futuvvat munga, Dalil oʻldi muhri nubuvvat munga. Bu muhreki naqshin tutub ul kitif, Quyosh ichradur axtari munxasif. Ne axtarki, bir xotam etmish nishon, Yadulloh(7) aro xotam oʻlgʻon nihon. Vujudungni chun qildi Haq ganji roz, Haqiqat duru la’lidin yoʻq majoz. Qilib fosh mahfuzi asror fanin, Zaruratki muhr etti oʻz maxzanin. Demay jismkim, ganji shohiydur ul, Ne xotam, nigini ilohiydur ul. Angakim ilik bersa mundoq nigin, Niginida tong yoʻq zamonu zamin. Gini yoʻqki, oy uzra piroyadur, Quyosh ustida mushkdin soyadur. Quyoshning chu man’ ayladi soyani, Nedin soya kasb etti bu poyani. Chu sham’ingning oʻldi adam soyasi, Nechuk boʻldi bu soya hamsoyasi. Qilib har kun ul soyagʻa rashk fosh, Toʻkar sargʻarib, titrab ashkin quyosh. Quyoshinggʻakim banda yuz badrdur, Iki zulf iki laylatul-qadrdur. Demay zulf, iki gesuyi anbarin, Qarorib alar atridin mushki Chin. Sabo Chin(8) sari andin eltib shamim, Boʻlub Chin dogʻi nofai mushkin nasim. Nedin boʻldi Chin nofasi mushkfom, Bulardin agar qilmadi mushk vom. Oʻrulganda topib chu tobu shikanj, Iki anbarin af’i, ul jism ganj. Qachonkim tarar chogʻda tobin ochib, Sabo bargi gul uzra sunbul sochib. Yuzung sunbuli anbarinfom aro, Saodat tazarvi tushub dom aro. Qushekim sanga bastai dom emish, Azozildek farruxanjom emish. Ayogʻinggʻa tayreki afgandadur, Agar chugʻz boʻlsunki, farxandadur. Birovkim erur ganj vayronasi, Ne gʻam ajdaho boʻlsa hamxonasi. Alarkim oʻlumga davo qildilar, Aso tashlabon ajdaho qildilar. Ochilgʻoch kalomingdin obi hayot, Ani toʻrt burqa’gʻa soldi uyot. Chu habli matining ayon qildi zoʻr, Munung ayladi ajdahosini moʻr. Ne Muso-yu, Isoki, bori milal, Chu shar’ing ayon boʻldi topti xalal. Zihi oftobi risolatpanoh Ki, anjumdek etting rusuldin sipoh. Vale chunki xurshiding etti zuhur, Kavokib sipohin nihon qildi nur. Nekim charxu anjum sanga jilvagoh Ki, jilvang chogʻi Arsh(9) oʻlub xoki roh. Rikobingda chovush oʻlub Jabrail. Bu ma’nigʻa me’roj shomi dalil. IV Ul humoyi balandparvoz tayronining sur’ati ta’rifidakim, me’roj shabistonida koʻzi nargisi bila koʻngli gʻunchasi «mozogʻal-basaru va mo taro» joʻyboridin shodobdurur va taqarrub ayvonida muqavvas qoshlari « qoba qavsayni av adno » e’tiboridin bahrayob Ne shom ul shabistoni farxundafol, Bulub ofarinish uzorigʻa xol. Demay xolkim, gesuyi mushkrez, Qilib ofarinish uza mushkbez. Chu oning boʻlub oshkoro isi, Jahonni tutub mushkisoro isi. Taaniy bila junbish aylab nasim, Yoyib mushk zimnida avroqi sim. Ne simin varaq, balki yuz lam’a nur, Qilib ul shabistonda har yon zuhur. Ul anvordin jirmi gʻabro yorub, Ne gʻabro, shabistoni xazro yorub. Falak gulshani ravza boʻstonidek, Sipehr axtari xuld rizvonidek. Maloyik inib ravshan axtar kibi, Uchub dahr davrida shabpar kibi. Bu qushlar jinohi yeli chun yetib, Shayotin gʻuborini barbod etib, Bu yangligʻ kecha ul charogʻi sipehr, Yuzi toza gulbargi bogʻi sipehr. Quyoshdek ulusdin nihoniy boʻlub, Yeri hujrai ummahoniy boʻlub Ki, nogoh choqildi bir tez barq Ki, ofoqni qildi nur ichra gʻarq. Demay barqkim, toyiri barqsayr, Qoʻlida bir ul nav’kim barqtayr. Biri Arsh ayvonining toyiri, Biri xuld boʻstonining soyiri. Anga Sidra koxi navogoh oʻlub, Munga ravza bogʻi charogoh oʻlub, Kelib hosilan Jabraili amin, Yetib turfa tovusi xuldi barin. Buroqi(1) sabuk sayri qudsiy sirisht. Boʻlub jilvagohi riyozi bihisht. Falak sayridin tez orom anga, Ming illiq falak sayri bir gom anga. Qayonkim solib gom payki nazar, Yuz oncha qilib gomi oning guzar. Chu yetti payomovari rahnavard, Boʻlub jabhadin xoki dargahnavard. Yuzin mehrdek aylagach xoksud, Habibigʻa yetkurdi Haqdin durud Ki, hijron bisotin tay etmak kerak, Qoʻpub Haq visoligʻa yetmak kerak. Yeshitgach bu soʻz soyiri charxgom, Ravon qoʻpti boʻlmoqqa gardunxirom. Chekib qosid ul raxshu aylandurub, Safar sozni qoʻldab, otlandurub. Chu otlandi rokib, nechukkim daraxsh, Burun surdi Baytul-haram(2) uzra raxsh. Yana poʻyada qoʻydi Aqsogʻa yuz, Ne Aqsogʻa yuz, charxi a’logʻa yuz. Oʻtub hamli avvalda bu bogʻdin, Yelu oʻt bila suvu tufrogʻdin. Chu javlongahi boʻldi bu tiyra farsh, Burun hamlada farshdek qoldi Arsh. Falakdin demay oʻtmak oson edi, Quyigʻi tihi birla yakson edi. Burungʻidakim oygʻa qildi vido’, Qamar manzili boʻldi taqtash-shio’. Chu kasb etti ul nuri joviddin, Qamar poyasi oʻtti xurshiddin. Chu raxshi ikinchiga urdi qadam, Atoridgʻa(3) sindi davotu qalam. Koʻrub ummiyi ilmlar maxzani, Ravon ilm kasb etmak oʻldi fani. Uchunchi sori chun shitob aylabon, Falak Zuhragʻa(4) ehtisob aylabon. Yoʻlidin qochib zohir etmay surud, Ravon yoshurub chodiri ichra rud(5). Chu toʻrtunchi sori takovar surub, Quyoshqa base sarzanish yetkurub. Boʻla olmayin ul shabistonda fosh, Kirib yer tubiga uyotdin quyosh(6). Beshinchiga chun yetkurub gomni, Qilib bandai amri Bahromni(7). Ki, solib ulus tarkidin qingʻa tigʻ, Qilib tark qon toʻkmagin bedarigʻ. Chu oltinchigʻa yetkurub rahbari, Oʻqub xutbai davlatin Mushtariy(8). Duosigʻa minbarda chun qoʻl ochib, Boshigʻa falak naqdi anjum sochib. Yetinchiga chun obir aylab samand, Saodatdin oʻlub Zuhal(9) bahramand. Boʻlub daf’ aning borcha nahsiyati, Quli boʻlub aning saodat oti. Chu aylab sekizinchi sori murur, Savobit topib maqdamidin surur. Ochib gullarin ul musamman chaman, Boshi uzra sochib gulu nastaran. Hamal chun aningdek topib mehribon, Kerakmas debon Muso yangligʻ shubon. Boʻlub sadqasi charxi davvor uyi, Qilib davra, andoqki assor uyi. Iki paykar ochib duosigʻa el, Tongib xizmatigʻa iki yerda bel. Musharraf qilib chunki xarchangni, Ochib raxshi temorigʻa changni. Qochib Sher yetgan zamon ul daler, Qari tulku ul nav’kim yetsa sher. Boʻlub Xoʻshagʻa dona gavhar kibi, Ne gavhar kibi, balki axtar kibi. Ayogʻigʻa Mezon qoʻyub boshini, Adolat yuzidin tuzub toshini. Chayon noʻsh sochmoq qilib ibtido, Yetib nishining band-banddin judo. Boʻlub qosh uchidin ishoratnamoy, Berib qobi qavsayndin mujda Yoy. Suti Oʻchkuning shirai jon boʻlub, Aning qatrasi durri gʻalton boʻlub. Yoʻli ustida Qubqakim suv sochib, Sochar vaqti suv yoʻqki, inju sochib. Falak deb damidin tirilganda Hut Ki, «Subhona hayyil-lazi lo yamut»(10). Falak bogʻi andoq topib zebu far Ki, bir charx oʻlub anda har nilufar. Chu garm aylabon charxi atlasqa ot, Toʻshab atlasin oti ollinda bot. Chu sayr aylab ul necha toram sori, Takovar surub Arshi a’zam sori. Boʻlub muftaxir Arsh aning zotigʻa Ki, na’l aylabon «ayn»idin otigʻa. Berib chunki Kursiga piroyaye, Urujigʻa Kursi boʻlub poyaye. Munavvar boʻlub Lavh anvoridin, Qilib shamsa xurshid ruxsoridin. Qalamgʻa yetib maqdamidin kushod, Yozib chashmzaxmi uchun «in yakod»(11). Surub barqsayrini jon mulkiga, Ne jon mulkiga, lomakon mulkiga. Guzargohi ul damki Rafraf boʻlub, Yuzidin damo-dam musharraf boʻlub. Oʻtub dogʻi bir yerga tortib alam Ki, boʻlmay anga hamrahi hamqadam. Qolib poʻyadin payki aflokgard, Qadam olmayin raxshi gardunnavard. Buroqin tushub paykiga topshurub, Qadamsiz yurub, poʻyasiz gom urub. Ne toʻrt asldin koʻngliga yorliq, Ne olti tarafdin xabardorliq. Ham olti-yu ham toʻrt mavquf edi, Aning xotiri birga mash’uf edi. Boʻyidin vujudi libosin soʻyub, Boshidin taayyun livosin qoʻyub. Vujudin adam gardi aylab sogʻinch, Vujudu adamdin boʻlub koʻngli tinch. Oʻzidin chu jonida qolmay nishon, Solib oʻzni jonon sori jonfishon. Oʻzidin oʻzin toki qilmay xalos, Qila olmayin oʻzni jonongʻa xos. Chu oʻzlukni oʻzdin qilib bartaraf, Qilib jilva maqsud anga har taraf. Boʻlub raf’ oʻzluk aro pardasi, Padid oʻldi vahdat saropardasi. Niqob anda yetmish ming etti zuhur, Aning koʻpragi zulmat, ozrogʻi nur. Ki, raf’ etti borin hidoyat yeli, Hidoyat yeli yoʻq, inoyat yeli. Yaqinroq sigʻindi visol istabon, Visol avjigʻa ittisol istabon. Nekim istabon aylar erdi havas, Tamomigʻa Haq yetkurub dastras. Yorub vasl xurshididin ayn anga, Muayyan boʻlub qobi qavsayn anga. Taallumgʻa yetmay «shadidul-quvo», Koʻzi topti «mo zogʻ», oʻzi «mo tagʻo»(12), Necha ikilik naqshi nobud oʻlub, Bir-oʻq vahdati sirf mavjud oʻlub. Qilib mayl ummat nizomigʻa ham, Yonib «Li maalloh» maqomigʻa ham. Qilib mustami’liqda arzi niyoz, Topib Haq taolodin ismoi roz. Agar maxfiy, ar fosh oʻlub Haq soʻzi, Oʻzi aytibu ham eshitib oʻzi. Koʻrub bahri gʻufronni chun mavjnok, Tilab osiy ummat gunohini pok. Bu maqsudini arz qilgʻon zamon, Talab birla topmoq boʻlub tav’amon. Chu topib tilab topmagʻonni kishi, Kirib koʻngliga avd qilmoq ishi. Kelib gʻunchau bogʻi rizvon yonib, Yetib qatrau bahri Ummon yonib. Topib har ne maqsudkim istabon, Boʻlub borcha mavjudkim istabon. Yonib yuz qoʻyub raxshu yoʻldoshigʻa, Tonilmay yetishgach alar qoshigʻa. Aning shavkatin beadad topibon, Necha Ahmad istab Ahad topibon. Yana sekribon markabi uzra chust, Qilib poʻya azmi, nechukkim nuxust. Falak ahli ichra alolo tushub, Malak xayligʻa shoʻru gʻavgʻo tushub. Maloik tutub yoʻl boshin javq-javq, Tamoshosida borcha koʻnglida shavq. Jamoligʻa chun koʻzlarin ochibon, Tabaqi nurlar boshigʻa sochibon. Anga nur sochmoqqa monand bu Ki, sochqay kishi bahri Ummonga suv. Sochib nuru bori ayogʻin oʻpub, Ayogʻ neki, raxshi tuvogʻin oʻpub. Chu bir xayl etib xayrbodigʻa mayl, Yetib, xayra maqdam, debon oʻzga xayl. Bular qilmayin avd, poboʻs etib Ki, bir oʻzga xayli maloik yetib. Malakdin toʻlub, baski, har qoʻl anga, Nuzul etgali bogʻlanib yoʻl anga. Tuman ming sharor ichra bir lam’a nur, Oʻkush xayli nor ichra bir lam’a nur. Vale nurigʻa nordin yoʻq gazand, Boʻlub nor ul nurdin bahramand. Bu yangligʻ kirib xayli aflok aro, Guzar qilgʻali markazi xok aro. Boshigʻa aning evrulub har falak. Nechukkim, falak uzra xayli malak. Charogʻigʻa parvonalardek nujum, Oʻzin oʻrtamaklikka aylab hujum. Ne parvonakim, borcha sham’in tutub, Aning mash’ali nuridin yorutub. Falak ahlin aylab chu nur ichra gʻarq, Falakdin inib yerga andoqki barq. Guli chun qilib toza bu bogʻni, Yetib gʻayrati Arsh tufrogʻni. Tushub boʻlgʻoch oromgohi visoq, Yonib payku jannatqa eltib Buroq. Munungdek safarkim emas xalq ishi Ki, sharhin aning aylay olmas kishi. Xiradni ne tong aylasa badgumon Ki, boshtin-oyoq bor emish bir zamon. Borib kelmak andoq topib ittisol Ki, boʻlmoq burun soʻngra lafzi mahol. Ne yerga yetishgay xirad bilmagi, Bor ersa borurdin burun kelmagi. Dame sayr etardin biyik himmati, Murodini hosil qilib ummati. Borigʻa berib mujdai shodligʻ, Gunah intiqomidin ozodligʻ. Navoiygʻa boʻlsa gunah behisob, Anga ham, gunohigʻa ham ne hisob. Shafe’ oʻlgʻon oʻlsa bu yangligʻ rasul, Haq ul nav’ ani qilgʻon oʻlsa qabul, Ishi necha jurm ichra mushkildurur, Bagʻishlangʻon el ichra doxildurur. Qachon hojati boʻlgʻay erdi ravo, Agar topmasa erdi mundoq navo. V Bu «Xamsa» takmilidakim, salavoti xamsa adosidek avval fajr sajadotidin «Siymohum fi vujuhihim min asarissujud» zumrasigʻa kirildi va zuhr rakaotidin «Varkau maarrokiin» xayligʻa qoʻshululdi va asr qiyomidin «Va iqomas-salovot» jamoatigʻa yuz qoʻyuldi va magʻrib qiroatidin «Iqra’ bismi rabbikallazi xalaq» xalqigʻa bosh induruldi va emdi isho niyatidin otil tab’ni gʻaflat uyqusigʻa borgʻoli qoʻymayin Kel, ey tole’i sa’du baxti baland Ki, sizdin boʻlur odami arjumand. Angakim tushar qaysingiz soyasi, Quyoshdin biyikrak boʻlur poyasi. Angakim yetar ikingizdin madad(1), Madadkori Haqdur azal to abad. Karam aylab iki qoʻlum qoʻldangiz, Soʻz iqlimi sori meni yoʻldangiz. Bu vodiy aro Xizri(2) rohim boʻlung, Qayon yuz ketursam panohim boʻlung. Burundin chu koʻrguzdunguz yorliq, Base yetti sizdin madadkorliq. Kichik erkanimdin boʻlub qoshima, Ulugʻ muddao soldingiz boshima(3). Chu olimgʻa kelgan biyik togʻ edi, Toshi itigu yoʻli boʻrtogʻ edi. Bu boʻrtogʻliq birla yuz pech anga, Chiqa olmagʻudek kishi hech anga. Chiqar yoʻlida toʻrt oromgoh(4), Beshinchisi maqsad biloishtiboh. Har oromgohida yuz nav’ ranj, Vale tutqach orom zimnida ganj. Anga chiqmoq oʻlmay kishining ishi, Magarkim chiqib bir, iki, uch kishi(5). Manga chunki sizdin madad bor edi, Ne sizdinki, Tengri madadkor edi. Chiqorgʻa chu qildim azimat durust, Qadam urdum ul aqba yoʻligʻa chust. Qilay deb maqom ul falakvash sarir, Itik tosh ayogʻimgʻa erdi harir. Qadam urmogʻim bemadoro boʻlub Kim, ul xora yoʻlumda xoro boʻlub. Qilib tangʻa osudaligʻni harom, Hamul toʻrt manzilni qildim xirom. Yoʻlum ichra manzil chu bu toʻrt edi, Chiqorim biyik, oʻylakim oʻrt edi. Solib chun biyik yoʻlgʻa chiqmoqqa xez, Makon tay qilib, oʻt kibi garmu tez. Ne manzilgʻa yetguncha gar ranj oʻlub, Vale bahra manzilda bir ganj oʻlub. Qoʻyuldi chu toʻrtunchi manzilgʻa gom, Dedimkim, qilay toʻrt-besh kun maqom Ki, yoʻl ranjidin notanumand edim, Tinorgʻa, base orzumand edim. Necha kunki daf’ oʻldi farsudaliq, Mizojimgʻa yuzlandi osudaliq. Tabiatki xoʻyi kasolatdurur, Taraddud anga sa’b holatdurur. Xususanki tovsholmish oʻlgʻay base, Qotigʻ poʻyadin tolmish oʻlgʻay base. Besh-oʻn kunchakim boʻldum oromjoʻy. Nishoti mayu nuqldin komjoʻy. Havo andoq aylabdur oni lavand, Tarab tanbalu, komu gʻaflat tanand, Ki, juz mayli komu murod aylamas, Qadam yoʻlgʻa urmogʻni yod aylamas. Desam azm targʻibigʻa yuz masal, Aning daf’igʻa koʻrguzub ming hiyal. Yoʻl emgaklarin yod qilgʻon zamon, Boʻlur xotiri azm etardin ramon. Dame bemayu nuql masrur emas, Manga oning islohi maqdur emas. Azimat anga mundin ar qolsa kech, Ne emgakki chektim, erur borcha hech. Xususanki zanjirlar birla ham, Agar cheksalar, yoʻlgʻa qoʻymas qadam. Nasihat mizojigʻa dargir yoʻq, Kuchum yetmasu oʻzga tadbir yoʻq. Yarim yoʻlda qolmoq erur mushkil ish, Manga tushgan ish kimsaga tushmamish. Bu dostonki surdum–kinoyatdurur, gʻaraz andin, ushbu hikoyatdurur Ki, Haqdin ato chu manga bor edi, Yana baxtu iqbol ham yor edi Ki, chun «Xamsa» azmin durust ayladim, Kamargohigʻa panja rust ayladim. Yetishmay koʻp ul ishta panjamgʻa ranj, Nasib oʻldi besh ganjidin toʻrt ganj. Ne vasf aylayin, chunki har kim yetar, Taammul agar qilsa, ma’lum etar. Ki ganj, oʻyla yoʻqtur Faridungʻa ham. Faridun demay, balki Qorungʻa(6) ham. Va lekin beshinchida tab’i najand, Necha kun boʻlub lahvgʻa poyband. Qadah durdigʻa qoʻl uzotibdurur, Ayogʻi bu loy ichra botibdurur. Ani tortmogʻliqni bu loydin, Hamul bodai xotiroloydin. Necha oʻz qoshimdin qilurmen xayol, Xirad ul xayolimni aytur mahol. Uyekim, vahaldin chekar yuz kishi, Ani chekmak ermasdurur moʻr ishi. Bu ishdinki tab’im haroson erur, Agar Tengri lutf etsa oson erur. Qachon cheksa oni inoyat qoʻli, Ilayinda ochsa hidoyat yoʻli. Talab yoʻlida tolpina, tirmana, Ne dushvor manzilgʻa yetmak yanagʻ Chu Haqdin edi ul saodat manga, Bu dushvor ish ichra jalodat manga. Bu dam hamki, mushkilrak oʻlmish ishim, Yerur Tengri ollinda-oʻq nolishim. Agar lutfini aylasa yovarim, Tilimni yozugʻlarga uzrovarim. Chekib borcha oludaligʻdin ayoq, Tutub bori behudaligʻdin qiroq. Nadomat koʻzin ashknok aylabon, Hamul suv bila gʻusli pok aylabon. Solib koʻngluma soʻz demak niyatin, Kiyib egnima dogʻi soʻz kisvatin. Suxanvarligʻ asbobini soz etib, Duri nazm sochmogʻligʻ ogʻoz etib. Tuzay nazm mulkida shohona bazm, Hamul bazm sori qilay yona azm. Bilik taxti uzra chiqib oʻlturay, Xayol elchisin har taraf chopturay. Namudori rasmi rayosat qilib, Ibo aylaganga siyosat qilib. Maoniy sipohini jon mulkidin, Ne jon mulkidin, lomakon mulkidin, Yasoq birla yetkurtayin favj-favj Ki, tutsun cherik ne hazizu ne avj. Yigʻilgʻoch sipah, tarki bazm aylayin, Jahongirlik sori azm aylayin. Solib tangʻa soʻz javshanu bagtarin, Qoʻyub bosh uza pok nazm afsarin. Minay koʻshishu sa’y raxshigʻa tez, Sipah ziynatigʻa qiloyin sitez. Yasolni tuzay andoq orosta Ki, bir tuz chaman sarvi navxosta. Mamolikki, tab’ aylamish erdi fath, Ul iqlimkim boʻlmamish erdi fath. Ne iqlim, balkim jahon kishvari Ki, topmish edi fathi Iskandariy. Skandardek aylab sipahdorligʻ, Sipahni xalaldin nigahdorligʻ. Nechukkim, Skandar(7) kezib xushku tar, Musaxxar qilay nazm ila bahru bar Ki, ya’ni chekib xomai xushxirom, Skandar ishiga qilay ehtimom. Ilohi Navoiygʻa tavfiq ber, Qaro shomigʻa sham’i tahqiq ber Kim, ul shomi dayjur ofotidin, Ne ofotidin, balki zulmotidin, Chiqorsun Xizr yangligʻ obi hayot, Yetursun Skandar janobigʻa bot. Necha zoyil oʻlsun hayoti aning, Tirilsun bu dam bori oti aning. VI Soʻz ta’rifida bir necha soʻzkim, ofarinish daryosidin burungʻi chiqqon gavhari serobdurur va xilqat sipehridin avvalgʻi tulu’ etgan axtari purtob va bu munosabat bilan hazrati shayxi Nizomiy qaddasa sirrahu maddohligʻikim, bu axtarning sipehri gardoni ul erdi va bu ta’rif bila Mir Xusrav navvara marqadahu avsofikim, bu gavharning daryoyi Ichar xayl soʻz bodai sofini, Demak farz keldi soʻz(1) avsofini. Budur vasfi ichra kamolin demak Ki, boʻlmas kamolini vasf aylamak. Bu ta’rif anga bas muvajjahdurur Ki, ta’rif etardin munnazahdurur. Biyikrak maqom ichra aflokdin, Ne aflokdin, vahmu idrokdin. Ul avj uzrakim sochilib soʻz duri, Surayyo kelib anda tahtas-sari. Vujud ichra olamgʻa sabqatnamoy, Sharaf birla Odamgʻa rif’atfizoy. Gar ul boʻlmasa kimsaga yoʻq sharaf, Aningdekki, gavharsiz oʻlgʻay sadaf. Sadaf to guhar anda pinhon erur, Aning xozini bahri Ummon(2) erur. Guhardin chu xoli boʻlur ul sadaf, Yerur teng ulu bir qurugʻon kashaf. Bashar zotida javhari jon ham ul, Oʻluk jismida obi hayvon ham ul. Bukim javhari jon dedim otini, Qilay jon bila bu soʻz isbotini. Chu jism ichra jon yoʻqtur, ul yoʻqdurur, Yana jongʻa onsiz bu hol-oʻqdurur. Bashar xayligʻa til tutulgʻon zamon, Tiriklik hamon keldi oʻlmak hamon. Bu hamkim dedim obi hayvon ani, Quloq tutki, sharh aylay oson ani. Oʻluk tirguzur boʻlsa hayvon suyi, Qilur ham bu ishni dami Isavi(3). Qayu kimsakim, soʻz berur jon anga, Qilur jon fido obi hayvon anga. Oʻlukka gar andin erur joni pok, Va lekin tirikni ham aylar halok. Gahi masjid ichra alolo solib, Xarobot aro goh gʻavgʻo solib. Ham ul charx bahrigʻa durdonadur, Ham ul bahru gavhargʻa afsonadur. Bashar tab’ining ishvagar dilbari, Nazardin nihon, ul sifatkim pari. Diloroligʻ anda jahon dar jahon, Latofat ani koʻzdin aylab nihon. Vale gar tilab xalq ofatlarin, Kiyib savt ila harf kisvatlarin. Hulalkim jamolin mushakkal qilib, Ma’oniy duridin mukallal qilib. Yuziga berib zeb san’at bila, Solib zulfigʻa tob diqqat bila. Berib nuktadonligʻ fasohat anga, Yasab nuktaronligʻ balogʻat anga. Lutufdin yuzin aylab orosta, Boʻlub, oʻylakim mohi nokosta. Ogʻiz ravzanidin xirom aylasa, Quloq hujrasigʻa maqom aylasa. Ne oʻtlarki solgʻay jahon ichra ul, Jahon ichra yoʻq, insu jon ichra ul. Bu hol oʻlsa minbar uza oshkor, Vara’ ahlining koʻnglin aylab figor. Biri nolai dardnok aylabon, Biri dalqi pashmina chok aylabon. Bu yangligʻki, sharh ayladim mojaro, Agar zohir oʻlsa xarobot aro, Bir oʻt durdkashlargʻa solgʻayki dahr, Topa olmagʻay shu’ladin oʻzga bahr. Koʻkusga qoqib yumrugʻ oʻrnigʻa tosh, Urub yer uza boʻrk oʻrnigʻa bosh. Damekim, anga zohir oʻlmay vujud, Gum erdi adam ichra budu nabud. Ne bu yeti qandili volo edi, Ne toʻquz sipehri muallo edi. Adam erdi har neki mavjud erur, Juz ul zotkim, foyizi jud erur. Ham ul vahdati sirf boʻstonidin, Ne boʻston, haqiqat gulistonidin. Burunroq nasimeki urdi nafas, Yeshitgil nafaskim, soʻz erdiyu bas. Ochildi chu ul yel – dam urdi nuhuft, Adam ichra yuz gʻunchai noshukuft. Qayu gʻunchakim, gulshani koinot, Bu jonbaxsh yel birla topti hayot. Nima ofarinishda tutmay oʻrun Ki, tebranmish oʻlgʻay bu yeldin burun. Qayu vardkim, keldi anbarshamim, Ani bilki ochmishdurur bu nasim. Magar boʻldi Ruhul-quds hamrahi, Va yo keldi anfosi Ruhullahi. Aning birla koni maoniy kutub, Yoʻq arziy kutub, osmoniy kutub. Necha qidmati ortuq andozadin, Vale dam-badam tozaroq-tozadin. Jahon gulshani ichra bu toza gul, Quyosh vardidek oliy ovoza gul Ki, andindurur dahr bogʻigʻa atr, Bori ofarinish dimogʻigʻa atr. Vale voqe’ oʻlmish tafovut base, Biri gulbun oʻlmish, yana bir xase. Bu gavhardin oʻldi toʻla gʻarbu sharq, Vale topti qiymatda bisyor farq. Birovga yetishgonga qiymat pashez, Yana birga qiymat kelib ganjxez. Bu ganj olgon ul nodiri fard6 erur Ki, ganji aning Ganjaparvard erur. Ham ul ganjrezu ham ul ganjposh, Boʻlub bazlidin dahr aro ganj fosh. Nechakim ochib ganj toʻkmakka qoʻl, Vale maxzani roz ganjuri ul. Aning ganjidin har diram axtare, Yashil kup anga gunbadi axzare. Kup ostidagʻi xisht qursi qamar, Vale boshida tashti zarrini xur. Qazo qismidin yetmayin ranj anga, Bu yangligʻ ne bir ganj, besh ganj7 anga. Tutub ganji bu charxi nuh toqni, Nechukkim, quyosh nuri ofoqni. Bu yangligʻki ganji maoniy toʻkub, Jahon ahligʻa jovidoniy toʻkub. Bu besh ganjidinkim jahondur toʻlo Ki, koʻk javfida dogʻi yoʻqtur xalo. Yoʻq ulkim, jahonni toʻlo aylamish Ki, gardunni ham imtilo aylamish. Kelib tab’i garduni oliy asos, Maoniy duri anda anjumqiyos. Bu gardun aro tab’i xurshid oʻlub, Aning nuri olamda jovid oʻlub. Shihobi qalam, chunki aylab tarosh, Topib safhai mehr andin xarosh. Atoridki, mavloyi dargahnishin, Qachon xoma yoʻnsa boʻlub rezachin. Falak ud soʻzida axgar qilib, Maloik ani udi mijmar qilib. Ne kogʻazgʻakim, kilki gavharfishon, Qilib mehri zarkash anga zarfishon. Yetib anda oltinchi koʻk zevari, Oʻpub boshigʻa sanchibon Mushtari. Falak ahli ul noma koʻrgan zamon, Boshi uzra misvoke aylab gumon. Quyosh chunki nur anglamay aynidin, Ani yorutub gardi na’laynidin. Boʻlub soʻz mayigʻa chu hushi garov, Anga jur’akash yoʻq, magarkim birov. Birov yoʻqki, hinduyi la’bovari, Ne hinduki, joduyi donishvari. Ne joduki, donoyi hikmatmaob, Soʻzi nazm devonidin intixob. Chuchuk nuktadin yopishib nomasi, Magar nayshakardin boʻlub xomasi. Anga xoma noʻgi qaranful kibi, Va yo sarvinoz uzra sunbul kibi. Gah ul sunbuli tar qaranful sochib, Qaranful dogʻi goh sunbul sochib. Soʻz ichra anga tezbozorliq, Bu bozor aro turfa attorliq. Valek ul doʻkoneki mavjud anga, Sutunu eshik-sandalu ud anga. Bu attorliqda maqosid bilib, Ani doli donish Atorid qilib. Qachon xoma dastonsaro aylabon, Savodi jahonni qaro aylabon. Chu Hindustondin surub doston, Qilib dahrni dagʻi Hinduston. Soʻzi shohidi majlisoroyi Hind, Bu majlis ichida oʻzi royi Hind. Demay roy ani, balki yuz Kedu roy, Sazodur anga xokroʻbi saroy. Bu yerga chekib poya xusravlugʻi, Biyik avjida mehr partavlugʻi Ki, donish savodida har kimki shoh, Aning xizmatida boʻlub xoki roh. Nizomiycha gar nazmi cholok yoʻq, Chu el muncha – cholok yoʻq, bok yoʻq. Soʻz avjida gar ul mahi xovariy, Bu gar yoʻq mahi xovariy, Mushtariy. Aning la’lida gar duraxshandaliq, Munung dogʻi durrida raxshandaliq8. Gar ul rahrav oʻlsa, bu payrav kelib, Gar ul shoh, bu dogʻi xusrav kelib Ki, jannat alar maskani to abad, Navoiygʻa ma’nilaridin madad. Yana ham qilib naqdjoʻlugʻ ado, Bu savdogʻa urdi qadam har gado. Vale har biriga bir ofat yetib Kim, ul kom tahsili man’in etib. Aningkim boʻlub nazm piroyasi, Bu savdoni qilmoqqa sarmoyasi. Topib juz’e sud birla surur, Solib koʻngliga ul sururi gʻurur. Tajovuz qilib ajzu insofdin, Qabartib oʻzin da’viyu lofdin. Chu tarki adab zul etib iqtizo, Soʻz ayturgʻa tavfiq bermay qazo. Agar naqd ila boʻlsa ham borliq, Anga xalq qilmay xaridorliq. Ne qogʻazdakim nukta aylab raqam, Raqam qilmay oni yana kimsa ham. Kishi naql qilmoqqa chekmay nasaq, Boʻlub ul varaq raml chekkan varaq. Bu xayl ichra bir nomurode edi Ki, tahrir qilgʻon savode edi Ki, garchi yuzi zebdin erdi fard, Niyoz ohidin lek topti navard. Bu ma’nidin ar zulmat, ar nur erur, Soʻzi goh tillarda mazkur erur. Chu ul choshnigʻa musharraf boʻlub, Oʻzi jargaliklardin Ashraf9 boʻlub. Bular chun adam sori koʻchmish edi, Degil masnaviy oti oʻchmish edi. Hamul bogʻ aro gul yoʻqu boʻyi ham, Qurumish edi ul arigʻ suyi ham. Bihamdillah, ul gul topib rangu boʻ, Bir oqqan ariqqa yana oqti suv. VII Soʻz durlari nazmida nizomiynizom va takallum gavharlari intizomida xusravkalom Nizomiy bila Xusrav qoyim maqomi, ya’ni hazrati maxdumiy mavlono Nuriddin Abdurahmon Jomiy(1) madda zilluhul-oliy alo maforiqi farqat-tolibin janobida arzi niyoz qilmoq va izhori Birov oldi soʻz kishvarin yakqalam Ki, qildi qalamni sutuni alam. Qoʻligʻa olib nayza oʻrnigʻa kilk, Soʻz iqlimini sarbasar qildi milk. Bilik avjining mehri toboni ul, Qayu mehr, soʻz jismining joni ul. Chu sur’at aro oʻt sochib xomasi, Yana garm oʻlub nukta hangomasi. Hamul oʻtqakim, nazm sham’in tutub, Maoniy shabistonini yorutub. Chu tab’idin oqib maoni suyi, Kelib chashmai zindagoni suyi. Hamul chashmadin chun su bermak tuzub, Suxanvarlik oʻlgan tanin tirguzub. Chu istab tarab tab’i ozodasi, Quyub nazm jomigʻa soʻz bodasi. Aning jur’asi elni mast aylabon, Demay mastkim, mayparast aylabon. Ne jomeki, may jur’asidin name, Tarashshuh qilib, mast oʻlub olame. Bu yangligʻki jomi maoniy tutub, Malak xayligʻa doʻstgoniy tutub. Boʻlub chun aning jomidin jur’achash, Boʻlub charx soʻfilari jur’akash Ki, mash’uf oʻlub jomi mastonagʻa, Garov aylabon xirqa mayxonagʻa. Yangi oyni jomi hiloliy qilib, Nechakim toʻla boʻlsa xoli qilib. Janohayn oʻlub sukrdin xokroʻb, Gahi dastafshon, gahi poykoʻb, Bu nav’ oʻlsalar Arshi A’zam eli, Ne boʻlgʻay, xayol ayla, olam eligʻ Chu ul jomdin obi hayvon topib, Oʻni jon berib, gar biri jon topib. Dema jom ila mayki, nazmi ravon, Yeru koʻk elin ayladi notavon. Qayu nazm, balkim jahon ofati, Jahon ofati yoʻqki, jon ofati. Yeshitmakligi zavqnok aylabon, Vale darki ma’ni halok aylabon. Gʻazal dardu soʻzini, vah-vah, ne dey, Desa masnaviy, Alloh-Alloh, ne dey! Agar nazmdin borcha uslub anga, Bori bir-biridin erur xoʻb anga. Vale masnaviy oʻzga olamdurur Ki, ta’bigʻa holo musallamdurur. Boʻlub jilvagar tab’i koʻzgusida Ki, sabt ayladi «Xamsa» oʻtrusida. Yerur andin ortuqki, oʻksuk emas, Yel andin der ortuqki, oʻksuk demas. Aning baytigʻa gar fuzundur adad, Vale yoʻqturur munda ma’nigʻa had. Necha anda durji daqoyiqdurur, Vale munda durri haqoyiqdurur. Boʻlur oni bahru muni kon demak, Ani koʻngul, ammo muni jon demak. Burun jilva aylab ayon «Tuhfa»si, Berib olam ahliga jon tuhfasi. Yana «Subha»3 jon rishtasin tor etib Ki, har muhra bir durri shahvor etib. Chu Yusuf4 soʻzin oshkor aylabon, Zulayho kibi elni zor aylabon. Chekib xoma «Layliyu Majnun»5 sari, Yuz ofat solib togʻu homun sari. Bu damkim qilib xomasin durfishon, Skandar hadisidin aytur nishon. Shak ermaski, fath aylabon xushku tar, Skandar kibi olgʻusi bahru bar. Bukun komil ul nav’ mafhum emas, Burun bor ekan dogʻi ma’lum emas. Birov koʻngli ollindakim sofdur, Agar zarkash, ar boʻryobofdur. Agar boʻlsa oʻz fannida bebadal, gʻanimatdur ul borchagʻa filmasal. Birovkim anga nafas qudsiysifot, Nafas birla oʻlganga bergay hayot. Qayu kimsakim ahli idrokdur, Anga jon fido qilsa ne bokdur. Agar nuktai jonfizosi aning, Bu nav’ oʻlsa, yuz jon fidosi aning. Alo, toki jon boʻlgʻay inson bila, Tirik boʻlgʻay inson dogʻi jon bila. Hadisini el jonigʻa voya qil, Hamul voyadin jongʻa sarmoya qil. Bu sarmoyadin bizga kome yetur, Labolab mayi vasli Jomiy yetur Ki, Jomiygʻa oʻzni qilib jur’akash, Soʻz aylay ado, mastu devonavash. VIII Inoyat quyoshi vasfidakim, fayz matla’idin tulu’ etsa, tarbiyati xorani yoquti obdor va la’li otashin qilur va hidoyat sahobi ta’rifidakim, jud havosidin irtifo’ tutsa, taqviyatidin tufroqtin lolai serob va guli otashin ochilur va oʻzining koʻngli xorasi ul quyosh partavin topqonin demak Birovkim, erur yovar iqbol anga, Ne ish qilsa farxundadur fol anga. Qayu ishgakim royi ozim boʻlur, Zafar yoru davlat mulozim boʻlur. Agar qilsa xarmuhra daryoʻza ul, Boʻlur kirsa ilgiga feruza ul. Tikon sorikim qoʻl uzotur nuhuft, Qoʻligʻa kirar gʻunchai noshuguft. Agar oygʻa tushsa koʻzi, kun boʻlur, Qadam qoʻysa tufroqqa, oltun boʻlur. Qaro af’i ar yetsa oning qoʻli, Boʻlur komi gulchehraning sunbuli. Bulut boshigʻa yetsa yomgʻur sochar, gʻalatdurki yomgʻur sochar, dur sochar. Vale ish kerak boʻyla farzonagʻa, Bu yangligʻ atoyoda shukronagʻa Ki, forigʻ boʻlub xalq bedodidin, Farogʻ istamay dodgar yodidin. Jafosi aning doʻstgʻa yetmagay, Qayu doʻst, dushmangʻa javr etmagay. Demay javrkim, qilsa a’dosi javr, Anga boʻlmagʻay tortmoq kiyna tavr. Jafo oʻtrusida vafo aylagay, Va gar buxl koʻrsa ato aylagay. Necha topsa dunyo mato’igʻa kom, Aning hifzigʻa qilmagʻay ehtimom. Dema, Haq nekim yetkurur – naylagay, Borin Haq rizosida sarf aylagay. Oʻziga aro yerda koʻrmay vujud, Bu shukronagʻa Haqqa etgay sujud. Atoyoni anglab, musabbib ishi, Oʻzin bilmagay oʻrta yerda kishi Kim, oʻtruda yetgay aningdek futuh Ki, sharhigʻa berdim yuqorroq vuzuh. Bulut elga durdin atokesh emas, Haq ehsonidur, ul sabab besh emas. Tugangach sochar fayz amtor anga, Havoda yana bormu osor angagʻ Shukufa chogʻi yelki sochqay diram, Boʻlurmu demak yelni sohibkaramgʻ Qazodin anga har ne marqum erur, Chu tutti vujud oʻzga – ma’dum erur. Manga Tengridin boʻldi roʻzu bu kom Ki, har ishgakim ayladim ehtimom, Husuligʻa oning uzotquncha qoʻl, Suhulat bila qoʻpti ollimdin ul. Murodim agar xorabunyod edi, Boʻlub gard ollimda barbod edi. Yoʻlumda nekim ajdaholiq qilib, Qoʻlumda madadgʻa asoliq qilib. Buzugʻ soyasida qilib daf’i ranj, Tushumgʻa kirib maxfi ollinda ganj. Koʻrub Tengri lutfin falak chogʻliq, Nechuk qilmay oʻtruda tufrogʻliqgʻ! Necha shukriga sajda qilsam najand, Meni chunki aylar falakdin baland. Sujud ichra bu sud tutsa vujud, Yerur bevujud ulki qoʻygʻay sujud(1). Bu mujmalki kilk etti ta’vil ani, Yeshitsang qilay emdi tafsil ani. Borin aytmoq gar emas dilpazir, Vale sharhi maqsuddin yoʻq guzir Ki, chun Haqdin oʻldi inoyat manga, Karam ayladi benihoyat manga. Ulugʻ komlardin edim baxtiyor Ki, yoʻq erdi anda manga ixtiyor. Ne tong boʻlsa koʻpdin-koʻp ar qaygʻuluq, Tama’ boʻlsa kimga ulugʻdin-uluq. Va lekin ne gʻam Tengri aylab karam, Ulugʻ muddao bersa, maqsud ham. Gʻarazkim, chu nazm oʻldi tuhmat manga, Yoyildi jahon ichra shuhrat manga. Gʻazal tarzigʻa avval aylab sitez, Jahon ichra soldim ulugʻ rustaxez. Oʻqur vaqti ahli salomat muni, Koʻrub olam ichra qiyomat kuni. Har asnofi zikri emas sha’nima, Bilur har kishi boqsa devonima(2). Vale qoni’ oʻlmay ushoq ishga hech, Dimogʻimda erdi ulugʻ pech-pech(3). Ne maydon aro sursam erdi samand, Havosin koʻngul qilmas erdi pisand. Ne boʻstonki sayr ichra mavjud edi, Haqoratdin ollimda mardud edi. Xayolimda kishvarsitonligʻ kirib, Mamolikda sohibqironligʻ kirib. Bu andeshadin erdi koʻnglumda shayn Ki, boʻldi koʻngul moyili xamsatayn. Chu mashgʻul boʻldum tamoshosigʻa, Oʻtub vodiyu togʻu daryosigʻa. Yorimchuq koʻrub sayr tark etmadim, Yere qolmadikim – anga yetmadim. Jahone koʻrundi koʻzumga nihon, Nihon, balki har bayti ichra jahon. Qayu goʻshakim, nozir oʻldum dame, Nazargʻa edi jilvagar olame. Vale togʻining tigʻi ul nav’ tez Ki, koʻk xam boʻlub, aylab andin gurez. Itiklikta har xora toshe anga, Kamarda kelib «durboshe» anga. Boʻlub lola qon, sabza tigʻi halok, Giyohi dogʻi sarbasar zahrnok. Xaloyiqqa otmoqqa sangi balo, Yetak ham toʻlo anda, ham qoʻl toʻlo. Toʻlo gʻorlar ajdahoyi damon, Dami oʻylakim ajdahoyi zamon. Yutargʻa chu ogʻizlari ochilib, Sharori balo har taraf sochilib. Ul oʻtqa oʻtun tishlaridin qalab, Zabona tilidin falakni yalab. Yana bahri zaxxori andoq amiq Ki, anda falak jungidek yuz gʻariq. Ubur aylab ul yon balo sarsari Ki, mavji balo yuzlanib har sari. Yubon koʻk yuzin xayli koʻlok anga, Hubob anglanib goʻyo aflok anga. Balo selidin mavji xunxorroq, Nahangi ajaldin sitamkorroq. Yana dashtining sathi andoq vase’ Ki, yetmay qirogʻigʻa charxi sare’. Balo manzili marzu bumi aning, Ajal shaxsin oʻrtab samumi aning. Dema devbod, andakim bori dev, Yugurmakta sargashta har sori dev. Hamoqat topib chun koʻrub tul anga, Bu dasht ichra bozi berib gʻul anga. Qum ichra topib ul biyobon gumi, Mashaqqat hisobi biyobon qumi. Kishikim boqib oshkoru nihon, Koʻrub boʻyla mehnat jahon dar jahon. Nazargʻa kelib ganji beintiho, Vale har biri uzra yuz ajdaho. Boʻlub chun bu olamgʻa nozir dame, Manga yuzlanib har zamon olame. Qilib yod da’voyu lofimni ham, Sogʻinib burun der gazofimni ham. Uyatqa solib boʻyla holat meni, Halok aylabon bal xijolat meni. Gahi yuzlanib ul soʻzumdin uyot, Soʻzumdin demaykim, oʻzumdin uyot. Gahi debki, yoʻq daxli imkon munga, Tasarruf qila olmoq inson munga. Bu andesha koʻnglumda qoʻymay qaror, Halok aylabon ajz ila iztiror. Oʻzumdin ishim ya’si jovid oʻlub, Ishimdin koʻngul dogʻi navmid oʻlub. Qulogʻim bu holat aro bir xurush – Yeshittiki, der erdi farrux surush Ki: «Yey bulbuli zori alhonsaro, Vale soʻz riyozida dostonsaro. Navo ichra ming lahnsozing qani, Dasotini xotirnavozing qanigʻ Sanga oncha Haq lutfi voqe’durur Ki, to turk alfozi shoye’durur. Bu til birla to nazm erur xalq ishi, Yaqin qilmamish xalq sendek kishi. Sanga turk aqolimin aylab raqam, Azalda nasib aylamish yakqalam. Nasib etti aylab seni marzbon, Sinoni qalam birla tigʻi zabon. Ki, bu mulk aro qahramon boʻlgʻasen, Ulus ichra sohibqiron boʻlgʻasen. Bu yoʻl qat’idin toymogʻing ne edigʻ Koʻrub «Xamsa» sustoymogʻing ne edigʻ Qayu ishki, boʻlmish muyassar sanga, Boʻlurmu bu andesha bovar sangagʻ Ki Haq lutfi boʻlmay boʻlub erkin ul, Ul ochmay yorub erkin ollingda yoʻlgʻ Ne ishgaki el sundung, ul(4) tutti el, Muni ham alarning yana biri bil. Agar ochmasa Haq hidoyat yoʻli, Va gar tutmas oʻlsa inoyat qoʻli. Kim, oʻlgʻay zaif odamizodi xas Ki, ishta tavonoligʻ etgay havas. Xususanki, sen barchadin pastsen, Demay xaski, tufroqqa hamdastsen. Ham eldin sanga koʻprak afkandalik, Havosinggʻa dogʻi parokandalik. Ne koʻnglungda quvvat, ne jismingda zoʻr, Nechukkim, oyogʻ ostida qolsa moʻr. Bosilgʻochki yanchilsa moʻri zaif, Ne ish qilgʻali boʻlgʻay, oyo, harifgʻ Agarchi sen ul moʻri pajmurdasen Ki, davron jafosidin ozurdasen. Vale Haqdin oʻlsa inoyat sanga, Tulu’ etsa mehri hidoyat sanga. Necha moʻr esang baxt oʻlub rahnamun, Sanga ajdaholarni qilgʻay zabun. Koʻnguldin tavahhumni aylab adam, Ilik ishga ur, yoʻlgʻa qoʻygʻil qadam!» Chu hotif manga bu nido ayladi, Men etgan adoni ado ayladi(5). Shukuh oncha yuzlandi jonim sari, Tavon ham tani notavonim sari Ki, boʻldi nazar nargisi bogʻcha, Koʻngul gʻunchasin xud ne dey, togʻcha. Yetib gʻaybdin chun bu neru manga, Boʻlub soʻz demak mayli asru manga. Qazodin koʻrub garm hangomani, Yoʻnub «Xamsa» tahririgʻa xomani. Koʻngul ichra shavq oʻtigʻa ishtiol, Koʻngulsizga nazm etgali ishtigʻol. Ne yangligʻki bor erdi qildim shuru’, Nechukkim murod erdi topti vuku’. Qalamni chu kogʻaznigor ayladim, Koʻp a’jubalar oshkor ayladim. Ne gʻoyatki tab’im haroson edi, Yuz oncha bitir vaqt oson edi. Guhar ul qadar sochtim ofoq aro Ki, javf oʻldi gum bu kuhan toq aro. Davotimki, ochti doʻkoni guhar, Doʻkoni guhar yoʻqki, koni guhar. Hamonoki yur chogʻda losin aning, Siloya qilurda qarosin aning. Tomizgʻonda har qatraye su anga, Su oʻrnida tomgʻondur inju anga. Qayu qatra suv, balki daryoyi jarf Ki, qilmish anga Haq davotimni zarf. Davot ermas ul oʻzga olam degil, Ne olam, ani charxi a’zam degil! Gar ul charxdin yoʻq nishone anga, Nedur yuz jahoni maoni anga. Boʻlub kilkim andoq dilovar nahang Ki, bahri maoniyda qilmay darang. Qayonkim bu suvda tavof aylabon, Suni jung yangligʻ shikof aylabon. Maalqissa: ayturda ul masnaviy, Agarchi bor erdim alar payravi. Vale der zamon qaysi bir daftarin, Sochib bahri andeshaning gavharin. Anga zebu ziynatlar ettim fuzun Ki, vasfi erur sharh etardin uzun. Kam afsona kilk etti tahrir anga Ki, yoʻl topmamish xatti tagʻyir anga. Chu Haqdin edi keldi poku siligʻ, Qayu yergakim boʻldi ortuqsiligʻ. Bu yangligʻ yetib toʻrti itmomigʻa, Biri yetmamish erdi anjomigʻa(6). Shuru’i dogʻi nopadidor oʻlub Ki, tagʻyir vaz’igʻa dushvor oʻlub. Latoyif topilmas edi oncha ham, Yana toʻrtiga lohiq oʻlgʻoncha ham. Koʻngulda topilmasdin ozor edi, Va lekin topar fikrida bor edi. Munga tegrukim nazm elining shahi(7), Bu ish borcha dushvorining ogahi. Safo bazmining sofi oshomi ul, Bu dayr ahli sarhalqasi Jomiy ul. Yeshittim, qilib zeb daftar soʻzin, Qilur nazm goʻyo Skandar soʻzin. Vale qilmayin mayl holotigʻa, Shuru’ aylamishtur maqolotigʻa. Qoʻyubtur tavorixu afsonasin, Bitiydur degan durri yakdonasin. Bu soʻzdan manga yuzlanib shodliq, Topib xotirim gʻamdin ozodliq Ki, toptim durekim talabgor edim, Berib umr naqdin xaridor edim. Kim ul doston sori chun boqqamen, Koʻp ortuqsi zevar anga toqqamen. Chu Haqdin boʻlub lutf zohir manga, Nasib oʻldi mundoq javohir manga. Yoʻnub xoma, kogʻaz nigorish qilay, Ham ul dostonni guzorish qilay. Skandar jahondori kishvarsiton Ishidin chu nazm oʻlsa har doston. Soʻzidin dogʻi yaxshi taqrib ila, Ham ul doston zaylida zeb ila, Suray hikmatoso maqolotini, Soʻz ichra ajoyib xayolotini. Berib doston zebi elga fireb, Soʻzidin fireb oʻlgʻay ortuqsi zeb Ki, farzonalar deb koʻp afsona ham, Soʻzin nazm etibdur bu farzona ham. Qadam ursam ushbu iki yoʻlgʻa men, Nekim borcha debdur, demish boʻlgʻamen. Boʻlub garm ne harza soʻzlar dedim, Magar mast edim, yoʻqsa majnun edim. Bu damkim xirad mendin ogohdur, Soʻzum borcha astagʻfirullohdur. Haq etgay munga dogʻi ilgim qaviy Ki, boʻlgʻaymen ul xaylning payravi. Alardin qachon yetmaguncha madad, Manga noma sabt etgali qayda hadgʻ Agarchi bu soʻzni ulus kam bilur, Vale men bilurmen, Xudo ham bilur. Ki, aylab yarim tunlar uyqu harom Ki, Haq sajdasigʻa qilurmen qiyom. Alarning ravoni puranvorigʻa, Bu birning dogʻi quvvati korigʻa(8), Qilib fotiha xatmi ixlos ila, Koʻzum bahrida jismi gʻavvos ila, Qilurgʻa niyozimning isbotini, Tutub boshqa-boshqa alar otini, Tazallum yuzidin tazarru’ qilib, Madad har biridin tavaqqu’ qilib. Bulardin soʻng ilgimga olib qalam, Nekim xotir istar qilurmen raqam. Ishim tobu oshubi pinhon emas, Qalam safhagʻa qoʻymoq imkon emas. Bular yoʻqki, har kimki nazme demish, Va yo bu jamoatqa doxil emish. Borigʻa niyozu duodur ishim, Alardin madad muddaodur ishim. Chekarmen alar jomi shavqini xush(9), Vale pir Jomiygʻa men durdkash. Ketur soqiyo, ul kayoniy qadah, Tagʻoreki, degaylar oni qadah Ki, ogʻzimgʻa quygʻon dam-oʻq sipqoray, Ogʻiz andin olgʻoch, oʻzumdin boray! Mugʻanniy, surudi harifona chek, Bir un birla tek turmagʻil, yona chek! Dema soʻz, meni ayla mastu xarob Ki, tongla soʻz ayturgʻa qilgʻum shitob! Navoiy, necha soqiyi shangdur, Mugʻanniy dogʻi dilkashohangdur. Oʻzung asragʻaysen ichar chogʻda roh Ki, kulliy ish ollinggʻa tushmish saboh! IX Aningdekki, anbiyoi mursal anjumani anjumigʻa Muhammadi arabiy «ayni»din quyoshliq ayon boʻldi, salotini oliy xaylida dogʻi Shohi gʻoziy(1) vujudi bojudidin hamul hol zohir boʻlgʻondin shammaye zohir qilmoq xalladallohu mulkahu va sultonahu va a’lo shonahu Azal subhikim, mavj urub bahri jud, Berib ofarinishqa naqshi vujud. Raqam topibon charxi miyno dogʻi, Aning javfida jirmi gʻabro dogʻi. Vale koʻpragi suvgʻa maqrun boʻlub, Bashar ma’mani rub’i maskun boʻlub. Yasab chunki ham doʻzaxu ham bihisht, Basharni qilib zishtu zebosirisht Ki, el qismi komu balo aylagay Kim, ul iki uyni(2) toʻlo aylagay. Bu suratqa boʻlgʻoch azaldin qazo, Qazo elga bu nav’ etib iqtizo Ki, boʻlgʻay tafovut aroda base, Bu bir toʻbiyi ravza, ul bir xase. Zaruratki, atvor oʻlub muxtalif, Har el bir sifatqa boʻlub muttasif. Jahon ichra gʻavgʻoyi xayli bashar, Nizo’ uzra solgʻay base shoʻru shar. Agar boʻlsa ba’zigʻa ogohligʻ, Boʻlub lek koʻprakka gumrohligʻ. Solurgʻa zalolat tuniga ziyo, Alar ichra irsol etib anbiyo. Keraklik uchun zabtu oyin dogʻi, Qilib nasb alargʻa salotin dogʻi. Vale anbiyo ichra andoqki, shoh Muhammad kelib, oʻzga – xaylu sipoh. Aning ummatidin salotinda ham, Birov keldi shoh, oʻzga bori xidam. Qayu shohkim, dovari taxtgir, Ne dovar, shahanshohi gardunsarir. Bori shohlarning sarafrozi ul, Shahi shar’oyin Abulgʻozi ul. Vujudidin ofoq aro zebu zayn, Ulus xon bin xoni Sulton Husayn(3). Otigʻa qazo: «doma ihsonahu», Yozib «xalladallohu sultonahu»(4). Jahon xalqidin poki zoti gʻaraz, Bu javhar kelib, ofarinish – araz. Bu a’roz aro javhari zot anga, Qilib pok gavharlik isbot anga. Jahon durji ichra samin gavhar ul, Sipehr avji uzra munir axtar ul. Boʻlub qadri bogʻi falak olami, Munir anjum ul bogʻning shabnami. Dema bogʻ, farrux shabiston degil, Bu shabnam bila kavkabiston degil. Ne kavkab, ani jolai nob de, Dema jolakim, kirmi shabtob de. Chu shabnam desam javhari jon erur Ki, har qatra daryoi ehson erur. Ki a’dosidin yuz tuman ming fariq, Hamul bahr qa’rida bordur gʻariq. Aning kirmi shabtobidur axgare, Demon axgarekim, erur ajdare. Yorugʻlugʻki atrofin oning tutub, Ani ogʻzining shu’lasi yorutub. Adu boʻlsa bu charxi gardon anga, Chekib bir nafas yutmoq oson anga. Agar royining mehri koʻrguzsa tob, Quyosh zarradek aylabon iztirob. Ne tong gar quyosh iztirob etsa fosh, Anga chunki har zarradur bir quyosh. Agar bazmi ayshi tuzulsa, sipehr Toʻquz xon kelib, anda bir qurs – mehr. Topib olam ul xonlaridin xoʻrish, Aningdekkim ul qurs ila parvarish Saxosi chu zohir boʻlub bahru kon, Tutub tufrogʻu tosh ichinda makon. Ne bahr ichra bir durri gʻalton qolib, Ne kon ichra bir la’li raxshon qolib. Boʻlub bahr devonau talxkom, Yaqosida sochqon kafiga maqom. Vale kon gadoligʻ topib chorasi, Gadolardek atrofida xorasi. Olib bahru konning chu sarmoyasin, Iki notavonning yasab voyasin. Qoʻlin bahr ila kon misoli degil, Saxodin alar tavri xoli degil. Atosi qilib bahru kongʻa jafo, Anga bahru kon dogʻi qilmay vafo. Guli xulqi andoqki, bogʻi bihisht. Suyi chashmai zindagonisirisht. Guli atri yuz yilchiliq yoʻl ketib, Yuz illik oʻluk jon topib, chun yetib. Suyinkim Haq aylab ziloli hayot, Butub borcha andin niholi hayot. Qilib chunki boʻlsa balogʻatshior, Masihodin anfosi jonbaxshi or Ki, boʻlgʻoch Masihogʻa ul muddao, Tazarru’ bila aylabon yuz duo. Yuzidin birikim boʻlub mustajob, Ani xalq Jonbaxsh aylab xitob. Chu ul nukta surmakka ogʻzin ochib, Demay jon berib elgakim, jon sochib. Aningdek ulus nutqidin jon topib Ki, oʻlgan kishi obi hayvon topib. Damidin topib bir, agar ming hayot, Quyoshdin nechukkim yorur koinot. Chuchuk til bila noʻsh etib elga bahr, Qilichi tilidin tomib lek zahr. Qilich yoʻq, hiloli duraxshanda ul, Chopar vaqtida barqi raxshanda ul. Agar barq emas, nega tushgan zamon, Sugʻa yetmayin boʻlmay andin amongʻ Balo abridin tushgach ul ildirim, Koʻrub Dashti Qifchoqdin(5) to Qirim. Oʻqi razm vaqti chu topib kushod, Aduv joni tangʻa debon xayrbod. Aning noʻgiga moni’ oʻlmay zirih Kim, ul xasm koʻnglidin ochib girih. Ochilgʻoch girih turmayin anda kech, Demay kechkim, qilmayin maks hech. Koʻrub manzili tiyra yetgan zamon Ki, yetmak hamon anga, oʻtmak hamon. Sinonigʻa gar xud qatigʻ xoradur Ki, bagʻri aning noʻgidin yoradur. Uchi qatra suvdin topib choshni, Ne tong gar teshar qatra suv toshni. Tesharda alar xora bor oncha farq, Suv andoqki yomgʻur, bu andoqki barq. Chu razm ichra raxshigʻa javlon berib, Aduv chun koʻrub vahmdin jon berib. Qilib xasmin bir-bir ul devzod Aningdekki, xoshokni devbod. Tushub chun vagʻo olamigʻa dame, Dame sa’y etib, fath oʻlub olame. Olib olame, aylab a’doni raf’, Bu ishdin boʻlub olam ahligʻa naf’ Ki, olam futuhida har ne yetib, Borin olam ahligʻa ehson etib. Chekib fitna ya’jujigʻa bir sari, Qilich shaklidin Saddi Iskandariy. Gar ul ojiri sust bunyoddin, Temurdin bu, yoʻq-yoʻqki poʻloddin. Skandar necha rust bogʻlab tilism, Bu aylab tilismin ushotmogʻni qism. Ushatmogʻta zoyi’ qilib ranjini, Murodi saxo aylamak ganjini. Aning(6) koʻzgusi gar jahon koʻrguzub, Munung koʻzgudek royi olam tuzub. Aning mushkilotin hakim etsa hal, Muning mushkilotin hakimi azal. Gar ul obi hayvon tilay jon berib, Munung nuktasi obi hayvon berib. Gar ul sa’y birla olib xushku tar, Bu besa’y bazl aylabon bahru bar. Alo, to Skandardin oʻlgʻay nishon, Muni tut jahonda Skandarnishon. Mute’i qilib bahr ila barni ham, Baru bahr olgʻon Skandarni ham. Mulozimlarini Skandarfar et, Adolat uyin Saddi Iskandar et. Ayoqchi, tut oyinagun sogʻare, Ne sogʻarki, mir’oti Iskandari! Hamul koʻzgu birla koʻzum ravshan et, Koʻngul gʻunchasin, oʻylakim gulshan et. Mugʻanniy! Chu gulshanda bazm oʻldi rost, Budur xostkim tuzsang ohangi «Rost»!(7) U ohangdin bizni qilsang xushon Ki, boʻlsoq sarandozu domanfishon! Navoiy, chu bazm oʻldi orosta, Qadahdin tutub mohi nokosta. Bu shohona majlis aro boda ich, Va lekin qachon tutsa shahzoda, ich! X Xilofat taxtining toji zebandasi va saltanat tojining mulk baxshandasi, jahondorligʻ kishvarining sohib sariri va jahonkushoyliq sipehrining mehri muniri Sulton Badiuzzamon(1) bahodir madhida. Xirad bogʻining sarvi ozodasi, Zamon ahlining shohu shahzodasi. Hayo gulistonida abri mutir, Adab osmonida mehri munir. Asolat sipehrida raxshanda mehr, Adolat jahonigʻa oliy sipehr. Saodat bahorida ozoda sarv, Sharaf gulshanida xiromon tazarv. Saxo ravzasida gulafshon nasim, Ato vardida ruhparvar shamim. Kamol avjining xusravi anjumi, Hamul anjuman aynining mardumi. Vafo gulbunining ochuq vardi ul, Saxo bahrining javhari fardi ul. Kelib saltanat aynu, ul nuri ayn, Badiuzzamon ibni Sulton Husayn. Zihi xilqating nur, bal ruhi pok, Malak zikri sha’ningda ruhi fidok. Maloiksifat pok zoting sening, Malakvash jame’i sifoting sening. Yigʻib yaxshiliq birla yaxshi qiliq, Qiliqdek boshingdin-ayoq yaxshiliq(2). Latofat nihon istab ahli jahon, Jahoni latofat sen aylab nihon. Nihon lutfung ar bemadoro boʻlub, Yoshurgʻon soyi oshkoro boʻlub. Quyoshkim, erur nur sochmoq ishi, Netib nur ila oni yopqay kishi. Soʻzungdin yetib elga quti hayot, Xizr suyini gum qilib ul uyot. Gar ul suv berib Xizr umrigʻa mad, Bu soʻzdin ulusqa hayoti abad. Chu bi xosiyat boʻlmay ul suv aro, Nihon aylab oʻzni qorongʻu aro. Soʻzung aylabon umrbaxshandaliq, Yuzungdin xaloyiqqa farxandaliq. Yoʻq ulkim, mute’ ahli biynish sanga Ki, ma’muri amr ofarinish sanga. Yoʻq ulkim boʻlub amru farmon bila Ki, umrunggʻa aylab duo jon bila. Yeshitgan malakson sifoting sening, Duo birla istab hayoting sening. Falak himmating avji ollinda past, Falak ahli xuddomingga zerdast. Qoʻlung himmat avjida chun ochilib, Nujum ul diramkim, quyi sochilib. Yeshik xayli oni qabul etmayin Ki, jam’ aylamakka nuzul etmayin. Diram yoʻqki, bahri kafing dur sochib, Sahob, oʻylakim yerga moʻldur sochib. Bu yangligʻ yogʻinlar bila ul sahob, Berib charx boʻstonigʻa obu tob. Tun ul boʻston ichra sunbul kibi, Vale kun ochilgʻon sarigʻ gul kibi. Yoyib sunbuli mushk isin dahr aro Ki, davron shabistonin aylab qaro. Chu sorigʻ gulin charx bogʻi ochib, Tabaq birla oalmgʻa oltun sochib. Aningdekki boʻlgʻonda ul zarfishon, Yetib borcha olamgʻa andin nishon. Alo, to quyosh zarfishon oʻlgʻusi, Sahob ilgi gavharfishon oʻlgʻusi. Qadah – bazmi ayshing aro zarnigor, Javohir qilib oni gavharnigor. Toʻlub ul qadah la’li raxshon bila, Ne raxshanda la’l, obi hayvon bila. Sen ichmakka aylab anga iltifot, Damo-damki boʻlsun mumiddi hayot. Ketur soqiy, ul mayki raxshandadur, Aning nash’asi fayz baxshandadur. Koʻngul maskanin lavnidin gulshan et, Nazar hujrasin tobidin ravshan et. Mugʻanniy, surude chek andoq baland Ki, tushsun sipehr ahligʻa dilpisand! Unung savtini oliy ovoza et, Soʻz ovozasin koʻngluma toza et! Navoiy, soʻz ayturda farzona boʻl, Chu ish boshingga tushti, mardona boʻl! Bahona tariqini barbod qil, Surub doston, nukta bunyod qil! XI Bu gavharfishonliqdin chun ulugʻ maqsud tarix ilmi maxzanigʻa vuquf topmogʻligʻ va bu javohir nishonliqdin kulliy murod salotini moziya holoti makshuf boʻlmogʻ erdi, ul jihatdin Ajam mulukikim, toʻrt tabaqa voqe’dururlar, alar ahvolidin ijmol tariqi bila ixtisor etildi va avvalgʻi tabaqakim peshdodiylardurur peshnihod alar ishlari sharhin qilindi Bu tarix surat nigorandasi, Bu yangligʻ boʻlur soʻz guzorandasi: Ki andinki Odam alayhissalom,(1) Xilofat saririda tutti maqom. Anga tegrukim, shohi Makkiy laqab, Ne Makkiy laqabkim, Rasuli arab Muhammadki(2) erdi rusul shohi ul, Laduniy ulumning ogohi ul. Qilib Haq ani sayyidal-mursalin,(3) Risolat uza boʻldi masnadnishin. Bu mobayn aro voqe’ oʻlgʻon muluk Ki, koʻrguzdilar shahligʻ ichra suluk. Koʻp ettim tavorix oʻqur sori mayl, Hamonoki bor erdilar toʻrt xayl Ki, tarix tahririn etgan raqam, Bitibdur alarni «Muluki ajam». Agarchi koʻp oʻlmishdurur ixtilof Ki, bor ixtilof aylaganlar maof Ki, solmishdurur imtidodi zamon, Havodiski, om aylamish osmon. Tavorix vaz’igʻa behad futur Ki, andin bu fan ichra boʻlmish qusur. Vale ulcha bergaylar andin xabar, «Nizom ut-tavorix»(4) erur mu’tabar. Qilib oʻzgalar birla tatbiq ham, Bu sarnoma fihrastin ettim raqam. Bularniki sabt ayladim toʻrt qism, Yeshit emdi borigʻa tarixu ism. Burungʻigʻa keldi laqab Peshdod, Ikinchi emishlar Kayoniynihod. Uchunchiga Ashkoniy oʻldi laqab, Yana birga Sosoniy oʻldi laqab. Vale Peshdod(5) oʻldi oʻn bir kishi, Burun saltanat keldi bu qavm ishi. Alar peshvosi Kayumarsi(6) rod Kim, ul qoʻydi taxt uzra oyini dod. Tutub gar jahonni asosi aning, Dadu vahsh charmi libosi aning. Yana bir jahondor Hushang(7) edi Ki, zebandai toju avrang edi. Anga yoʻq xiradmandligʻ ichra had, Bitib nusxaye «Jovidoni xirad». Chu ul bordi, Tahmuras(8) oʻldi padid, Anga bogʻladi olam ahli umid. Base shahr olamda qildi bino, Nishopuru Marvu Sipohon(9) yano. Yana surdi Jamshid(10) olamgʻa raxsh Ki, ham taxtgir erdi, ham tojbaxsh. Xaloyiqqa koʻp yetkurub intifo’, gʻarib amr koʻp ayladi ixtiro’. Yana dahr dorosi Zahhok(11) edi, Ki, el qoni toʻkmakta bebok edi. Necha kun ishiga koʻrundi sabot, Borur chogʻ koʻrundi anga asru bot. Faridun(12) edi soʻngra ofoqgir, Anga bori ofoq farmonpazir. Boshi uzra toji Kayoniy boʻlub, Dirafshi aning koviyoniy boʻlub. Manuchehr(13) boʻldi valiahd anga Ki, masnad edi bu kuhan mahd anga. Furot arigʻin ul ravon ayladi, Shajar ektiyu boʻston ayladi. Yana topti Nuvdar(14) jahondin navo, Jahon mulkiga boʻldi farmonravo. Vale dahr komin ravo qilmadi, Anga dogʻi olam vafo qilmadi. Yana shohligʻ qildi Afrosiyob(15), Vale qildi Eronni zulmi xarob. Zamonida gar erdi obod kam, Ani qoʻymadi charx obod ham. Boʻlub Zob Tahmospning(16) navbati, Falakdin oʻtub chatrining rif’ati. Musallam anga erdi avrangu toj Ki, bogʻishladi yeti yilliq xiroj. Chu olam tihi boʻldi Tahmospdin, Zamon zebu far topti Garshosbdin(17). Falak tavsanin garchi rom ayladi, Chu vaqt oʻldi, ul ham xirom ayladi. Bari dahrning sarfarozi edi, Vale dahrdin barcha bozi yedi. Ketur soqiy, ul jomi jamshedsoz Ki, qilgʻay jahondin meni beniyoz. Chu yoʻq shohligʻ rasmi ogohligʻ, Yerur maydin ogohligʻ – shohligʻ. Mugʻanniy, «ajam»(18) ichra tutqil nagʻam, Sigʻur anda zikri «Muluki ajam». Alar Peshdod erkanin yod qil, Manga sen dogʻi tarki bedod qil. Navoiy, ajab yerga yetmish soʻzung, Ne eldur bular, xud bilursen oʻzung! Adab birla shohona sogʻar sumur, Dimogʻing chu garm oʻldi afsona sur! XII Ikkinchi tabaqakim kayoniylardurur alarning oliy taxtlari va kayoniy Tojlarin boshdin-ayoqqacha demak Birovkim, bu soʻz ayladi ibtido, Qilur «Furs tarixi» bu nav’ ado Kim, erdi Kayoniy ikkinchi guruh Ki, olamda erdi alardin shukuh. Bulardin burungʻini bil Kayqubod(1) Ki, erdi xiradmandu odilnihod. Magar Rustam(2) ul vaqt edi navjuvon Ki, boʻldi aning ollida pahlavon. Yana tutti Kovus(3) ofoqni, Tama’ ayladi charxi nuh toqni. Sipahdori Gudarz(4) erdiyu Tus,(5) Siyovushqa(6) yorutti nori majus. Yana boʻldi Kayxusravi(7) pokroy, Jahon ahligʻa roy ila kadxudoy. Sipahdor anga Tusu Gudarzu Gev, Faromarz ila Rustamu Zolu Nev(8). Yana boʻldi Luhrosb(9) mulk uzra shoh, Koʻpi Balx(10) erdi anga taxtgoh. Yaqindin anga tiyra boʻldi basar Ki, lashkarkashi boʻldi Buxtunnasar(11). Yana mulk uza qildi Garshosp(12) hukm, Nechukkim, qilib erdi Luhrosb hukm. Vale tutti Zardusht(13) oyini ul, Majus(14) oʻldi istab, alar dini ul. Yana mulk uza tutti Bahman(15) qaror, Oʻchurdi zalolat oʻtidan sharor. Agar Zobulistongʻa(16) soldi futur, Vale Bayti maqdasqa berdi surur. Chu ul bordi mulkini berdi Xudoy Qizigʻaki, bor erdi oti Humoy.(17) Chu tavfiq anga boʻldi omuzgor, Necha yil anga toʻqtadi roʻzgor. Vafo qilmay ul olamorogʻa mulk, Yana muntaqil boʻldi Dorogʻa(18) mulk. Shahe erdi ul shimasi adlu dod, Buyurdi jahon ahligʻa inqiyod. Aning oʻgʻli Doroyi Doro(19) edi Ki, andin soʻng ul olamoro edi. Vaziri boʻlub shoh ila xashmnok, Aning qasdidin boʻldi Doro halok. Skandarki gardungʻa chekti livo, Aning asrida boʻldi farmonravo. Oʻz oʻrnida gar zikri topti vuqu’, Vale qilmagʻum qissasigʻa shuru’. Kayoniylar erdi bu toʻqquz kishi Ki, chekti alarni falak gardishi. Vale, oʻylakim koʻkka chekti baland, Qaro yer uza soldi oxir najand. Ayoqchi, mayi doʻstgoniy ketur, Toʻlo ayla jomi Kayoniy ketur Ki, davronki, oyini oʻlmish jafo, Ne Kayga, ne Dorogʻa aylar vafo. Mugʻanniy, tuzub nagʻmai Pahlaviy,(20) Surude aning birla chek ma’naviy! Bu shahlarki nazm ichra qildim savod, Surudung aro sen dogʻi ayla yod. Navoiy, may ich, dogʻi boʻl rahshunos, Bu shahlardin et oʻz ishingni qiyos! Jahondorlarni jahon qilsa past, Topa olmagʻaymu gadolargʻa dastgʻ XIII Uchinchi tabaqakim, ashkoniylardururkim, alarni muluki tavoyif ham yebdurlar, alar holatidin doston surmak Muarrixki yozdi «Muluki Ajam», Bu yangligʻ qilur dostonni raqam Ki, oʻn toʻquz erdi uchunchi muluk Ki, bor erdilar olam ichra muluk. «Muluki tavoyif»ki mashhur erur, Bulardurki, daftarda mastur erur Ki, Iskandari(1) kordon etti nasb, Mamolik aro hukmron etti nasb. Alardin biri Ashki Doro(2) edi Ki, koʻp shavkati oshkoro edi. Necha kun qilib zulm yo adlu dod, Jahon mulkiga ayladi xayrbod. Chu Ashkoni Dorogʻa qoldi jahon, Qilib zulmni el koʻzidin nihon. Jahon Ashki Ashkongʻa(3) boʻlgʻach maqom, Zuhur etti Iso alayhissalom. Chu Bahromi Shopurgʻa(4) qoldi dahr, Bori dahr eli adlidin topti bahr. Yalosh ibni Bahrom(5) surgach samand, Falak burjigʻa mahkam etti kamand. Chu oldi jahon Hurmuz ibni Yalosh,(6) Adolat oʻtar dahr aro qildi fosh. Yana Narsi ibni Yalosh(7) oldi taxt, Necha kun ani komron etti baxt. Yana qoldi Feruzi Hurmuzgʻa(8) toj, Oʻkush tojvarlardin oldi xiroj. Yalosh ibni Feruz(9) chun bildi mulk, Tafoxur aning adlidin qildi mulk. Yana Xusrav ibni Yalosh(10) oʻldi shoh, Anga yer yuzin tutti xaylu sipoh. Yana shahligʻ etti Yaloshi Yalosh,(11) Kishiga aning birla boʻlmay talosh. Yana Ardavoni Yalosh(12) oʻldi tund, Aning tigʻini ham falak qildi kund. Yana Ardavon ibni Ashgʻon(13) boʻlub, Zamona aning uzrini ham qoʻlub. Jahon oldi Gudarzi(14) Ashgʻon yana, Anga ham jafo qildi davron yana. Yana shoh Tiyri Gudarz edi Ki, manzilgahi bu kuhan marz edi. Yana boʻldi Gudarz Tiyri ulugʻ, Ani ham zavol ayladi qaygʻulugʻ. Yana tutti olam yuzin Ardavon(15) Ki, chekti ani charxi axzar davon. Bulargʻa dogʻi boqiy oʻlmay hayot, Falak mulkni berdi bot, oldi bot. Ketur soqiy, ul sogʻari la’lrang, Anga davrida zohir etma darang. Chu yoʻqtur darange falak jomigʻa, Koʻngul qoʻyma ogʻozu anjomigʻa. Mugʻanniy, bu shahlarki chektim tiroz, Alar yodigʻa nagʻma chek dilnavoz Ki, nagʻmang bila bir qadah noʻsh etay, Dame nuktadin tilni xomush etay. Navoiy, bu shahlarki koʻrdi jahon, Bukun barcha tufrogʻ arodur nihon. Chu borigʻa ul yon azimatdurur, Zamone xush oʻlmoq gʻanimatdurur. XIV Toʻrtunchi tabaqa sosoniylar erdilarkim, jahon mulkida jahon mulkida jahonbonliq qildilar va rub’i maskun mamlakatin bildilar Navosozi dehqoni ozarparast, Bu nav’ etti soʻz rishtasin borbast Ki, toʻrtunchi xayl ulcha shoh erdilar, Falakqadru anjumsipoh erdilar Ki, holo adamdur alargʻa mafar, Yigirmi durur, dogʻi toʻquz nafar. Biri Ardasher ibni Bobak(1) edi Ki, ba’zi el oni valiy ham dedi. Yana erdi Shopur(2) bin Ardasher Ki, shohe edi kordonu daler. Ul etti baqo mulki sori xirom, Qoʻyub oʻgʻli Hurmuzni(3) qoyim-maqom. Yana tegdi Bahromi Hurmuzgʻa(4) toj, Jahon ichra adlidin oʻldi rivoj. Yana qildi Bahromi Bahrom(5) jahd Ki, dahr etti toza aning birla ahd. Yana oʻgʻligʻa dahr aro kom edi Ki, Bahromi Bahromi Bahrom(6) edi. Yana qildi Narsini(7) charx arjumand, Ham oxir adam sori surdi samand. Yana Hurmuzi Narsi(8) etti gʻuluv Ki, qadri falakdin oshurdi uluv. Yana yetti Shopuri Hurmuzgʻa(9) zoʻr Ki, soldi sipah birla olamgʻa shoʻr. Yana Ardasher ibni Hurmuzgʻa(10) kavn, Yetishti chu ul Tengridin topti avn. Yana qildi Shopuri Shopur(11) kin Ki, ofoq anga boʻldi zeri nigin. Yana tuzdi Bahromi Shopur(12) jaysh Ki, ilgiga oldi toʻla jomi aysh. Yana oldi Feruzi bin Yazdijird,(13) Jahonda qilib adlu insof vird. Yana shah Yalosh ibni Feruz(14) edi, Adolat bila olamafruz edi. Qubod ibni Feruz(15) ham tuzdi bazm, Bu kox ichra, lekin qoʻyub qildi azm. Yana boʻldi Jomosb(16) kishvarsiton, Jahon boʻldi insofidin boʻston. Chu taxt oldi Nushirvoni Qubod,(17) Ul etti bino dahr aro adlu dod. Yana Hurmuz ibni Anushirvon,(18) Kiyurdi jahon jismi ichra ravon. Chu Parvezi Hurmuzgʻa(19) charx oʻldi yor, Zamonida shod oʻldi mulku diyor. Chu Sheruya(20) ogʻozi kin ayladi, Aziz elni xoru hazin ayladi. Yana Ardasher(21) oʻldi chun qahramon, Aning qahrigʻa qoldi ahli zamon Yana Ardasher oʻldi kishvarxudoy, Jahon ahligʻa boʻldi rahmatfizoy. Yana Kisri Arslon(22) topti far, Adam mulkiga ul ham etti safar. Yana Kisri(23) oʻldi jahon dovari Ki, gardundin oʻtti aning afsari. Yana dahr Turonni(24) qildi aziz Ki, nisbatda Parvezgʻa erdi qiz. Jahon oldi Parvezi Bahrom(25) ham, Qoʻligʻa tutub tigʻ ila jom ham. Yana boʻldi Ozarmi(26) afsarparast Kim, ul topti Turon yeriga nishast. Yana Farrux(27) oldi jahon kishvarin, Solib adl aro tab’i donishvarin. Yana Yazdijird(28) oldi mulku diyor, Ki, derlar laqabda ani Shahriyor. Qayu birki mulk oldi topti surur, Mubaddal sururigʻa boʻldi gʻurur. Jahon mulkin oʻz mulki qildi gumon, Gumoni hamon erdi – ketmak hamon. Qutuldi alar dahr ozoridin, Ketib bori, qoldi jahon boridin. Ayoqchi, manga jomi shohona tut, Tugangan soyi toʻldurub yona tut! Chu ketgumdurur, dahr bazmi qolib, Ketay bori komimni maydin olib. Mugʻanniy, surud aytibon rud tuz, Vafosiz jahon birla padrud tuz! Chu ketmaklik andin erur noguzir, Dame xushdil oʻlmoq erur dilpazir. Navoiy, bu yangligʻ emish dahr ishi, Vafo koʻrmamish hargiz andin kishi. Kishilik budurkim, unutsang ani, Chu tarking qilur, tark tutsang ani! XV Iskandar dostonining ogʻozikim, haq anjomigʻa yetkurgʻay va tarixining iftitohikim, Tengri ixtitomi raqamin surgay va aning nasabida ixtilofkim, tarix ahli qilmishlar va ul ixtilofni raf’ etib, ahli tahqiq ishining haqiqatin bilmishlar va malik Faylaqusning dori baqogʻa ketgani va Iskandarning mulki foniy taxtin maqom etgani Nigor aylagan naqshi rumiytiroz, Ochib parda, bu nav’ koʻrguzdi roz Ki, bu toʻrt xayliki topti ado Ki, koʻk toqigʻa soldilar koʻp sado(1) Ki, davronlari toʻrt ming uch yuz il, Yana oʻttuz oltiyu oʻn oy bil. Bu muddatda kimdinki osor edi Ki, kishvarkusho bal jahondor edi. Topib besh yuzu balki ming yil amon, Bu muddatda mahkumi – ahli zamon. Qilib ulcha xotirgʻa kelgancha ish, Alargʻa nasib oʻlmadi oncha ish. Ki, oz vaqt aro shohi Yazdonparast, Skandarga ofoq aro berdi dast. Bilingay, deyilganda bir-bir ishi Ki, xalq etmadi Tengri andoq kishi. Bu mujmalki vasf ayladim zotini, Qilay emdi borining isbotini. Hamul toʻrt xayliki yozdim sutur, Ikidin soʻng(2) Iskandar etti zuhur. Kayoniylar oʻlgʻonda bir-bir nihon Ki, Doroyi Bahmangʻa qoldi jahon. Mubohot etib taxt ila toj anga, Berurlar edi shohlar boj anga. Bu fursat aro voliyi Rumu Rus, Shahe erdi oti malik Faylaqus.(3) Malikvash kelib har sifoti aning, Malakvash vale pok zoti aning. Nizomiyki nazm ahligʻa shoh edi, Bu shah sarguzashtidin ogoh edi, Kitobida der chogʻ nishonin aning, Bu yangligʻ dedi dostonin aning Ki, nasl ichra yoʻq erdi payvand anga, Murod erdi olamda farzand anga. Bu savdo solib jismigʻa pech-pech, Gum oʻlmas edi ul tamannosi hech. Magar bir kun ovdin olib koʻngli bahr, Tarab birla aylab edi azmi shahr. Koʻrundi yoʻli uzra vayronaye, Yoʻmurgan falak zulmi koshonaye. Toshi xastalar koʻngli yangligʻ sinuq, Ichi motamiylar ichidek buzuq. Bu vayrona ichra shahi baxtiyor, Sabosayrini surdi beixtiyor. Koʻrarkim, qoʻyub haml bir homila, Qarin qolmayin ruh anga jism ila(4). Yotib ollida tifli zoru zabun, Chekib gah-gahe yigʻlagʻon yangligʻ un. Boʻlub shomi rihlat anoning kuni, Kelib gohu gah yoʻq – oʻgʻulning uni. Uniga bukim yigʻlamogʻni qotib, Ano soʻgi(5) oni magar yigʻlotib. Solib chun alargʻa nazar Faylaqus, Degil tushti koʻngliga nori majus(6). Buyurdiki, mahramvash el yettilar, Oʻlukni hamul yerda dafn ettilar. Oʻzi tiflni oldi e’zoz ila, Qilur erdi parvarda yuz noz ila. Skandar atab, oʻgʻli bildi ani, Oʻlarda valiahd qildi ani. Muarrix yana nav’ ham surdi soʻz Ki, nisbatda Dorogʻa yetkurdi soʻz Ki, Dorogʻa berdi qizin shohi Rum, Yasab zeb ila, oʻylakim naxli mum. Bir ish boʻldikim, bemadoro ani, Atosigʻa qaytardi Doro ani. Hamonoki sur aylagan tun – sahob Sadafqa toʻkub erdi durri xushob. Chu vaqt oʻldi, fosh ayladi ul sadaf, Durekim, jahon topti andin sharaf. Yana boʻyla soʻz dogʻi mazkur erur Ki, «Ta’rixi furs» ichra mastur erur. Ki, olamda iki Skandar emish Ki, ikisi davronda dovar emish. Biri ulki, Doro bila qildi razm, Biri buki, sad bogʻlayu etti azm. Va lekin bu fursatki donoyi dahr,(7) Berur erdi bu qissadin elga bahr. Ki, jomi safo urdi elga salo Ki, Jomiygʻa yetkurmasun Haq balo. Skandar ishi erdi manzum anga, Bori holati erdi ma’lum anga. Manga ham chu mashgʻulluq bu edi, Tavorix ollimda oʻtru edi. Bu yerda meni chunki ajz etti lol, Oʻpub yerni, donodin ettim savol. Skandarga iki ekanni adad, Chu ollinda tahqiq edi, qildi rad: «Ul ishlar, – dedi, – birga voqe’durur, Guvohi aning nassi qote’durur»(8). Aningdekki aslin Nizomiy dedi, Hamul nav’ farzona Jomiy dedi Kim, ul Faylaqus oʻgʻli ermish yaqin, Yemas ahli ta’rix tardidi chin. Qilindi chu tahqiq tadqiq ila. Qilay emdi tadqiq tahqiq ila. Bu yangligʻ bayon etti ta’rixsanj Ki, chun yovar oʻldi saroyi sipanj. Skandarni topti malik Faylaqus, Yasab mulkin andoqki zebo arus. Ochib baxshishu bazl abvobini, Tuzatti base sur asbobini. Mulukona tartibu oyin bila, Yorutti koʻzin ul jahonbin bila. Qilib hifzigʻa kecha-kunduz qiyom, Fuzunroq etib dam-badam ehtimom. Berib parvarishqa munosib xoʻrish, Munosib xoʻrishdin topib parvarish. Ani asramay koxu ayvon aro, Yasab yer koʻngul ichra, bal jon aro. Nechukkim tengiz durri shohonasin, Tengiz yoʻqki, kon la’li yakdonasin. Anga tegrukim boʻldi lafzi durust, Taallum ishi vojib oʻldi naxust. Naqumohis(9) ollinda dastur edi Ki, hikmatqa olamda mashhur edi. Sipehr avjigʻa fikri sur’atnamoy, Falak sayridin royi mushkilkushoy. Nazar chobukin chun qilib tezbin, Boʻlub noziri vajhi aynul-yaqin. Kishi yoʻq bilik ichra monand anga, Arastui farzona farzand anga. Chu tadbir ila daf’i ofot etib, Aning royidin shah mubohot etib. Bori ilm aro, oʻyla sohib kamol Ki, komil aningdek topilmoq mahol. Skandarni donogʻa topshurdi chust Ki, donishning avroqin etgay durust. Oʻziga sharaf bildi dono muni Ki, ul voqif erdi valodat kuni. Boqib charxning borcha holotigʻa, Kavokibning iqbolu ofotigʻa. Koʻrub mustaqimin, bilib roje’in,(10) Yozib erdi mavludining tole’in. Qilib hukmlar anjum arqomida, Raqamlar qoʻyub erdi ahkomida Kim, ul tifli farruxpayi pokzod,(11) Shahe boʻlgʻusi poku farruxnihod. Yeti koʻk uza shavkati yetgusi, Yurub rub’i maskunni fath etgusi. Kirib shohlar qullari sonigʻa, Boʻyun qoʻygʻusi tavqi farmonigʻa. Sipehr avjigʻa yetkurub himmatin, Falak toqida cholgʻusi navbatin. Chu hay’atda tab’i jadal qilgʻusi, Falak mushkilotini hal qilgʻusi. Qilib xurdadon tab’i hikmatni qism, Base yerda soz etgusidur tilism. Riyoziy bila tuzgusidur rasad, Ilohiy bila fitna olligʻa sad. Jahon mulkini chun maqar qilgʻusi, Tengiz ichra yillar safar qilgʻusi. Anga haq nasib aylabon xushku tar, Yurub fath qilgʻusidur bahru bar(12). Hakim anglamish erdi chun barcha hol, Bu iqboldin boʻldi ishratsigol. Murattab qilib lavhi irshodini, Anga qildi ta’lim bunyodini. Qayu ishni ta’lim qilgʻon zamon, Yeshitmak hamon erdi – bilmak hamon. Bilib boʻlmas erdi tavaqquf anga, Qilur erdi turluk tasarruf anga. Bu yangligʻki te’dod boʻldi sifot, Hamono oʻn onchani kasb etti bot. Bilik kasbini qildi to joni bor, Hunar bildi onchaki imkoni bor. Chu tutti musallam kamolotin el, Dilovarligʻ amrigʻa chust etti bel. Ne ishkim sipohigʻa naf’ aylagay Ki, andin adusini daf’ aylagay. Gahi markab uzra silahshoʻr edi, Yayogʻliqda gah varzishi zoʻr edi.(13) Demaykim, oʻqi ochti tori zirih Ki, tori taxayyuldin ochti girih. Sinoni bila tikti axtar koʻzin, Ne axtar koʻzin, charxi axzar koʻzin. Aning tigʻi xoroni qildi shikof Ki, kemuxti gʻabrodin etti gʻilof. Kamandinki chin-chin qila boshladi, Falak qal’asi burjigʻa toshladi. Qachon gurzini qildi xoronabard, Qatigʻ xoradin koʻkka yetkurdi gard. Chu maydon aro zoʻr rasmin tuzub, Churuk ip kabi ajdahoni uzub. Va gar royi birla boʻlub chorasoz, Dilovarligʻu kuchga boʻlmay niyoz. Bori ishda bir yerga yetti ishi Ki, mumkin emas andoq oʻlmoq kishi. Atosi dogʻi chun surub erdi umr, Vido’ etgali yetkurub erdi umr. Qadining xamidin bilib erdi xayl Ki, jismigʻa tufroq sari boʻldi mayl. Quvosini za’f aylagan chogʻda sust, Skandar boʻlub erdi shahligʻda chust. Oʻzi boʻldi Tengriga poʻzishpazir, Skandarga topshurdi toju sarir. Chu oʻgʻligʻa taxtini qildi maqom, Oʻzi ayladi taxta sori xirom. Hamono iki shox berdi daraxt, Birin yoʻndilar taxtau birni taxt. Ne qushqaki bir shoxi maskandurur, Yana shoxi soʻngra nishimandurur. Skandar chu koʻrdi ato margini, Yaqin erdi qilgʻay jahon tarkini. Chu mustavli oʻldi bu niyat anga, Ato qilmish erdi vasiyat anga Ki: «Mulkumda begonani qoʻymagʻil, Shabistonima yonani qoʻymagʻil! Harimim aro kirmasun hech yot Ki, boʻlgʻay anga pardadarlikda ot! Seni istabon topqonimdin murod Budurkim, qachon aylasam xayrbod. Sen oʻlsang chu qoyim maqomim mening, Babod oʻlmagʻay nangu nomim mening». Bu soʻz yodigʻa kelgach oʻldi zarur, Yeturmak ato pardasigʻa surur. Hamiyat dogʻi mone’ oʻldi base Ki, yeldin ziloligʻa tushgʻay xase. Ato soʻgini aylagach bartaraf, Sariru nigin topti andin sharaf.(14) Ato taxtini chun maqom ayladi, Tuzub rud, ohangi jom ayladi. Ayogʻchi, ber ul javhari gʻamzudo(15), Dema gʻamzudo, jomi motamzudo. Ki, andin sumursam gʻamim qolmasun, Ato soʻgidin motamim qolmasun. Mugʻanniy, qilib soz rudi nishot, Aning birla tuzgil surudi nishot Ki, soʻz taxtida boʻldum oromgir, Boʻlay tahniyat bazmida jomgir! Navoiy, jahonning firibin yema, Xirad ollida naqshu zebin dema. Chu davron ishi bevafoliqdurur, Fuzun shohligʻdin gadoliqdurur. Gadoyeki qayd oʻlgʻay andin yiroq, Muqayyad jahondordin yaxshiroq! XVI Himmat humoyining balandparvozligʻi ta’rifidakim, janohhaynining soyasi quyoshning anqoyi zarrin janohigʻa zulmat Qofida nishiman berur va azimjussaligʻi vasfidakim, bayzoning siymin bayzosin janohayni ostigʻa yashurur va har gadogʻa ul soya tushsa, salotin aning gadoyidurur va har shohdin soyasin olsa gado aning qoshida shoh koʻrinur Birovkim anga himmat oʻldi baland, Erur olam ahli aro arjumand. Kishi naqdi gar bir qaro mis emas, Agar himmati boʻlsa muflis emas. Ani angla mufliski, yoʻq himmati, Chu yoʻq himmati, yoʻq aning hurmati. Bu rasm oʻldi oyini dayri fano Ki, hurmat topar kimda boʻlsa gʻino. Chu himmat erur kimiyoyi vujud Ki, andin topar e’tibor ahli jud. Birovkim, aning kimiyodur fani, Ani desa boʻlgʻay el ichra gʻani. gʻinodur chu el hurmatigʻa sabab, Anga ehtirom etsalar yoʻq ajab. Birovkim, aning himmati yoʻqturur, gʻani boʻlsa ham hurmati yoʻqturur. Tutay, dunsifat kimsaning ganji bor, Tunu kun aning hifzidin ranji bor. Pashize agar tugdi ersa laim, Mudom ochmogʻidin topar koʻngli bim. Desakim: ochay tongla, yoxud bugun, Tugar ul tugunga yana bir tugun. Ochardin emas komi tarqotmogʻi, gʻaraz bor anga oʻzga bir qotmogʻi. Koʻrunmay diram iqdin ochmogʻi xoʻp, Diram har necha koʻp, tugun dogʻi koʻp. Ochar boʻlsa andin sarosar girih, Solur koʻngliga bir girih har girih. Ayigʻ la’bidin jatqakim non erur, Ani itga solmoq ne imkon erur. Bijin topsa yer, to ichiga sigʻar, Ne qolsa ovurtigʻa borin yigʻar(1). Yigʻoch uzra gar boʻlsa yuz ming yongogʻ Koʻmar yerga har ne oʻgʻurlodi zogʻ. Yer ostiki sichqongʻa koshonadur, Yana anda har yon nihon xonadur. Razolatni haddin qachon oshurur, Oʻzidin dogʻi tu’masin yoshurur. Najosat yoʻlidin qoʻyub gulxani, Zaxiram, deb anbor aylar ani. Jualdur tezak toshimoqdin zabun Ki, boʻlmish qarorib, yuzi sarnigun. Ani qoʻymas oʻlmakligin bilsa ham, Necha ot oyogʻigʻa yanchilsa ham. Koʻrar ayb dun sarf qilmoq diram, Aningdekki, yigʻmogʻni ahli karam. Karamdin birovkim tihi jayb erur, Tihi aylamak jayb anga ayb erur. Bu ish himmat ahligʻadur ibtilo Ki, jaybi diram birla boʻlgʻay toʻlo. Karamsizki bor uyda maxzan anga, Falokat bila foqadur fan anga. Yemas elki amvol aro boʻlsa gʻarq, Alar birla muflislar ichra ne farqgʻ Desam ham boʻlurkim, erur farqi kam, Xirad ollida koʻpdurur farqi ham Ki, har necha bemoya boʻlsa la’im, Anga kimsadin yoʻqdurur hech bim(2). Vale boʻldi chun ganjiyu maxzani, Xaloyiq erur jonining dushmani. Qizil tulku yoxud qaro kish kibi Ki, boʻlgʻay tuki qatlining mujibi. Sadafdekki yiqqon uchun durri pok, Qilurlar olur chogʻda koʻksini chok. Koʻngul himmat ahligʻakim boʻldi keng, Gʻino birla faqr oʻldi ollinda teng(3). Ne ganj oʻlsa bermakda bordur aziz, Ne nomus etar bergali bir pashiz(4). Mubohot qilmas yemaktin kuloch, gʻamin boʻlmas ar topsa yovgʻon umoch. Xirad ahli chunkim taammul qilur, Tafovut bu ikida ham topilur. Ne naqdeki ahli karam sarf etar, Anga xalqdin koʻp mashaqqat yetar. Agar yoʻq anga bazl etar dastras Ki, zoti aro himmati ganji bas. Ne eldin topar har zamon yuz malol, Ne ahvoligʻa yuz qoʻyar ixtilol. Kishikim biyikrakdurur himmati, Jahon ahlidin kamdurur mehnati. Ne qushkim baland oʻlsa parvoz anga, Halok istamas novakandoz anga. Agarchi erur mushak otmoq ishi, Bulut momugʻin oʻrtay olmas kishi. Necha tifl qilsa pulab xiyraliq, Qachon sham’i anjum topar tiyraliqgʻ Tutaykim, biyik toqqa chiqsun palang, Toʻlun oygʻa sekrib yeturgaymu changgʻ Baland aylabon himmat ul beniyoz Ki, har necha himmat biyik, mehnat oz. Birovgaki himmat qilur yorliq, Gadoliq tilar, yoʻq jahondorliq. Oʻzin faqr birla jahondor etar, Jahondorliqdin vale or etar. Dema faqr koʻyi gadoyin gado Ki, shahlar shahi qilmish oni Xudo. Qilur podsho ul gadoliq havas, Nechukkim, gado podsholiq havas. Magar Haq yeturgay bu ogohlik Ki, faqr istagay el, qoʻyub shohliq. XVII Iskandar bila ul gadoligʻ ixtiyor etgan podsho, balki filhaqiqat podsholiqqa yetgan gado hikoyatikim, Iskandar ani mazallat chohidin chiqorib, saltanat koxigʻa oʻlturtmoq istadi va ul toj tarkin qilib, boshidin tarki tojixayolin chiqoremadi. Eshittimki, Iskandari nomdor, Chu boʻldi jahon ahligʻa komkor. Ne kishvarki boʻldi musaxxar anga, Mute’ oʻldi doroyi kishvar anga. Hamul shahni kishvargʻa shoh ayladi, Hamul elga kishvarpanoh ayladi. Shahu mulkdin koʻngli tingʻoch tamom, Yana mulk azmigʻa qildi xirom. Magar fath boʻlgʻonda Magʻrib zamin, Shahi zohir aylab edi qatlu kin. Chu razm oʻti boʻlmish edi bartaraf, Shah oʻlmish edi razm ichinda talaf. Skandar chu fahm etti xasmin qatil, Anga mulki ichra tilatti adil. Dedikim: «Bu kishvar salotinidin(1), Xabarliq jahonbonliq oyinidin, Qolibmu ekin bir aningdek kishi Ki, qilsam ruju’ anga bu mulk ishigʻ Ani elga shoh aylasam mustaqil Ki, mulk oʻzgaga boʻlmasa muntaqil». Dedilar xaloyiq duo aylabon, Hadisigʻa jonlar fido aylabon. Ki: «Ofoq aro sarfaroz oʻlgʻasen, Hamisha raiyatnavoz oʻlgʻasen. Bu yangligʻ kishikim qilursen soʻrogʻ Ki, andin raiyatqa yetgay farogʻ. Qabul aylagay oni yaxshi-yamon, Kishi yoʻq, magarkim birov bu zamon, Vale xalq ichindin firor aylamish, Ajab nav’ ish ixtiyor aylamish. Tiriklar arosigʻa qilmas ubur, Matofi emas gʻayri – eski qubur(2). Hamono tiriklarda koʻrmay vafo, Qubur ahligʻa aylamish iktifo. Boshi toj tarkin qilib ixtiyor, Boʻlub tark toji bilan baxtiyor. Ne maskan boʻlub kecha bir bum anga, Ne kunduz yemak vajhi ma’lum anga. Kishi birla yoʻq mutlaqo ulfati, Boʻlub xalq gʻavgʻosidin kulfati. Niyoz ahli chun qilsalar ixtilot, Qilur soʻzda zohir gahi inbisot. Nasoyih der elga bagʻoyat mufid Ki, olamdin elni qilur noumid. Soʻz ichra bu taqrib tartib etar Ki, elni fano sori targʻib etar!» Skandar eshitgach dedikim: «Yurung, Ani qayda boʻlsa, topib kelturung!» Ravon hukm ila har taraf surdilar, Topib shoh bazmigʻa yetkurdilar. Yalang erdi boshu, ayogʻi yalang, Yaqo chokidin koʻksi dogʻi yalang. Jahon shugʻli gardiga silkib etak, Tutub iki ilgiga iki soʻngak. Skandar anga ehtirom ayladi, Oʻz ollinda oliy maqom ayladi. Dedi: «Bu soʻngaklardin afsona ayt, Ne soʻrsam, javobin aning yona ayt!» Dedi: «Goʻrlardin qilurda guzar, Necha bu soʻngaklarga soldim nazar. Zamirimgʻa lekin nihon qoldi bu Ki, shahning qayudur, gadoning qayugʻ Chu oʻlganda birdur bu iki mato’, Tiriklikda nevchun qilurlar nizo’gʻ» Kelib bu kalomi Skandarga xush, Dedi: «K-ey zabonovari borkash, Seni toptim asru biyik nuktalik, Agar bor esa himmating ham biyik. Seni kishvaringda qilay arjumand, Berib shohligʻ, poyang aylay baland». Dedi: «Himmat oʻlmish manga hamnishast, Sen istardek ermas, vale asru past Ki, tark aylabon faqr sarmoyasin, Pisand etgamen shohligʻ poyasin. Yemas rub’i maskunga ragʻbat manga, Tilar toʻrt sarmoya himmat manga: Biri andin oʻldi hayoti abad Ki, yoʻqtur aning intihosigʻa had. Yana bir: yigitlikki topmay xalal, Qariliq bila boʻlmagʻay ul badal. Yana bir: gʻinoyi muabbaddurur Ki, ollinda iflosqa raddurur. Yana: shodligʻkim, yoʻq oning gʻami, Adam boʻlgʻay ul surning motami». Skandarni hayrat zabun aylabon, Dedi, bosh uyotdin nigun aylabon Ki: «Yey farruxoyinu farxundaroy, Bu uqdangdin ul boʻldi mushkilkushoy Ki, bu dayr aro topsang ogohliq, Sanga faqr berdi, manga shohliq. Agarchi meni ayladi arjumand, Sanga berdi himmatni mendin baland». Gadoyeki boʻlgʻay biyik himmati: Anga past erur shohligʻ rif’ati. Chu himmat baland oʻldi ersa faqir, Koʻziga erur asr shohi haqir. ХVIII - Hikmat Iskandarning Arastudin savoli ul bobdakim, maqsudgʻa qaysi maqom yaqinroq va ul maqom sari ne nav’ xirom munosibroq va Arastu yoʻqluq maqomigʻa yoʻl koʻrguzmak va sabukborliq xiromi ohangi tuzmak Arastudin etti Skandar savol: «Ki, ey fikratinggʻa falak poymol, Ne yoʻldurki, maqsud erur manzili, Ne ishdurki mahmud erur hosiligʻ» Dedi: «Xalqdin oʻzni fard aylamak, Fano koʻyi yoʻlinda gard aylamak». Dedi: «Ul kishikim tavongardurur, Anga xayr koʻprak muyassardurur». Amalning chu maqsud aro daxli bor, Tavongargʻa koʻprak kerak e’tibor. Birovkim savob etsa koʻprak husul, Anga koʻprak oʻlgʻay umidi vusul. Dedi: «Xayrkim qilsa ahli manol, Bu ishdin emastur yiroq ikki hol. Biri ulki: mavqe’dadur ul ishi, Ishin gʻayri mavqe’ qilur ham kishi. Gar ish gʻayri mavqe’da mavjud erur, Kishi har nekim qildi mardud erur. Va gar oʻz yeridadurur qilgʻani, Ne ish qilsa maqbul tutsaq ani. Nekim asldin topti ma’zulluq, Ishi far’ ila boʻldi mashgʻulluq. Yerur rohzan kimki ogoh erur, Bu yoʻlda nekim mosivalloh erur. Birov shoh vasligʻa qat’ etsa yoʻl, Kerak voqif oʻlsa qaroqchidin ul. Qaroqchigʻa boʻlgʻon kishi muttafiq, Qachon shoh bazmigʻadur mustahiqgʻ Vale ulki raf’ etti budu nabud, Gumon qilmadi Haqdin oʻzga vujud. Oʻzin chunki maqsud aro qildi yoʻq, Oʻzi qolmayin, qoldi maqsudi-oʻq. Gumon qilma mundin biyikrak maqom, Kishi anda chun yetti, boʻldi tamom». Bu durlarnikim sochti gavharfurush, Sadaf ogʻzidek soyil oʻldi xamush. XIX Iskandarning saltanat tojidin sarkashlik qilib, xilofat taxtidin ayoq tortqoni va Rum ahli boshlarin oyogʻiga qoʻyub, aning maqdamidin taxt poyasin baland qilib, toj qadrin arjumand qilgʻonlari va aning adli aynining quyoshi bila zulm shomining xuffoshin koʻr etib, jahonni yorutqoni va zulm ahlining zulmatdek olam yuzidin qiroq tutqoni Guzorishqa ulkim, qalam qildi tez, Qalamdin bu yangligʻ boʻlur nuktarez Ki, chun Faylaqus oʻrtadin chekti raxt, Skandargʻa taslim etib toju taxt. Skandarki donoyi ofoq edi, Bilik ichra ofoq aro toq edi. Anga toj ila taxt tushmay qabul, Bu andeshadin behad erdi malul Ki, shahligʻda haddin koʻp ofot erur, Ne qilsa falakdin mukofot erur. Agar tarkiga koʻnglini shod etib, Atoning vasiyatlarin yod etib. Koʻp oshufta qilgʻoch ani bu mihan, Ulusni yigʻib, tuzdi bir anjuman. Chu yaksar yigʻildi sharifu vaze’ Soʻze qildi ogʻoz behad bade’. «Ki, ey qavmkim, mulkungiz keldi Rum Ki, ollimda holo qilibsiz hujum. Agar sarfaroz ar sarafgandasiz, Bori Tengriga men kibi bandasiz. Yeman siz kibi, sizdin oʻksuk base, Atosiz, dil ozurdaye bekase. Atomni agar lutf aylab Iloh, Bu kishvar uza ayladi podshoh. Hamono bu ishga sazovor edi, Bu yuk chekkali quvvati bor edi. V-ar obovu ajdodima qildi Haq, Bu mulk ahligʻa hukmronliq nasaq. Alar dogʻi zeboi taxt erdilar, Tavonou feruzbaxt erdilar. Vale men erurmen bagʻoyat haqir, Dogʻi saltanat amri behad xatir. Bu ishga keraktur tavono kishi, Yemas men kibi notavono ishi. Yerur tortmoq sher chekkonni moʻr, Yukin pilning aylamak pashsha zoʻr(1). Ne bor shahlik aylarga niyat manga, Ne aylay desam qobiliyat manga. Bu taklifdin chunki ranjurmen, Agar aylasam tark – ma’zurmen. Chu men ayladim ajzim izhorini, Bu andeshadin koʻnglum ozorini. Siz emdi oʻzunguzga shohe toping, Bu kishvargʻa kishvarpanohe toping. Har ishta zamon ahlining foyiqi Ki, to boʻlgʻay ul shohligʻ loyiqi. Quyoshdek qaviymehru ravshanzamir, Va gar chiqsa ashhabqa ofoqgir. Adolat aro fasli navroʻzdek, Siyosatda barqi jahonsoʻzdek. Iriklik chogʻi xasmgʻa chorasoz, Qotigʻliq mahalli raiyatnavoz(2). Anga taxtu davlatni maskan qiling, Boshin toj birla muzayyan qiling Kim, ul yogʻdurub abri ehsonini, Yeramdek qilib mulk boʻstonini. Adu xaylin oshuftahol aylasun, Sanam zulfidek poymol aylasun. Necha shu’lai fitna yoqsa aduv, Qilich selidin ursun ul oʻtqa suv. Raiyatqa qilsa qalamzan sitam, Qalamzanning ilgini qilsun qalam(3). Musofir yoʻli rishtasin uzmasun, Qaroqchi qarosini koʻrguzmasun. Qilib zabt ila mahkam oʻgʻri yoʻlin, Ulus molidin qisqa qilsun qoʻlin. Adam aylasun zulm ta’limini, «Lam»i jahd etib «lom» ila «mim»ini(4). Adolat qilurning topib holatin, Fuzun qilsun elga aduv olatin. Nekim Haq buyurmish, boʻlub payravi, Haq aytur ulus ilgin etsun qaviy. Berib zulmgustarga farsudaliq, Raiyatqa yetkursun osudaliq». Tugatgach soʻzin shohi ravshanzamir, Ulus chektilar har tarafdin nafir «Ki, ey xusravi odili dodgar, Nega aylading bizni faryodgargʻ Yetar chogʻda adlingdin elga navo, Bu yangligʻ nedin zulm koʻrdung ravogʻ Ne soʻzlar edikim bayon aylading Ki, bu xalq bagʻrini qon aylading. Bu soʻzlar deguncha, oqiz qonimiz Ki, boʻlsun yoʻlungda fido jonimiz! Sen oʻlgʻuncha bu el boshidin yiroq, Yiroq boʻlsalar jonidin yaxshiroq. Sanga garchi jonbaxsh keldi kalom, Yaqin erdikim aylagay qatli om(5). Senu saltanat tarki – soʻzmu boʻlur, Badilingni koʻrguchi – koʻzmu boʻlurgʻ Bugun olam ichra sen ul shohsen Ki, aflok sirridin ogohsen. Jahon ichra sen bilmagan yoʻq ulum, Bilur olam ahli, nekim ahli Rum. Falak sham’i royi muniring sening, Maloyik charogʻi zamiring sening. Jahon koʻrmagan sen kibi xusrave, Quyoshtal’ate, Mushtariy(6) partave. Qilib adl royingdin andoq zuhur Ki, gul birla xurshiddin atru nur. Vujudingda pinhon xiradyorligʻ, Jamolingda paydo jahondorligʻ. Bu himmatki zoting aro bordur, Sanga Rum sultonligʻi ordur. Bilurbizki bu mulk erur kam sanga, Umid ulki, tushgay jahon ham sanga. Falak sayridin oshkoru nihon Ki, hukme yozilmish: seningdur jahon. Yana kimsa farmonravo qilmagʻil, Jahon ahlini benavo qilmagʻil. Agar sen bu ishni qabul etmagung, Bu mulk ahli faryodigʻa yetmagung. Qoʻyub mulki mavrusinga yonani, Ravo koʻrsang uy ichra begonani. Qila olmayin bu balo ixtiyor, Borimiz qilurbiz jalo ixtiyor! Chu tushsak gadoliqqa har mulk aro, Xudo soʻrgʻusi sendin ul mojaro». Bu soʻz deb ulus boʻldilar ashkrez, Bosh aylab yalang, chektilar rustaxez. Skandarki mundoq alomat koʻrub, Alomat demaykim, qiyomat koʻrub. Pushaymon boʻlub degan aqvoligʻa, Buzuldi base koʻngli el holigʻa. Solib ul sifat sidq oyin sifot, Degandin aning koʻngli ichra uyot. Ham atboining yaxshi niyatlari, Yana ham atosi vasiyatlari Ayon etti bir nav’ ta’sir anga Ki, bermak mahol erdi tagʻyir anga. Boʻlub xotiri haddin ortuq malul, Ulus iltimosini qildi qabul. Rizo zohir etgach, shahi navjuvon, Arastuyi(7) farzona qoʻpti ravon. Olib tojni aylabon arjumand, Aning boshidin ayladi sarbaland. Ravon tutti aytib sano, bir qoʻlin, Balinosi(8) dono yano bir qoʻlin. Iki ganji hikmat ani yoʻldabon, Chiqordilar avrang uza qoʻldabon. Topib maqdamidin biyik poya taxt, Quyosh boshi uzra solib soya baxt. Arastu bila oʻq, Balinos edi Ki, bu Xizr edi, ul bir Ilyos(9) edi. Xaloyiqqa yuzlandi bir inbisot Ki, oʻlturgali yetti mufrit nishot. Nisor ul qadar sochti yaxshi-yamon Ki, qildi nujum arzni osmon. Adadsiz surur ahligʻa boʻldi sur, Aningdekki sur ahli qildi surur. Chu Iskandari mehr oʻlub pardapoʻsh, Shafaq bodasin topti qilmoqqa noʻsh. Tarabdin falak qildi holi anga, Yangi oyni jomi hiloliy anga. Skandar barumand oʻlub baxtidin, Shabistongʻa kirdi tushub taxtidin. Gulu sabza uzra tuzub toza bazm, Mayi lolagun ichgali qildi azm. Qadah partavikim damo-dam tutub, Shabistonni xurshiddek yorutub. Debon soʻz, degach shohi gardunjanob, Javobin Arastuyi hikmatmaob. Surub nukta har sori donishvari, Bilik ichra allomai kishvari. Ne hikmatdin ayru qadah gardishi, Ne juz ilmi hikmat takallum ishi. Nukotkim shahi komyob aytibon, Anga nukta ahli javob aytibon. Zuhur aylabon garchi ayshu tarab, Vale sarbasar mahzi ilmu adab. Chu har ilmdin boʻldi guftu shunid, Dimogʻini shahning qizitti nabid. Qoʻpub chiqqali mayl koʻrguzdi xayl, Koʻzi shohning uyqugʻa qildi mayl. Boʻlub uyqu chun ulcha matlub oʻlub, Yorim kecha ham sajda margʻub oʻlub. Ibodat uchun shohi yazdonparast, Oʻzin xas kibi qildi tufroqqa past. Ishi yigʻlayu uzri mofot edi, Anga tonggʻacha boʻyla avqot edi. Quyosh chun qilib avj ohangini, Yorutti yana charx avrangini. Kavokib topib ul yoruqdin zarar, Bori uchtilar ul sifatkim sharar. Skandar yana taxtin aylab maqom, Xaloyiqqa hukm ayladi bori om. Ulus qildilar xizmatigʻa hujum, Quyosh tegrasida nechukkim nujum. Yigʻilgʻoch ulus shah qilib ibtido, Xaloyiqqa soʻz mundoq etti ado: «Ki, berdi manga dodgarlik Iloh, Bor ersa xaloyiq aro dodxoh, Kelib ollima arzi hol aylasun, Oʻz ahvolini qiylu qol aylasun! Qoshimda soʻzin arz aylar zamon, Meni bir oʻzi yangligʻ etsun gumon. Ne taxtimdin oʻlsun anga dahshate, Ne tojimdin oʻlsun anga vahshate. Ne shah deb meni aylasun iztirob, Ne maqsud adosida qilsun shitob. Ayon aylasun reshi dardu gʻamin, Yoqay dod bermak bila marhamin». Ulus boshladi arzi hol aylamak, Skandar bila qiylu qol aylamak. Sahardin anga tegrukim istivo, Soʻrub, xalq dardigʻa qildi davo. Kishi qoni toʻkkanni boʻynin urub, Qoʻlin kestururning, qoʻlin kesturub. Berib dod mazlumi gʻamxoragʻa, Qilib rahm marhumi bechoragʻa. Qilib zulm ahlin qaro yerga past, Alargʻaki, mazlum erur zerdast. Xush ul shahki zulm ahlin aylab nigun, Jafokash jafogarni koʻrgay zabun. Bu yangligʻ qoʻyub adl bunyodini, Yarim kungacha berdi el dodini. Atosi zamonida har nav’ ish Ki, andin xaloyiqqa ozor emish, Tamomin ulus boshidin qildi daf’, Yetishsun deb andin xaloyiqqa naf’. Yana shohlar hodis etgan rusum Ki, bedod emish el aro bu umum. Alar tarhini buzdi bunyoddin, Xaloyiqni qutqordi bedoddin. Adolat tariqini fosh ayladi, Siyosat anga durbosh ayladi. Raiyatqa ma’lum etib ehtiyoj, Iki yil alardin koʻtardi xiroj. Amal ahligʻa qildi mashgʻulluq, Yomonlargʻa yetkurdi ma’zulluq. Vale yaxshigʻa taqviyat ayladi, Yana yaxshilar tarbiyat ayladi. Yana narxlargʻa qilib ishtigʻol, Ogʻir sotquchigʻa berib goʻshmol. Tuz aylab tarozu iki boshini, Temurdin yasab, muhr etib toshini. Qari ham temurdin anga boʻldi xos Ki, el boʻldi kam gaz olurdin xalos. Qaponni ham ul ixtiro ayladi, Qiyos ichra raf’i nizo ayladi. Yana tuzluk izhorigʻa tuzdi kayl Ki, el qilmagʻay egrilik sori mayl. Yana tuzdi oltun tarozusini, Qaviy aylabon adl bozusini. Marohil aro qoʻydi rahdorlar, Yoʻl ahlin xatardin nigahdorlar. Adolat qoʻlin tutti andoq biyik Ki, topti amon arslondin kiyik. Karak xayligʻa qarchigʻay darmiyon, Alar joʻja yangligʻ, bu bir makiyon. Yarim kungacha adl ila dod edi, Yana kun soʻnggʻi yaxshi bunyod edi. Bu yangligʻ chu oz vaqt tuzdi rusum, gʻani boʻldilar adlidin ahli Rum. Ketur soqiyo, toʻldurub jomi adl Ki, koʻrguzdi Iskandar ayyomi adl! Taodul bila tut ani behamol, Icharda manga garchi yoʻq e’tidol. Mugʻanniy, navoda tuzub mu’tadil, Navosozliq qil manga muttasil. Qulogʻimgʻa dilkash sadoye yetur, Meni benavogʻa navoye yetur! Navoiy, taoduldin etma udul, Qabul ahlidin gar tilarsen qabul! Chu odil shah ilgidin ichgung ayoq, Necha e’tidol asrasang yaxshiroq. Nechukkim, erur adl shahlargʻa zeb, Yerur ham gado, xokirahlargʻa zeb. Shahekim, adolatdur oning ishi, Teng ermas anga shohlardin kishi. XX Adolat ayni ta’rifidakim, salotinning zulumoti zulmi orasida «aynul - hayot» jovidoniydurur va ichganga ziloli zindagoniy yetkurur Ne asmokim, ul Haq sifotigʻadur, Agar fikrating har bir otigʻadur. Ne amreki boʻlgʻay sifat doxili, Haq otidur ul amrning foili. Karam fartidindur karim oʻlmogʻi, Tarahhum koʻpidin rahim oʻlmogʻi. Agar vojidu mojid et e’tibor, Agar Hayyu Qayyum bir hukmi bor. Vale oti asmoda odil emas, Oʻqur chogʻda el oni odil demas. Adolatqa yetganda qilmish Xudo, Oʻz otini «Al-adl» birla ado. Bu otigʻa koʻprak uchun ehtimom, Aning birla olamgʻa berdi nizom. Ne shahkim, aning adl kirdoridur, Desam, yoʻq ajabkim, Xudo yoridur. Bu ma’nidin erkinki, olamda shoh Ki, derlar ani xalq zilli Iloh. Gar af’oli mardudu maqbul emas, Bulardin qiyomatda mas’ul emas. Yerur adlkim, Qodiri Zul-jalol, Qiyomat kuni andin aylar savol, Agar adl yoʻq oshkoru nihon Yaqin bilki, zeru zabardur jahon. Anushirvon(1) garchi kofir edi, Vale adl zotida zohir edi. Oʻrun garchi kofirgʻa doʻzaxdurur, Aning adldin oʻrni barzaxdurur. Agar kufr rizvon sori qoʻymadi, Vale adl niyron sori qoʻymadi. Ul oʻtgandin ar ming yil andozadur, Adolatdin ovozasi tozadur. Yerur turfa bukim, salotin aro, Qayu adl etar kishvari din aro. Qilurda sifat adlu insofini, Nihoyatqa yetkurmak avsofini, Demaklik emas «hukmroni zamon», Demaktur «Anushirvoni zamon». Ajabroq bukim, ulki bu oti bor, Bu tashbih birla mubohoti bor. Ne soʻzdinkim oʻtti erur bu ajab Ki, kavnayn shohi – Rasuli arab. Shahekim, rusul keldi xayli aning, Bori ofarinish tufayli aning. Qilur chogʻda Haq shukri izhorini, Magar bu sifat surdi guftorini Ki: «Sultoni odil zamonida dahr, Vujudum bila berdi olamgʻa bahr. Manga chun valodat zamoni edi, Ulusqa adolat zamoni edi». Hadisida ham bu bashoratdurur Ki, adl ahli sori ishoratdurur. Ki, adl ichra oʻtganga bir soati, Yerur behki, jinnu bashar toati. Yana ham hadisedurur bu sahih Ki, aylabdur oni bayoni fasih: «Qolur kufr aro qolsa obod mulk, Boʻlur zulm agar boʻlsa barbod mulk». Shah ar kufr aro adlin etsa ravon, Tuzar mulkin andoqki Nushiravon. Va gar din aro zulm parron qilur, Bu shahlardek oz chogʻda vayron qilur. Shahekim qilur xayli insongʻa amr, Haq etmish anga adlu ehsongʻa amr. Agar zulm qilsa erur necha hol Ki, jonigʻadur borcha oning vubol. Birovkim Haq amrigʻa osiy boʻlur, Nekim qilsa jurmu maosiy boʻlur. Yana bir bukim aylab oʻzni safih, Haq axloqigʻa xulqi qolmas shabih. Yana buki elga solib iztirob, Qilur zulmi obodlarni xarob. Yana ulki, chun zulme mavjud oʻlur, Bori xalq koʻngliga mardud oʻlur. Ne mardudluqkim, boʻlur el ishi – Tunu kun aning jonining qargʻishi. Ne damkim urar xalq nuqsonigʻa, Qilur tez doʻzax oʻtin jonigʻa. Ulus dushmani desa boʻlmas ani Ki, bor ul haqiqatda oʻz dushmani. Necha zulmkim elga zolim qilur, Oʻz-oʻziga koʻprak qilur – Haq bilur. Ne zolimki, bir kimsaga zulm etar, Iki foida zulmkashga yetar. Bir ulkim, qiyomat kuni ajri bor, Angakim bu zulm aylamish, zajri bor. Yana buki, mazlum erur ot anga, Kishi aylamas zulm isbot anga. Vale kimsakim zulm anga komdur, Bu olamda mardudu badnomdur. Makon chun qilur oʻzga olam sori, Oʻtar betavaqquf jahannam sori. Qayu shohkim adldin fard erur, Ham oʻz jonigʻa zulmidin dard erur. Kivursa oʻzin odil el sonigʻa, Ne zulm elga aylar, ne oʻz jonigʻa. Agar bilsa shah adl etar hirfasin, Nechuk bergay oʻz ilgidin sirfasin. Necha sirfadin shah keraktur yiroq, Bu yerda vale sirfasi yaxshiroq. Shahekim, anga adl boʻlgʻay qiliq, Yerur aylasa sirfa besirfaliq. XXI Mahmud hikoyatikim, ajal ogʻir uyqusigʻa borgʻondin soʻngra Mas’udning tushiga kirdi va adolat aynin paydo qilur uchun anga pandlar berdi va nasihat zilolidin aning yuziga bir suv urdikim, ani gʻaflatuyqisidin seskandurdi Yeshittimki, Mahmudi(1) gʻoziygʻa dahr Chu jomi hayot ichra hal qildi zahr. Qilib «irjii» nagʻmasin istimo’, Ruju’ etti olamgʻa aylab vido’. Jahondin uzar chogʻda payvandini Valiahd etib erdi farzandini. Chu ul ayladi tarki dori fano, Firoqida oʻgʻligʻa erdi ano. Hamono laqab erdi Mas’ud anga, Kirib tushga bir kecha Mahmud anga, Oʻgʻulgʻa ajab nav’ qildi zuhur, Boshidin-ayogʻigʻacha gʻarqi nur. Boʻlub turfa bogʻe aning maskani, Dema bogʻkim, ravzaning gulshani. Damo-dam fuzunroq nishoti aning, Oshib har zamon inbisoti aning. Zumurraddin ollida havzeki, aql Kelib ojiz avsofin aylarda naql. Mudavvar kelib charxi axzar kibi, Suvi lavnu ta’m ichra kavsar kibi. Qirogʻida ul havzning bir daraxt, Solib shoh uza soya andoqki baxt. Qilib past tubo qadin poyasi, Hamul ravza sahnin tutub soyasi. Yana ravzaning sabzasi za’faron, Isi xastalar jismidin za’fron. Tamoshosidin koʻzga yorub charogʻ, Muattar boʻlub atri birla dimogʻ. Koʻrub shoh Mas’ud bu turfa hol, Oʻpub yer atosidin etti savol Ki: «Sultonligʻing ichra netting ekin Ki, bu nav’ manzilgʻa yetting ekingʻ» Dedi: «Ul zamonkim, jahondor edim, Adolat qilur fikrida bor edim. Chekar chogʻda Hindustongʻa sipoh, Chu ul nohiyat boʻldi oromgoh, Dedim emin oʻlsun cherikdin bu mulk, Sitamgʻa uzotur ilikdin bu mulk. Munodidin anglab bu hukmumni xayl, Manga boʻldi sayr aylamak sori mayl. Qilib besha tavfigʻa har yon nazar, Ki, nogah bir el sori soldim guzar. Jazira aro necha uyluk kishi, Kelib za’f ila ajz alarning ishi, Yigʻochu qamishdin yasab xonumon, Ani sandalu zarhal aylab gumon. Uy ichra gilem oʻrnida boʻryo, Kelib bogʻu boʻston buzuq qoʻryo. Oʻtar chogʻda nazzora aylab muni, Yetishti qulogʻimgʻa mazlum uni. Hamul un bila markab ettim ravon, Chu yettim, ajuze edi notavon. Buzub qoʻryosin cherikchi kirib, Uyidin necha shox oʻtun oyirib, Oʻtunni uyidin chiqorgʻon zamon, Solib toʻbra ichra dogʻi somon. Yana bir ayogʻ ham olib badsigol Ki, ul zarf bor erdi yashil safol. Bularni olib zolimi tundxoʻ, Chiqarda yoʻluqti manga roʻbaroʻ. Jadal aylabon dodxohi bila, Kelib ul iki-uch guvohi bila. Chu bildim aning zulmu yagʻmosini, Iyosiga qaytardim ashyosini. Yana qoʻryosini naybast etib, Ne ayrilgʻonin borcha payvast etib. Dedim, bogʻlabon zolim ilgini rust, Osib boʻgʻzidin ul uy ollida chust. Chu ashyosini oldi zoli najand, Hamul dam sipah sori surdum samand. Men etgan zamon tarki dori gʻurur Ki, boʻldi maqomim bu dori surur. Nihoyatsiz erdi gunohim mening, Bu ish boʻldi oxir panohim mening. Xitob oʻldi, k-ey osiyi borgoh Ki, umrungda qozgʻonmading juz gunoh. Necha haddin ortuq gunahkorsen, Tomugʻ shu’lasigʻa sazovorsen. Hamul adlkim tutti sendin vujud, Gunohing bogʻishlandi budu nabud. Vale har ne ish qilgʻoning begʻaraz Topibdur bu olamda bir-bir evaz. Tuzatting chu ul zolgʻa qoʻryo, Yoʻq erdi bu fe’lingda roʻyu riyo. Aning muzdidur bu riyozi bihisht, Yeli mushkso, gardi anbarsirisht. Iki shox oʻtunkim, ani oldi zol, Yerur muzdi bu naxli tubo misol. Yashil zarfkim, aylading rad anga, Yevazdur bu havzi zumurrad anga. Yetaklik somoninki oldi ajuz, Yevazdur anga za’faron birga yuz. Qatil etganing zolimi shumni Ki, qutqording ul xasta mazlumni. Aning muzdi boʻldi hayoti abad, Maqosidga yoʻq bu hayot ichra had. Bu savdodin ar voqif oʻlsa kishi. Qachon adldin oʻzga boʻlgʻay ishi. Agar adl olamda tutmas vujud, Pushaymonligʻ etmas bu olamda sud. Sangakim bu soat erur dastras, Bu ish kasbidin tinmogʻil bir nafas. Damekim, shah oʻz adlidin fard erur, Anga ul dame bedavo dard erur. Chu Mas’ud uygʻondi ul uyqudin, Farogʻat topib xotiri qaygʻudin. Adolat tariqin shior ayladi, Ato buyrugʻin ixtiyor ayladi. Qayu shahki adl etsa Mas’uddek, Ne tong Haq nasib etsa Mahmuddek. ХXII - Hikmat Iskandarning Arastudin savoli ul bobdakim, adolat natijasi ne nav’ ishlar boʻla olgʻaykim, ul natija umidiga kishi ul yoʻlgʻa qadam solgʻay va Arastugʻa jahonkushoyliq tili ochilmoq va adl natijasi jahongirlik erkinin sobit qilmoq va odilgʻa ul jahon saodati ham topilmoq Yana shoh Arastugʻa qildi xitob «Ki, ey donishoyinu hikmatmaob! Shahekim erur adlning jozimi, Ne ishlar ekin adlning lozimigʻ» Dedi: «Shahki adl oʻlsa oyin anga, Musaxxardurur dunyoyu din anga. Bu olamda boʻlmogʻliq ofoqgir, Yana olam ahlida jannatsarir. Bu olam olurni burun sharh etay, Yana oʻzga olamgʻa dogʻi yetay. Shahekim anga adl bunyod oʻlur, Natija bukim, mulki obod oʻlur. Chu mulk oʻldi obodu xalqi gʻani, Yaqindurki, ma’mur oʻlur maxzani. Chu maxzanni bu nav’ ma’mur etar, Sipohigʻa beshak mavojib yetar. Sipohi qachon shahgʻa tolib kelur, Adusigʻa, shak yoʻqki, gʻolib kelur. Qachon bir adusini past ayladi, Aning mulkini zerdast ayladi. Iki mulk afzun qilur quvvatin, Yana xasmining sindurur shavkatin. Bu tartib ila chunki tarhin solur, Ajab yoʻq, agar dahr mulkin olur. Yana ulki chun adli zohirdurur, Bori qavm ila xayli shokirdurur. Sipohiysi gar tigʻ urar beadad, Raiyat duo birla aylar madad. Qachon qildi ming xasmi kinxoh oʻqi, Yarim kecha qilgʻoncha bir oh oʻqi. Yana ulki chun adl boʻlmish fani, Adu xayli dogʻi tilarlar ani. Raoyosi tunlar ilik ochibon, Sipohiysi borib anga qochibon. Birov topsa bir ishga muncha sabab, Jahongir boʻlmogʻligʻi ne ajabgʻ Bu bir muddao chunki topti vuqu’, Yana birga emdi qiloyin shuru’. Birov Tengriga iltijo kelturub, Chu adl amr qilmish bajo kelturub. Olib mulkidin ranju farsudaliq, Xaloyiqqa yetkurgay osudaliq. Taammul qilib adlu ehsonigʻa, Duo qilsa ofoq eli jonigʻa. Natija munga gʻayri gʻufron emas, Jazoyi amal boʻlmay imkon emas. Bu olam dogʻi boʻldi, ul ham anga, Iki kavn mulki musallam anga». Chu xatm etti donoi bisyordon, Javobini topti shahi kordon. Hakim ayturidin chu kasb etti naf’, Bori shubhasi koʻnglidin boʻldi raf’. XXIII Iskandar ishlarining tafsilini ijmol bila deyilmak va ul ijmolning mujmalotin tafsil qilmoq va Doroning rasuli anga oltun bayza tilay kelib, poʻlod nayzadek itik soʻzlar javob topib bormoq va ul sinon lam’asining barqi aning xirmani sabrigʻa oʻt solmoq va kunjud bila goʻy va chavgon yibormagi va Iskandar ul chavgon bila goʻy urub kunjudni qushlar termagi Bu yangligʻ dedi moʻbadi nuktasanj(1), Ki, tarix ilmigʻa koʻp chekti ranj. Ki, chun qildi ul shohi navxosta, Adolat bila mulkin orosta. Hakim, oʻylakim koʻrguzub erdi yoʻl, Adolat havosin bilib erdi ul. Ki, olam olurgʻa boʻlur muntahi, Bu soʻz fikrida xotiri ogahi. Taammul qilur erdi haddin fuzun, Chekar erdi andisha torin uzun. Chu adlu shijoat anga yor edi, Yana roy ila hikmati bor edi. Quyoshdek sipehr uzra tortib alam, Yurub oldi olam yuzin yakqalam. Ul ishlarki ul qildi ofoq aro, Kishi qilmadi bu kuhan toq aro. Bu a’jubalarkim anga berdi dast, Jahondorlar qadri topti shikast. Nekim qildi ul desa, aytay, kishi, Tuganmas oʻqub qarnlar ul ishi. Bori qilgʻonin demak oson emas, Deganga tugatmaklik imkon emas. Munosib bu keldiki har hol ila, Desam, avval ahvolin ijmol ila Ki, komim ravo aylamish boʻlgʻamen, Hadisin ado aylamish boʻlgʻamen. Yana qissasigʻa taaqqul qilib, Tavorixigʻa koʻp taammul qilib. Umurida ulcha gʻaroyibdurur Ki, ul ishta koʻprak ajoyibdurur. Judo aylabon kizb oloyishin, Anga aylasam nazm oroyishin(2). Hamonoki ul shohi davlatpanoh, Burun Rum taxtigʻakim boʻldi shoh. Muxolifqa qasdi halok ayladi Ki, a’dodin ul yerni pok ayladi. Cherik chekti andin soʻng istab kushod, Jahon ichra aylarga fathi bilod(3). Burun tortibon razm uchun tigʻi kin, Yurub ayladi azmi Magʻrib zamin(4). Qilib Zangbor(5) ahliga chiyralik, Yudi tigʻ suyidin ul tiyralik. Yana boʻldi Doro(6) bila hamnabard Ki, badxohdin koʻkka yetkurdi gard. Yana mulk ochmoqta qilmay darang, Yurub fath qildi bilodi Farang(7). Chu boʻldi mute’ anda boʻlgʻon ulus, Qirim birla fath ayladi Andalus(8). Yonib Misr fathigʻa qildi sitez, Sipehr oni Misr uzra etti aziz. Koʻrub tab’i ul marzni oshno, Qilib anda Iskandariya bino. Chu Zardusht(9) daf’igʻa qildi gʻulu, Alar oʻtigʻa tigʻ ila urdi su(v). Iroqi Ajam sori qilgʻach xirom, Navo topti ohangidin ul maqom. Iroqi Arabgʻa chu surdi samand, Qudumidin oʻldi ul el bahramand. Yana ayladi azmi Shomu Halab, Nasib oʻldi ul yerga komu tarab. Yaman sori chiqti nechukkim Suhayl(10), Aqiq oʻlgʻali toshlari qildi mayl. Yer oʻpmakka chun Makka azmi qilib, Qabuli uchun ul eshik ochilib. Qilib azm andin savohil sari, Qoʻyub yuz ajoyib marohil sari. Yana aylabon Fors fathigʻa azm, Muyassar boʻlub, aylamay kinu razm. Ochilgʻoch bular shohi farxundafol, Saodat bila qildi azmi Shimol. Chu mulk olgʻali da’bu xoʻ razm etib, Tavajjuh bila fathi Xorazm etib. Chekib ra’yati mehri ishroqni, Yoruq aylabon Dashti Qifchoqni. Chu bu nohiyatdin inontob oʻlub, Inongiri Saqsinu Saqlob oʻlub. Chu ozim boʻlub jonibi Osu Rus, Boʻlub yuzlari vahmidin sandarus(11). Tushub Charkasu Gurja(12) sori yoʻli, Boʻlub borcha gurjiyu charkas quli. Shimol ahlin ehsongʻa gʻarq aylabon, Tavajjuh qilib azmi Sharq aylabon. Chu manzil qilib mulki Farxorni, Kesib ul gulistonda har xorni. Chu ma’bar boʻlub Movarannahr anga, Yasolib Samarqanddek shahr anga. Chigil birla Yagʻmodin aylab ubur, Nechukkim, chamandin sabovu dabur(13). Yurub Chingʻa boʻlgʻonda masnadnishin, Kamar bogʻlab ollinda Xoqoni Chin. Yana Hind sori qilib turktoz, Boʻlub Ked qulluq bila chorasoz. Buzub Hindu Chin ichra butxonalar, Yasab toat ahligʻa koshonalar. Chu raf’ aylabon kufr yangligʻ uyub, Berib rahnavardigʻa azmi Janub. Oʻtib Sind ila Kechu Mukron sori, Ham andin qilib azm Kirmon sori. Xuroson havosida topqach hayot, Yasab anda shahre nechukkim Hirot. Sipohon sari dasht qilgʻonda tay, Bino aylabon shahre andoqki Ray. Chu fath oʻldi olamdagʻi marzu bum, Koʻngul jam’ etib ayladi azmi Rum. Necha vaqt oʻlub aysh ila jomgir, Koʻngul topmadi anda oromgir. Yana qatla olamni sayr ayladi, Mamolikda bunyodi xayr ayladi. Gʻarib ishlaridinki yoʻq anga had, Biri erdi ya’juj olligʻa sad. Masohat qilib borcha ofoqni, Ne ofoqkim, charxi nuh toqni. Chu qildi masohat masolik aro, Yigʻoch etti ta’yin mamolik aro(14). Tanobeki, massoh qildi quloch, Qilib oʻn iki ming qari bir yigʻoch(15). Aning sa’yidin topti bori sabil Nishone qachon bir yigʻoch oʻlsa mil(16). Manozilda tarhi rabot ayladi Ki, andin musofir nishon ayladi. Chu ma’murani tuzdi qilmay darang, Tengiz mayli qildi, nechukkim nahang. Su uzra surub benihoyat kema, Solib anda bori keraklik nima. Necha yil suv uzra xirom ayladi, Jazoyirda gohi maqom ayladi. Haq ehsonidin bahri zoxir aro, Bilodikim erdi jazoyir aro. Borin fath qildi suv uzra yurub, Birin chun olib, ilgarirak surub. Chu yer qolmadi olmogʻon suda ham, Bu ishlar bila boʻlmay osuda ham. Su mavji kibi iztirob ayladi, Muhit oʻrtasigʻa shitob ayladi. Chu boʻldi yeri nuqtagohi Muhit, Quyi suvu ustun sipehri basit. Qilib suv tubin koʻrmak andishaye, Hamul hikmat ahli yasab shishaye. Kirib shishagʻa ranju tashvir ila, Aning ogʻzini berkitib qir ila, Tanobeki, boʻlgʻay necha ming qari, Yeshilgan, kelur chogʻda daryo sari. Bir uchin qilib shisha davrigʻa rust, Yana bir uchin tutturub elga chust. Bu yangligʻ qilib choʻkti daryo quyi, Ani qa’rigʻa chekti daryo suyi. Gʻaroyibki daryoda boʻlgʻay nihon. Anga zohir oʻldi jahon dar jahon. Alardin ravo aylabon komini, Kema ichra qoʻydi yana gomini. Va lekin bu soʻzda erur ixtilof, Yerida demakdin emasmen maof. Yana azm qildi qurugʻluqqa bot, Chiqib ayladi azmi obi hayot. Qoronquda aylab yorugʻluq talab, Ani topmayin qoytti xushklab. Qurugʻluq aro Xizr oʻlub rahbari, Tengiz ichra Ilyos edi yovari. Bu ishlar qilibkim, kishi qilmayin, Kishidin bu nav’ ishlar aytilmayin. Valoyat qilib Tengridin multamas, Nubuvvatqa dogʻi topib dastras. Boʻlub oncha davlat muyassar anga, Yana oncha kishvar musaxxar anga Ki, sabtigʻa yoʻnsa kishi xomaye, Keraktur raqam topsa «Shahnoma»e. Va lekin bu daftarda gunjoyishi, Yemas siqqudek borcha oroyishi. Zaruratdin alqissa har hol ila, Aning qissasin surdum ijmol ila. Ado boʻldi har bayt aro daftare, Har uy ichra qildim nihon kishvare. Tamomi bu erdiki, qildim ado, Vale emdi tavfiq bersa Xudo, Sunub panja kulliy ishe sori qoʻl, Qilay nazmkim, asl boʻlgʻay hamul: Alardin biri erdi Doro ishi Kim, ul nav’ ish yod bermas kishi. Bu nav’ erdi ul kim malik Faylaqus Ki, Rum ahli erdi anga xokboʻs. Jahonxusrav ul chogʻda Doro edi, Anga shohligʻ oshkoro edi. Kayoniylar oʻrnida ofoqgir, Kelib pusht-barpushti sohibsarir. Umurida oyini Luhrosbiy, Sipohida qonuni Gushtosbiy. Boʻlub koʻp Kayoniy ish ihdos anga, Tegib Bahmaniy mulk meros anga. Jahonbonligʻ amrida Xusravnajod, Angachaki Kayxusravu Kayqubod. Jahon mulkida mustaqil podshoh, Anga topshurub shohlar toju kox. Mamolikda har sohibi taxtu toj, Anga yetkurub peshkash, yo xiroj. Biri Faylaqus erdi ul xayl aro, Xirojini berguchi bemojaro. Xiroj ul nimakim muqarrar emish, Hamonoki ming bayzai zar emish. Chu ul qildi dayri fanodin xirom, Skandar anga boʻldi qoyim maqom. Bor erdi chu mulk oʻldi tayin anga, Bu yangligʻki sharh ettim oyin anga. Ham avvalgʻi yil tortibon tigʻi kin, Qilib Zang shohi bila bigʻi kin. Topib tigʻining barqi chun ishtiol, Kuyub zangi andin nechukkim zugol(17). Toʻkub erdi qon oncha ul xayldin Ki, zang ahli ruxsori ul seldin, Qaro dogʻlardek boʻlub oshkor, Boʻlub yer yuzi, oʻylakim lolazor. Iki-uch yil ichra necha boʻyla razm, Qilib erdi ul shohi farxunda azm Ki, borida a’dosi mankub edi, Kirib ilgiga ulcha matlub edi. Bu fursatda fath aylagan marzu bum, Boʻlub iki-uch onchakim mulki Rum. Qilib xaylin a’dogʻa andoq daler Ki, boʻlgʻay qulon qasdida narra sher. Shukuhi oshib bahri zaxxordin, Livosi oʻtub charxi davvordin. Qilib tigʻi barqi jahonsoʻzluq, Yuzi mash’ali olamafruzluq. Xayoli aro urmayin tobu pech, Jahongirlik fikridin oʻzga hech. Ne ofoqni oʻziga keng koʻrub, Ne ofoqning shahlarin teng koʻrub. Atosi vafotidin uch yil oʻtub, Ishi lek oʻn oncha rif’at tutub. Bu uch yil aro koʻngliga yetmayin, Xayoligʻa balkim xutur etmayin Ki, Dorogʻa boʻlgʻay ishi ehtiyoj, Anga xud ne etgayki, bergay xiroj. Birovkim azaldindurur rif’ati, Oʻzidek rafe’-oʻq erur himmati. Bukim boʻlgʻusi xasm Doro anga, Kerak zohir etmak madoro anga. Va yo mulku johigʻa qilmoq nazar, Aning koʻngliga mutlaq etmay guzar. Qachon qilsalar kin iki narra sher, Yaqinkim, boʻlur navjuvonroq daler. Qachon kin chogʻi boʻlgʻay andeshasi Ki, koʻprakdurur xasmning peshasi. Iki ajdaho boʻlsalar kinasanj, Tafovut ne, koʻprak esa yerda ganj. Tengizda baligʻ boʻlsa haddin ulugʻ, Nahang oʻlmas osebidin qaygʻulugʻ. Skandargakim yovar aflok edi, Bisot ichra har kun tarabnok edi Ki, Doro qoshidin yetishti rasul, Aning ostonigʻa qildi nuzul. Parastandalardin chu bor istadi, Ani olligʻa shahriyor istadi. Qadam urgʻoch-oʻq koʻrdi chun shohni, Supurdi yuzi birla dargohni. Parastandaliq rasmi chun soz etib, Soʻziga duoni sarogʻoz etib. Duoyeki, boʻlgʻay sazovor anga, Julus amri aylab jahondor anga. Chu oʻlturdi qosid tikib yerga koʻz, Ne yoro anga surmayin derga soʻzgʻ Skandar shukuhi qilib lol ani, Qayu lolkim, dangu behol ani. Qilib shoh andin bu ma’nini fahm Ki, farru shukuhi anga soldi vahm. Soʻz aytib, aning sori solmay koʻzin, Anga tegrukim, topti qosid oʻzin. Koʻngul bosqonin chunki fahm etti shoh, Savol etti shohona aylab nigoh Ki: «Doro shahi komron xushmudurgʻ Anga mulk oyini dilkashmudurgʻ» Qoʻpub, yer oʻpub berdi qosid javob, Yana komkorona qildi xitob Ki: «Bu nav’ kelmakta komingni ayt, Nekim dedi Doro payomingni ayt!» Yana yer oʻpub qosidi rahxirom, Dedi: «K-ey shahanshohi oliymaqom, Chu soʻrdung soʻzumni, erur noguzir Ki, boʻlgʻaymen ollingda farmonpazir. Hamono burunroq malik Faylaqus Ki, Rum andin oʻlmish edi nav’arus, Qilib erdi ming bayza har yil qabul, Zari magʻribiydin topargʻa vusul. Boʻlub ermish uch yilki ul komyob, Boʻlubtur bihisht ichra oromyob. Bu uch yilgʻi taqsim topqon xiroj Ki, andin edi doʻstluqqa rivoj. Magar shoh devonigʻa ketmamish, Yetar maxzan ichra magar yetmamish. Mening kelganimdin bu erdi murod Ki, gar lutf etib shohi oliynajod, Ani bersa, aylab hisob, eltayin, Yoʻq ersa, ne aytur javob – eltayin». Skandarga keldi bu soʻz bas qatigʻ, gʻazab zahridin komi boʻldi achigʻ. Yuzi rangi koʻrguzdi oʻtdin nishon, Boʻlurgʻa jahon ichra otashfishon. Yana lahzaye boshin aylab quyi, Hamul oʻt uza urdi hikmat suyi Ki, ifroti hilmu kamoli xirad, gʻazab xayli andeshasin qildi rad. Koʻtardi boshin soʻzga ogʻzin ochib, Javobigʻa oning javohir sochib Dedi: «Ayt Dorogʻa mendin salom, Salom aytqach boʻyla yetkur payom Ki, shahliqki, yoʻqtur baqosi aning, Yemas juz fano intihosi aning. Bugun-tonglaligʻ umr uchun koʻrma ranj Ki, qoʻygʻaysen albatta ganj uzra ganj. Xazoyinki yigʻding adaddin fuzun, Sanga ranj tekurdi haddin fuzun. Bukim yigʻding, avval top andin asigʻ, Qachon topsang andin asigʻ, oʻzga yigʻ. Ishekim zarar naf’idin boʻlsa koʻp, Yemas qilmogʻi aql ollinda joʻb. Sanga naf’ yoʻq, bizga andin alam, Oʻzungga yeturma alam, bizga ham. Tilab bayza koʻp boʻlma mehnatqa toʻsh, Havo tutti ul bayza berguchi qush(18). Agar tab’ing oʻldi nasihatpazir, Yemas bizga ham doʻstluqdin guzir. Va gar pand koʻnglunga yoʻq sudmand, Soʻzung bizga dogʻi emas dilpisand. Boshingdin bu behuda savdoni qoʻy, Xayolingdin ushbu tamannoni qoʻy. Angakim erur nuktadonu zarif, Ulugʻ ishdurur tonimogʻliq harif. Sanga notavonlar bila tushti ish, Meningdek kishi birla ish tushmamish. Guruheki, har yil olursen xiroj, Sotibsen alargʻa biror eski tojgʻ Xiroj olmoq andin emas dilpazir Ki, ham tojbaxsh oʻlsa, ham taxtgir. Nahangeki bahr ichra bebok erur, Gar ul suvda yuz ming durri pok erur. Ne nav’ oʻlgʻay andin xiroj istamak, Suvda durri koʻp boʻlsa boj istamak. Bu yangligʻ tamannoni qilgʻon base, Oʻzin suvda qildi baligʻ tu’masi. Xiradmandligʻ keldi xursandliq, Qulaysiz tama noxiradmandliq. Chekib bejihat boʻyla xorij navo, Aromizda koʻrma xusumat ravo. Gumon etmakim, molu johing sening, Ish oʻlgʻonda boʻlgʻay panohing sening. Dema yer koʻtarmas adadsiz cherik, Sanga tigʻim ollinda tutqay ilik. Sanga koʻp, manga ozroq ersa sipoh, Yerur berguchi ozu koʻpga Iloh. Kerak dastgir oʻlsa davlat ishi, Yoʻq ersa netar koʻp cherikni kishigʻ» Tugatguncha soʻzni shahi nuktagoʻ, Mahobat eshitguchini qildi suv. Qoʻpub qosidi notavon tutti yoʻl, Vale ne tirik, ne oʻluk erdi ul. Solib tezrak har nafas gomni, Chu Dorogʻa yetkurdi paygʻomni. Javobini Doro eshitgach tamom, Tagʻayyur topib, boʻyla surdi kalom Ki: «Har kimga bu nav’ afsonadur, Tasavvur qilurmenki, devonadur. Va yo mast erkinki, bu soʻzini Degan chogʻda bilmaydurur oʻzini. Va yoxud erur tifli beaqlu roy Ki, ermas soʻzida xirad rahnamoy». Chu bu nuktalardin savol ayladi, Ravon mustame’ sharhi hol ayladi Ki: «Ne telba fahm ettim oni, ne mast, Xud ermas yana tifli gʻaflatparast. Yerur ham xirad yoru ham hushmand, Hadisi rafe’u janobi baland. Boʻlub ilmu hikmatqa hamdast ham, Dilovarsifatdur, zabardast ham. Ne hojat sifotin bayon aylamak, Boʻlur soʻzlaridin ayon aylamak. Shukuhi bila farridin hech ahad, Topa olmay ollida soʻz derga had. Nechakim nazar aylasam har sari, Aning fikri ermasdurur sarsari». Bu soʻz qildi Doroni ul nav’ tund Ki, boʻldi ajal tigʻi ollinda kund. Gʻazab oʻtini ayladi shu’laxez Ki, tushti falak javfida rustaxez(19). Ul oʻt qoʻzgʻalon soldi davron aro, Ne davron aro, charxi gardon aro. Buyurdiki, qosidni band ettilar, Siyahchol sori olib kettilar. Dedi: «Goʻdagi bandazodam mening, Janibatkashi xonavodam mening. Ham obosi bu xonadon bandasi, Ham ajdodi ajdodim afkandasi. Nazar aylasam aql mezonigʻa, Kim oʻlgʻayki, kirgay kishi sonigʻagʻ Ki, oning soʻzin soʻz hisobi tutub, Va yo men degan soʻz javobi tutub. Tuzub sharh aylarda debochaye, Yasab bahr ollinda daryochaye. Ne mendin tavahhum, ne eldin uyot, Bu gʻoyatqa sharh etgay andin sifot. Aning daf’i asbobin eng tuzay, Anga ul kim erkonligin koʻrguzay. Beray goʻshmoleki, har badsigol, Tuzalgay chu yod etgay ul goʻshmol»(20). Zabonovare avval istatti chust, Demakta daleru adosi durust. Anga soʻzlar aytib itik dosdek, Itik dosdek yoʻqki, olmosdek. Yana berdi chavgonu goʻe anga,(21) Qilib munda ham guftugoʻe anga. Yana bir idish kunjudi behisob Berib, anda ham qildi soʻzlar xitob. Uzotib ani tikti yoʻligʻa koʻz Ki, to ne keturgay javobigʻa soʻz. Chu ul yetti qat’i masofat qilib, Qizil tilni boshigʻa ofat qilib. Skandarga arz etti ahli vusul Ki: «Doro qoshidin kelibdur rasul». Dedi shahki, qosidni kelturdilar, Qaro yerni gardungʻa yetkurdilar. Skandarga chun tushti qosid koʻzi, Unut boʻldi ogʻzida aytur soʻzi. Shukuhi aning jismidin oldi tob, Viqori solib koʻngliga iztirob. Yer oʻptiyu arzi duo ayladi, Risolat tariqin ado ayladi. Dedi shahki: «Arz et soʻzung borini, Bayon qil, xayoling namudorini!» Dedi homili roz aylab sujud Ki: «Joninggʻa Haqdin tuman ming durud(22). Yoʻq ollingda soʻz derga yoro manga, Vale dey, degan soʻzni Doro manga. Ne soʻzkim demish ul desang, arz etay, Desang yoʻq, qayondinki keldim, ketay». Skandar zamirigʻa soldi bilik Ki: «Bordur keturgan kalomi irik». Dedikim: «Payom etti Doroyi dahr, Adolat bila kishvaroroyi dahr, Ki, rasmi qadimiyki, derlar xiroj, Ki, yoʻq bizga olmoqqa xud ehtiyoj. Vale shohlarkim, erur bandamiz, Ne hukmeki qilsoq sarafkandamiz. Muni bermak – izhori toatdurur, Bizing hukmumizga itoatdurur. Otonggʻa zamonekim, erdi hayot, Bu xizmat aro zohir etti sabot. Chu sen topting oning maqomigʻa yoʻl, Kerak qilsang erdi, nekim qildi ul. Itoat tariqin shior etmading, Nekim qildi ul, ixtiyor etmading. Iki-uch yil oʻttiyu ul yetmadi, Kishi ham ani bozjust etmadi. Chu ish haddin oʻtti yiborduk kishi Ki, boʻlgʻay xiroj olmoq oning ishi. Demishsen necha soʻzki, hadding emas, Kishi bilsa haddin, soʻz andoq demas. Vale nevchunkim, kichikdur yoshing, Toʻqunmaydurur toshqa hargiz boshing. Dedukkim, junununggʻa ogʻoz emish, Jaholat sanga koʻpu aql oz emish. Ishingga yoʻq isloh tadbirdin, Chu goʻdaksen, oʻttuk bu taqsirdin. Kerak emdi xizmatni nokom etib, Ne vajheki qolmish saranjom etib. Olib, qilmayin vahm, azm etgasen, Rafe’ oston oʻpgali yetgasen. Yuzungdin dogʻi raf’ boʻlgʻay hijob, Inoyat dogʻi koʻrgasen behisob. Agar vahmdin iztirob aylasang, Degan amrdin ijtinob aylasang Va yo boʻlsa tugʻyoni jahlu gʻurur Ki, soʻz raddi zotinggʻa kelsa zarur Ki bilmasliging ibtidosidur ul, Kichik yoshligʻing iqtizosidur ul. Yibordim qoshinggʻa munosib nima, Boʻyun toʻlgʻama, nomunosib dema! Keturdi, bu soʻzni debon nuktagoʻy Aro yerga bir savlajon birla goʻy Ki, goʻdakliging chunki gʻolibdurur, Sanga goʻyu chavgon munosibdurur. Budurkim, koʻrungay sanga koʻzga ish, Va lekin erur mulk ishi oʻzga ish. Va gar raf’ qilmay koʻnguldin xilof, Ayon qilmasang ajzinga e’tirof. Nizo’ oʻlgʻon oʻlsa muakkad sanga Ki, xud yoʻq ul andeshagʻa had sanga. Qoʻyub jahl, oʻz joningga rahm qil, Sipohim hisobin bu kunjudcha bil». Debon, qoʻpti majlisdin aylab shitob, Ulugʻ zarf aro kunjudi behisob Keturdiyu ogʻzidin ochti tugun, Bisot ichra ul zarfin etti nigun, Dedi: «Shohdin har kim etsa haros, Sipohin bu kunjuddin etsun qiyos». Tugatgach soʻzin nuktagoʻyi daler, Javob istayu, koʻz tikib boqti yer. Chu qosid bu yangligʻ takallum qilib, Skandar nihoniy tabassum qilib. Tugatti chu xorij tamanno bila, Skandar soʻz ochti taanno bila Ki: «Doroyi davron shahi pokzod Ki, bermish tariqi fasohatqa dod. Ani soʻz chu beixtiyor aylamish, Ajab nuktalar oshkor aylamish. Bukim shohlarni demish bandasi, Sarafrozlarni sarafkandasi. Guruheki oʻz lutfi birla Iloh, Alarni qilibdur ulus uzra shoh. Kishi oʻziga banda qilmoq xitob, Hamonoki ermas tariqi savob(23). Alar qullugʻi Haqqa oyin erur, Agar Tengri, bandam, desa chin erur. Bu soʻzkim dedi shohi daryoato, Shak ermaski, bordur sarosar xato. Yerur shirk chun Tengrining shirkati, Kirar kufr yoʻligʻa bu fikrati. Yana ulki, debdur meni tiflu mast, Dogʻi telbalik qaydigʻa poybast. Bu uch ishga boʻlgʻay birov muttaham Ki, chekkay soʻzi kufr sori alam. Yoʻq ersa iki shohi hashmatmato’, Ayon etsalar mulk uzra nizo’. Biri boʻlsa farzan ulugʻ, bir kichik, Bu soʻz demas oʻlsa ulugʻda bilik. Qoʻtonning uluq qush aro soni bor, Vale sungʻur ollinda ne joni bor?(24) Yana buki, shoh aylab ehson manga, Yibormishdurur goʻyu chavgon manga. Yerur munda bir ramzi poʻshida harf, Tafa’ul aro benihoyat shigarf Ki, yer hay’atin aylabon justujoʻy, Mudavvar topibdurlar andoqki goʻy(25). Chu shoh oni tutti musallam manga, Hamonoki Haq berdi olam manga. Bukim ilgima soldi chavgonini, Musallam manga tutti maydonini. Hamono chiqib mulk maydonidin Meni bahravar qildi chavgonidin Ki, to men bu maydonda goʻy urgʻamen, Samandim qilib garmpoʻy urgʻamen. Manga mujdalar yetti andin base Ki, mamnunmen ul komrondin base. Bu kunjudki ham keldi andin bu yon, Aning dogʻi ramzini aylay bayon: Chu qilmish sipohiygʻa tashbih ani, Yerur nuktaye, oʻyla tanbih ani. Mening xaylima keldi qushluq sazo Kim, ul qushqa kunjuddin oʻlgʻay gʻizo». Buyurdiki, surdilar oncha tovuq, Ki kunjud hisobigʻa boʻlgʻay yovuq. Alar kelturub dona termakka zoʻr Ki, bir dona ham qolmay elturga moʻr. Bu diqqatlar aylab suxanvarni lol, Qayu lolkim, oʻlturub infiol. Buyurdi ravon shohi hikmatqiyos Ki: «Boʻl emdi Doro sari rahshunos. Yeshitgan javobingni yetkur anga, Ne soʻzlarki surdung manga, sur anga!» Yonib qosid ul soʻz xaroshi bila, Ayogʻi kelib, bordi boshi bila. Chu Dorogʻa bilganlarin qildi fosh, Adovat oʻti koʻkka tegurdi bosh. Qolib fitna xayligʻa ahli zamon, Adam koʻyiga qochti amnu amon. Ayoqchi, ketur mayki, tortay daler, Chu sarxush boʻlay, goʻkray andoqki sher! Kiray xasm aro, oʻylakim sheri mast, Borigʻa beray bir dam ichra shikast. Mugʻanniy, cholib, garm hangoma tuz, Surudungda ohangi «Shahnoma» tuz. Chu ohangi kin ettilar ikki shoh, Daler oʻlsun ul nagʻma birla sipoh. Navoiy, jahon ichra oshub erur, Fitan sarsari amniyatroʻb erur. Bu oshubdin gar tilarsen amon, Amon topma may shugʻlidin bir zamon. Zamon ahligʻa boʻlsa ming ibtilo, Yemas mubtalo boda ichgan toʻlo. XXIV Muxolafat mazammatidakim, «mux» hasad bila «ulfat»durur va «muxl» andisha bila «ofat» koʻrunurki, aksin tutsa, musodaqat yuz berur va tarkin tutsa, saodat sarmanziligʻa yetkurur va soyir el muxolafati bobidakim, mujibi xonumon xarobligʻidur va salotingʻa voqe’ boʻlsa, jahon xarabligʻi Jahon ahlida yoʻq vafo, ey rafiq, Yerur rifq(1) alardin judo, ey rafiq! Adovat bila kindur oyinlari, Tuganmas adovat bila kinlari. Jahon ichra mavjud erur necha xayl Ki, borigʻadur kina qilmoqqa mayl. Kishi boʻlmagʻay qilsang andeshaye Ki, topilmagʻay anga hampeshaye. Qachonkim ayon boʻldi hamkorliq, Ne imkon kishi boʻlmay ozorliq. Bilur kimki bir pesha boʻlgʻay fani Ki, albatta hampeshadur dushmani. Bir ishta mahorat chu zohir boʻlur, Yana kimsa ham anda mohir boʻlur. Chu har soridin boʻldi da’voyu lof, Aro yerda solur taassub xilof. Boʻlur kin ikovning tuniyu kuni, Tilar boʻlmagʻay – bu ani, ul muni. Nedinkim biri boʻlsa tufroqqa teng, Bu fanda qolur yer yana birga keng. Kim oʻlsa birov birla hamfanligʻi, Jihat budurur boʻlsa dushmanligʻi. Bu yolgʻuz emas ahli san’at aro Ki, koʻprakdurur ahli davlat aro. Shahekim anga boʻlsa yuz ming kishi, Budur borcha bir chargalikning ishi. Alarkim, nayobatqa mansubdur, Taqarrublari shahgʻa matlubdur. Alarkim, erurlar amoratmaob, Qilurlar nayobat uchun iztirob. Alarkim, tuman boʻldi oyinlari, Amorat uchundur bori kinlari. Alarkim, qoʻshunbekligin qildi fan, Xarobi bukim boshlagʻaylar tuman. Yerur chun tafovut bila ul asos, Asofilgʻa tegru bihozalqiyos. Qayu chargakim anda bir xayl erur, Borigʻa yana chargaga mayl erur(2). Qilur har biri sa’y yetmak burun, Hamul maqsadi ichra topmoq oʻrun. Taassub chu soldi aroda sudo’(3), Yana oʻrtagʻa tushti kinu nizo’. Necha shohlargʻa yaqinroq kishi, Adovat kelib koʻprak oning ishi. Asofilgʻa har nechakim jahl erur, Va lekin xusumatlari sahl erur. Ziyonin nechakim yomon farz qil, Bir oʻziga, yo oʻn oʻzidekka bil. Bulardin avosit arodur ashad Ki, nuqsonlari fosh oʻlur beadad(4). Topar koʻp kishi ul adovatda bim, Buzulur base xonadoni qadim. Burungʻi arigʻ etsa toshmoqqa mayl, Ikinchi erur poya borongʻa sel. Va lekin aoliygʻa tushsa hisob Ki, boʻlgʻay salotin gardunjanob. Bu goʻyo jahon ichra toʻfon erur Ki, andin jahon ahli vayron erur. Ne toʻfon, balo bahri chayqolgoni, Jahon ahli suv ostigʻa qolgʻoni. Agar dashtu togʻ uzradur har fariq, Qilich bahri suyigʻa boʻlmoq gʻariq. Jahon mulkidin amn boʻlmoq yiroq, Amonliq hamul mulk elidin qiroq. Balo selining boʻlmogʻi mavjzan, Choʻmurmoq ulusni bu mavji fitan. Ne toʻfon, bedodu selobi gʻam, Yerur onchakim dahr eliga alam. Adovatqa bogʻlab kamar ikki shoh, Jahon ahlini aylab ikki sipoh. Bori tortibon qatl uchun tigʻi tez, Qilib tigʻi tez oʻltururga sitez. Ato bir taraf gar erur, filmasal, Yana jonib oʻlsa oʻgʻulgʻa mahal. Ikisiga kin oʻti solgʻay gʻazab, Ul oʻt qon icharga qilib tashnalab. Ato jon berib oʻgʻlin oʻlturgali, Oʻgʻul ham anga tigʻi kin surgali. Qarindosh topsa qarindoshini, Damo-dam tilab kesgali boshini(5). Tushub oshnolargʻa begonaliq, Ketib hamnishinlargʻa hamxonaliq. Bu nav’ oʻlsa mundoq iki zot aro, Ne boʻlgʻay, gumon qil iki yot arogʻ Aningdek esib tundbodi nabard Ki, oshubdin yetkurub koʻkka gard. Tutub fitna gardi xaloyiq koʻzin Kim, ul gard aro xalq topmay oʻzin. Solib elga mundoq nabardi balo, Gahi qatlu toroju gohi jalo. Agar bu iki shahgʻa boʻlmay masof, Va lekin boʻlub boʻyla doyim xilof. Ulusqa degan yangligʻ ahvol oʻlub, Xaloyiq havodisqa pomol oʻlub. Va gar rahm qilmay ulus jonigʻa, Azimat qilib razm maydonigʻa, Birisin zafar aylabon chiradast, Yana bir sori zohir oʻlsa shikast. Yaqin bilkim ul kundur ofat kuni, Ne ofat kunikim, qiyomat kuni. Xusho, iki ozodai nomurod Ki, bir-birga zohir qilib ittihod. Ne ul aylasa bu madoro qilib, Anga ham bu rifq oshkoro qilib. Aning komi bu birga maqsud oʻlub, Munung raddi ul birga mardud oʻlub. Rafiq iki darvesh, beishtiboh, Yerur yaxshiroqkim, aduv iki shoh!(6) XXV Iki jahondor muxolafatidin jahon ahli xirmanigʻa balo barqi yetgani va iki yor muvofaqatidin ul tutashqon oʻtqa rahmat yomgʻuri yogʻib, shu’lasin past etgani Eshittimki, Chingizu(1) Xorazmshoh, Adovatqa chun boʻldilar kinaxoh. Buzuldi jahon ulcha maqdur erur, Netay sharhin aytib, chu mashhur erur. Hamonoki Chingiz topib zafar, Aning mulkini qildi zeru zabar. Ne kishvar arokim maqom ayladi, Chekib tigʻi kin, qatli om ayladi. Tushub mavjgʻa bahri jabborliq, Ayon aylabon mavji qahhorliq. Ato oʻgʻligʻa yigʻlabon: hoy-hoy! Qizigʻa ano tortibon: voy-voy! Hayot uyiga marg solib xalal, Amon raxnasin mahkam aylab ajal. Magar Shom mulkida erdi bu hol Ki, iki rafiqi mavaddatxisol. Qazodin birov dastgiri boʻlub, Birov yoʻqki, kofir asiri boʻlub. Koʻzidin oqar qonlaridin ikov, Yudilar ilik jonlaridin ikov. Tilab har biri aylamak ibtido Ki, jonin yana birga qilgʻay fido. Bu holatda qotil chekib tigʻi qatl Birisiga qildi ayon bigʻi qatl. Yana bir boshin ochib, etmay haros, Ayon ayladi yolborib iltimos Ki: «Avval mening boshima tigʻ sur, Chu men oʻldum, ul dam aning boʻynin ur!» Munga chunki mayl etti oʻlturgali, Boshigʻa jafo tigʻi tekurgali. Ochib boshin ul bir ham aylab havas, Nekim erdi avvalgʻigʻa multamas. Bular har bir – ul bir uchun qaygʻuda, Bu holatda Chingiz emish uyquda. Tushiga kirar bu ikki yor ishi, Muni koʻrgach aytur anga bir kishi Ki: «Kechgil xaloyiqqa ozordin, Vafo oʻrgan ushbu iki yordin. Sanga kinavar boʻlsa Xorazmshoh, Ul ishtin jahon ahligʻa ne gunohgʻ» Iki shah kini jahonni buzub, Iki zor mundoq vafo koʻrguzub. Chu uygʻondi uyqusidin qahramon, Oʻlumdin xaloyiqqa berdi amon. Iki yoru qotilda ul mojaro Ki, om oʻldi baxshish soʻzi xalq aro, Qilib erdi kofirgʻa dogʻi asar, Yetishti qulogʻiga chun bu xabar. Qilib raf’ koʻnglidin ozorni, Yeshib qildi ozod iki yorni. Iki shoh chun boʻldilar kinaxoh, Jahon ahli boʻldi sarosar taboh. Vale iki darveshning himmati, Muvofiqligʻi yumni xosiyati Ki, qildilar isor joni hazin, Koʻtardi jahon ahlidin tigʻi kin. Kishi aylasa rifq yumnin havas, Anga to abad ushbu tamsil bas(2). ХXVI - Hikmat Iskandarning Arastudin savoli ul bobdakim, muxolafatki borcha milalda mamnu’durur va nizo’ki borcha mahalda nomasmu’, andoq modda topilgʻaymukim, anda dilpazir boʻlgʻay va qilmogʻi noguzir va Arastu ul tiyralikda yorugʻlugʻ koʻrguzmak va ul muxolif ohangni rostda tuzmak Yana soʻrdi shohi Faridunhasham(1) Ki: «Yey hikmat ahligʻa roying hakam! Iki kimsaga voqe’ oʻlmoq nizo’, Bir ishta erur mujibi imtino’. Nizoyeki, har kimga masmu’dur, Xirad buyrugʻi birla mamnu’dur. Topilgʻaymu ul nav’ bir joddaye, Hamul jodda ichra bir moddaye Ki, boʻlgʻay nizo’ anda xotirpisand Ki, gar boʻlmasa boʻlgʻay andin gazandgʻ» Dedi hikmatoyini donanda(2) harf Ki: «Qilding savole bagʻoyat shigarf. Nizoyeki qildi xirad oni rad, Qabul etti ham ba’zi ishda xirad. Birovda bir ish boʻlsa nodilpazir, Ki, foilgʻadur qilmogʻi noguzir. Vale elga andin zarardur base, Aning zimnida shoʻru shardur base. Birov man’igʻa gar topar dastras, Oʻzin tutsa ma’zur, ma’zur emas(3). Va gar man’ qildiyu yer tutmadi, Ne ish tarkinikim bu der, tutmadi. Bilindiki, koʻp tab’i rogʻibdurur, Irikrak aning man’i vojibdurur. Munung birla ham topmasa imtino’, Boʻlur vojib ul lahza qilmoq nizo’. Boʻlur chun nizo’ ichra nuqsonu sud, Kerak anda bir shart tutsa vujud Ki, bukim nizo’ ichra tuzdi asos, Oʻzin aylasa xasm birla qiyos. Agar gʻolib oʻlmogʻligʻin chogʻlasa, Nizo’igʻa ul lahza bel bogʻlasa. Va gar quvvatin anglasa bayn-bayn, Aroda padid etmasa shoʻru-shayn. Va gar xud oʻzin bilsa magʻlubdur, Nasihat bila iktifo xoʻbdur. Kerak ul nasihat dogʻi narmroʻy Ki, to mustami’ boʻlmagʻay tundxoʻy. Ki tund oʻlsa koʻp vahshat imkoni bor Ki, nosihqa ham bim nuqsoni bor. Nizo’ ichra mundoq marotibni bil, Qila olmogʻing chun yaqin boʻldi qil. Yaqin boʻlmasa gʻolibi zan kerak, Kishi barcha ishta xiradfan kerak. Birovkim xiraddur anga rahnamun, Bu ishlarda qoʻymas boʻlurgʻa zabun». Chu nofi’ javob angladi mustami’, Yana soʻrmadi soʻz – boʻlub muntafi’. XXVII Doroning Iskandar soʻzidin oshufta boʻlub, sipoh yigʻmoqtin olamgʻa oshub solib, olam-olam cherik yigʻib Iskandar razmigʻa azm qilgʻoni va Skandar ham ul daryoyi ofat muqobalasida seli balo va koʻhi maxofat muqotalasigʻa barqi razm va vagʻo yasab yuzlashgani va ofoqni ul iki shoh zeru zabar qilurda Doroning livoyi davlati oʻzga sarsar ofatidin sarnigun boʻlub Iskandarning mahchak alami quyosh livosidin oʻtgani Iki shoh ishida hikoyatguzor, Bu yangligʻ berur soʻzga zebi uzor Ki, Dorogʻa chun yetti borgʻon rasul, Skandar qazoyosigʻa berdi tul. Qayu soʻzki shahdin xitob ayladi, Nekim istimoi javob ayladi. Chu arz aylamakdin yoʻq erdi guzir, Borin ayladi arz farmonpazir. Chu fahm etti Doro aningdek javob, gʻazab oʻtidin jismigʻa tushti tob. Yonar oʻtdek oʻldi qadam to ba farq, Taharruk ani qildi andoqki barq. Gahi boʻldi davron bila tundxoʻ, Gahi charxi gardongʻa dedi: «Tufu!» Oshib dam-badam iztirobi aning, Yeru koʻkka ta’nu itobi aning. Bu oshub dardigʻa boʻlmay davo, Cherik jam’igʻa boʻldi farmonravo. Kishi chopti ofoq aro bedarang, Bajuz Rum ila Zangboru Farang(1). Sipah bahrigʻa tushti ul nav’ joʻsh Ki, oʻtti falak lujjasidin xurush. Ham Eronu Turon(2), ham aqsoyi Chin, Anga tegrukim, haddi Mashriq zamin. Chiqib ul sifatkim, kishi qolmayin, Demay qolmayinkim, qola olmayin. Anga tegrukim, haddi aqsoyi gʻarb, Butub borchaning jismidin sozi harb. Yana ham diyori Janubu Shimol, Kishi qolmogʻi topmayin ehtimol. Bashar jinsi xaylin jahondin yigʻib, Jahon ahlini toʻrt yondin yigʻib. Sipah joʻsh urub togʻu homun aro, Gʻalat ayladim, rub’i maskun aro. Surub elni zobit sipahdorlar, Siyosat tariqida gʻaddorlar. Bu yangligʻ cherik yaxshiroq fol ila, Iki yilda jam’ oʻldi tunqol ila. Sipohiyki yer sathigʻa sigʻmayin, Cherik hargiz andoq kishi yigʻmayin. Ne uchu qiroq erdi paydo anga, Ne haddu ne gʻoyat huvaydo anga. Adadda falak anjumidin fuzun, Ne anjum, biyobon qumidin fuzun. Chu mav’idgʻa jam’ oʻldi mundoq sipoh, Bilib ul sipah sori azm etti shoh. Nazar soldi chun ul cherik sori tez, Adovat oʻtin ayladi shu’laxez. Dimogʻigʻa yoʻl topti nav’i gʻurur Ki, gardun qochar qilsam ul yon ubur. Yetib har tarafdin ulus shahlari Oʻkush tortigʻu tuhfa hamrahlari. Aqolim voliylari javq-javq, Itoat solib borcha boʻynigʻa tavq(3). Chu Doro tushub borgohi aro, Tushub joʻsh xaylu sipohi aro. Qoʻyub borgoh ichra taxti baland, Chiqib taxt uza xusravi arjumand. Tuzub masnadekim, sipehri barin, Yana koʻrmayin, oʻyla masnadnishin. Qilib hukmkim: «Mulk sultonlari, Qamuq xaylu kishvar nigahbonlari, Kelib borcha yer oʻptik aylab salom, Munung birla kasb ayladik ehtirom». Salotingʻa chunkim, bu nav’ oʻldi bor, Topib ishlari sikkai e’tibor. Yiroqtin kelib, borcha bosh indurub, Tikib yerga koʻz, oʻq uchidin turub. Chu har birni koʻrmakka shoh istabon, Borib hojibi borgoh istabon. Kelib ul bisoti qirogʻin oʻpub, Qoʻyub ollida bosh, ayogʻin oʻpub. Yonib, chun boʻlub oʻrnigʻa rahxirom, Yana bir boʻlub xoki dargahxirom. Bu yangligʻ yarim kungacha erdi mahl Ki, topti sharaf ulki bor erdi ahl. Xito mulkidin Mangu-qoon kibi, Yana Hind elidin Qaroxon kibi. Hamul Misrdin Varqau Boshdek, Dogʻi Dasht elidin Temurtoshdek. Farangisdek Xovaron mulkidin, Davoli kibi Shirvon mulkidin. Shahu shohzoda adaddin fuzun, Sipahdoru sarxayl haddin fuzun(4). Ki, poboʻsidin boʻldilar sarbaland, Yana iltifoti bila arjumand. Boʻlub koʻrmagidin chu oliy asos, Yana peshkashlar chekib beqiyos Ki, yuz ming muhosibqa yuz yil shitob, Yetishsa qila olmagʻaylar hisob. Bu ashgʻolni aylabon bartaraf, Xaloyiqni tarqattilar har taraf. Ne sarxaylkim bor edi har sari, Tilatti inoyat qilib ichkari. Qilib tojvarlargʻa hukmi julus, Bori oʻltururgʻa boʻlub xokboʻs. Chu atrofida shohlar oʻlturub, Sipahdorlar xizmatida turub. Ulugʻlar chu altofidin topti bahr, Ravon boshladi nukta Doroyi dahr Ki: «Bois chekarga bu yangligʻ sipoh, Xaloyiq farogʻin qilurgʻa taboh Bu erdiki, chun Rumdin Faylaqus, Jahon rihlati azmigʻa urdi koʻs, Qolibdur anga zodaye majnunvashe, Sudek kajrave, oʻt kibi sarkashe. Yibormay xazoyingʻa uch yil xiroj, Boshigʻa sarafrozliq soldi toj. Chu bordi kishi bilgali sharhi hol Ki, oʻz xizmatin nevchun etmish oʻsolgʻ Aning birla bu mojaro surgali, Baqoyoni devongʻa kelturgali. Parishon takallum qilib beadad Ki, yoʻqtur anga, oʻyla soʻz derga had. Yana qildim irsol koʻp nav’ pand, Anga hech pand oʻlmadi sudmand. Javobida koʻp qildi tarki adab, Meni dogʻi oshufta qildi gʻazab. Yeshitgach qulaysiz maqolin aning, Zarurat koʻrub goʻshmolin aning. Boʻlub bois ul goʻlu nodon ishi, Cherik jam’igʻa chopti har yon kishi». Dedilar qoʻpub, yer oʻpub shohlar, Sipahbadligʻ amridin ogohlar Ki: «Qilmoqqa holini oning taboh, Ne hojat edi aylamak azm shoh. Bu yangligʻ cherik hojat ermas edi, Aning daf’igʻa bir qule bas edi. Qayu birga bu ish inoyat boʻlur, Hamonoki bu ish kifoyat boʻlur». Dedi shohkim: «Chun yigʻilmish sipoh, Kerak Rumni qilsaq oromgoh. Chu kirmish anga Zangboru Farang, Alar fikriga ham keraktur darang. Necha kun bu yerlar tavofi qilib, Adudin mamolikni sofiy qilib, Agar qaytsaq ham emastur yiroq, Har andeshadin bu erur yaxshiroq». Chu shoh ogʻzigʻa soldi bu soʻz qazo, Qazo amrigʻa chora yoʻq juz rizo. Nekim shah dedi, ittifoq ettilar, Bori Rum azmin yaroq ettilar. Manozil bitib, boʻldilar jazmi koʻch, Qoʻpub har taraf qildilar azmi koʻch. Bulargʻa boʻlub koʻch-barkoʻch azm, Skandarga dogʻi xabar yetti jazm, Ki, Doro yigʻib yer yuzidin sipoh, Buyon aylamish azm beishtiboh. Xud ermas edi gʻofil ul holdin, Ishida yiroq erdi ehmoldin. Uzotib damo-dam adugʻa kishi, Payopay xabar topmoq erdi ishi. Qayu ishgakim fahm etib ehtiyoj, Farogʻat bila aylar erdi iloj. Sipohini ul shohi navxosta, Aningdek qilib erdi orosta, Ki, olligʻa cheksa sipah olame, Ki boʻlsa alar har biri Rustame, Nechukkim yel olligʻa boʻlgʻay samon, Yetishmak hamonu – sovurmoq hamon. Va lekin shiori madoro boʻlub, Tahattuk yoʻq andoqki Doro boʻlub(5). Chu Doro hadisi anga boʻldi tuz Ki, olam sipohin yigʻib qoʻydi yuz. Bu yangligʻ cherikkim bayon ayladim, Raqam birla vasfin ayon ayladim. Tuzub ul xiradmandi hikmatmaob, Aduv roʻbaroʻyigʻa qildi shitob. Nechukkim tengiz sori gʻurranda abr Va yo goʻr xayligʻa gʻurron hizabr. Chu fahm etti ul ishni Doro dogʻi, Ki bordi arodin madoro dogʻi. Aning chiqmogʻi boʻyla bevahmu pos, Aduv xayligʻa soldi behad haros. Chu oʻn manzil oʻldi aro yerda jazm, Iki yondin oʻldi taanniyu hazm. Yurush rasmida boʻlmas erdi oʻsol, Koʻcharda, tusharda bor erdi yasol. Tushulgach, cherik davrini shaq qilib, Sipah hifzi aylarga xandaq qilib. Quyosh chun botib koʻkka soya chiqib, Hamul iki yondin taloya chiqib. Yazak ahligʻa, oʻyla bedorliq, Taloya aro, oʻyla hushyorliq(6). Ki, gar moʻr tebransa qilmay darang, Tikarlar edi koʻzin otib xadang. Bu yangligʻ sipah boshlabon ikki shoh Ki, bir kunchilik qoldi yoʻl razmgoh. Aro yerda togʻe edi bas rafe’, Iki yonida iki dashti vase’. Iki dasht aro iki xusrav eli Ki, yoʻl topmay ul el aro tong yeli. Skandar sipah tegrasiga yetib. Nechakim kerak zabtida jahd etib, Yasab xandaqu hisn Xaybar kibi, Ne Xaybarki, Saddi Skandar kibi(7). Chu koʻngli boʻlub tinch yuz tigʻzan, Bori lashkaroroyu lashkarshikan. Oyirib oʻzi birla boʻldi ravon, Zihi, ham sipahdoru ham pahlavon. Hamul togʻ uza chiqti ul xayl ila, Aduvning sipohin tamosho qila. Ne koʻrdiki, tutmish sipah yer yuzin, Qaro aylabon dahr togʻu tuzin. Taharruk topib xalqdin dashtu togʻ, Taharrukka ham kimsa topmay farogʻ. Falakni aningdek tutub dudu gard Ki, pinhon boʻlub gunbadi lojuvard. Topib gard ila dud chun imtizoj, Berib oʻtu tufroqqa bir mizoj. Qayonkim Skandarga tushti nazar, Topa olmadi xalq ichidin guzar. Qila olmayin el qiyosini hech, Tahayyur aning magʻzini qildi gech. Xayolida bu soʻzkim: «Iki cherik Qachon sunsalar kin ishiga ilik, Biri yona bircha esa iki-uch, Yerur harb oyini ozroqqa kuch. Agar boʻlsa bir sori yolgʻuz kishi, gʻanim oʻlsa oʻtrusida yuz kishi. Agar istasa harbu parxoshini, Ilik birla kesmaktur oʻz boshini. Manga muncha hikmat tariqida lof, Ajab yerda yoydim bisoti masof. Bu yerdin yonarning xud imkoni yoʻq, Nabard aylasam gʻayri nuqsoni yoʻq!»(8) Bu fikr ichra royi xiradparvari Ki, bir tosh uza iki kabki dariy Koʻrundiki, bir-birga aylab sitez, Urushurlar erdi base tundu tez. Biri jussa ichra zabardastroq, Yana bir haqir erdiyu pastroq. Anga necha quvvat, munga oncha za’f, De olgʻoncha quvvat, de olgʻoncha za’f. Skandar chu ul za’fu quvvat koʻrub, Oʻzi birla Dorogʻa nisbat koʻrub, Alar sori boqti taammul bila, Oʻziyu aduvgʻa tafa’ul bila. Oʻzi jonibidin haqirin tutub, Aduv oʻrnigʻa yona birin tutub. Qilur erdi ul harb nazzorasi, Taraddud aro joni bechorasi. Ki, nogoh havodin uqobe inib, Qilib sayd olurgʻa shitobe inib, Ulugʻrogʻni sayd etti ul nav’ chust Ki, goʻyokim ul xud yoʻq erdi nuxust. Uqob ilgida boʻlgʻoch ul bir taboh, Yana birga boʻldi yeri jilvagoh. Skandar boʻlub xushdil ul holdin, Tanumand oʻlub koʻngli bu foldin. Bilibkim, anga xasm oʻlur zerdast, Va lekin topar oʻzga yerdin shikast. Bu ishdin oʻziga shugun anglabon, Yonib xasm qadrin nigun anglabon. Sipohigʻa kirdi topib bu futuh, Aningdekki, jonsiz badan ichra ruh. Chu ul togʻdin indi topib navo, Quyosh chekti togʻ keyin sori livo. Falak mash’ali koʻktin oʻlgʻoch nigun, Zamona boʻlub dudidin qirgun. Oʻzin aylabon mahkam iki sipoh Sipoh intizorin chekib razmgoh. Yazak aylabon, oʻyla ogohliq Ki, qilmay anga soya hamrohliq. Taloya boʻlub har taraftin mudir, Tun oʻgʻrisin etmak tilab dastgir(9). Yazakdin sipah davrida, oʻyla bim Ki, tebranmak imkoni topmay nasim. Ulus, oʻyla mazbut oʻlub har sori Ki, un ham chiqa olmayin tashqori. Iki shoh har sori ish fikrida, Yasol zikri birla tikish fikrida. Nari yuzda Doroyi anjumsipoh, Boshi uzra gardun kibi borgoh. Qilib taxt uza ish yarogʻini guft, Bori nav’idin oshkoru nuhuft. Oʻzi jonibi fath lozim koʻrub, Livosigʻa nusrat mulozim koʻrub. Koʻziga Skandarni hech ilmayin, Qazodin ne hol oʻlmogʻin bilmayin. Sipahbadlari xud gʻulu aylabon, Skandar soʻzin guftugoʻ aylabon Ki: «Gar shoh hukm etsa bevahmu biym, Yerurbiz anga har birimiz gʻanim». Biri debki: «Koʻrgach qaro qochqusi», Biri debki: «Uzr eshigin ochqusi». Va lekin Skandar sori barcha jazm Ki, qilmoq kerak tongla oʻlguncha razm. Qaviy xasmgʻa mumkin ermas shikast, Magar ulki koʻrguzgabiz zarbi dast. Koʻzidin borib uyqu osoyishi, Ishi razm ahlining oroyishi. Yeliga karamdin yeturmak navid, Qochar elga bim, ish qilurgʻa umid. Yeli hech tinmay yasab sozu barg, Muhayyo qilib javshanu xudu targ. Koʻrunub uzun kina ahligʻa tun, Vale kun xayoloti tundin uzun. Bu yangligʻ edi iki yondin xayol Ki, boʻldi ayon subhi farruxjamol. Sahar oshkor etti zarrin livo Ki, boʻldi yorugʻ mahchasidin havo. Qazo soldi ul iki daryogʻa joʻsh Ki, Bahrom sam’igʻa yetti xuroʻsh. Chekib gurdlar na’rai hoila Ki, solib yer ajzosigʻa zilzila. Zuhur aylabon «arzu zilzolaho Va axrajatil-arzu asqolaho»(10). Boʻlub tigʻzanlar qadam to ba farq, Falak turkidek koʻk temur ichra gʻarq(11). Yasab harb uchun oʻzni markab uza, Takovar surub, oʻz yasolin tuza. Chu otlandi Doroyi davlatpanoh, Skandargʻa oʻtru tuzatti sipoh. Sipah dema, daryoyi xunxor, de, Falak bahri andin namudor, de. Safe tuzdi tuzmakka oyini harb Ki, bir qambali–sharq edi, biri–gʻarb. Yasoleki bu tul ila koʻrguzub, Budur turfakim, yeti dabqur tuzub. Borongʻor(12) anga xayli Mashriq zamin, Samarqanddin toki sarhaddi Chin. Yana yuz ming oʻzbak moʻgʻul birla zam, Yuz ellik ming ul sori qalmoq ham. Boʻlub borchasi olti yuz ming kishi, Boriga hunar kin ila razm ishi. Yasab Chin elin turki chiniysirisht, Tarovatda andoqki bogʻi bihisht. Yeti rang zarbaft har pahlavon, Solib bodpoyigʻa bargustvon. Dovulgʻoda chiniy yalov dilpazir, Yana javshan ustiga chiniy harir. Yasoleki qalmoq xoni yasab, Ajal doʻzaxidin nishone yasab. Tomugʻ shu’lasi barcha rangin yalov, Bilinib yalov jilvasidin qalov. Har oʻpchinluk oncha qilib karru far Ki, andin tushub dahr aro shoʻru shar. Alar xaylining xoni Toʻqvob oʻlub, Urush vaqti ozarmdin tob oʻlub. Moʻgʻul sherpaykarlari oʻtu yolin, Taaddud aro it tukidin qolin. Bular xoni Mangu kelib razm aro Ki, oshubi olamni aylab qaro. Yana mangʻit oʻzbak bila yondashib, Iki zulfdek tuzlari chirmashib. Kumushdek yorugʻ barchaning koʻhasi, Boz uzra dovulgʻalar charkasiy. Alar yonida Movarannahr eli, Iki rud arosida oʻn shahr eli. Bori shergiru bori pilzoʻr, Tikib oʻq bila koʻzlarin boʻlsa moʻr. Jinonvash Samarqand mavjud yoʻq Ki, qilmish bino oni Iskandar-oʻq(13). Juvongʻorda Magʻrib eli bir sari, Yana sori Bartosiyu Barbari. Sinonlar sarigʻ rang, qalqon dogʻi, Kejimlar sarigʻ jins, xafton dogʻi, Arab barridin nayzavar qirq ming Ki, yakroni tozi kelib borchaning. Alamlar qarou sinonlar qaro, Bedov uzra bargustvonlar qaro. Hamul magʻrib ahlini boshlab Tali’, Arab xaylining peshvosi Vaki’. Madoyin navohisidin Ardasher, Chekib tigʻ, xaylida yuz ming daler. Binafsh aylabon shadda birla dirafsh, Samand uzra bargustvon ham binafsh. Qutayf ahli, Bahraynu Bagʻdod ham, Sipahbad alargʻa kelib Gustaham. Boʻlub sarbasar koʻk temur ichra gʻarq, Koʻk atlasda pinhon qadam to bafarq. Juvongʻor ham olti yuz ming adad, Bular boshqa andinki boʻlgʻay madad. Hirovul yasab yeti yuz ming kishi Ki, hayron qolib yeti koʻk gardishi. Borining kelib xudu xaftoni oq, Nekim kiyguluktur yasab oni oq. Bu kofurgun saf aro razm eli, Kelib Dashti Qifchoqu Xorazm eli. Oʻzidin topib gʻul farru shukuh, Sipah saf tuzub davrida koʻh-koʻh. Qilib andoq orosta yetti gʻul Ki, yel xayli topmay aro yerda yoʻl. Boʻlub har saf ul elga yuz ming nafar, Shah oyinidin barchagʻa zebu far. Bular kiymagi barcha axzar boʻlub, Alamgʻa yashil shuqqa zevar boʻlub. Boʻlub olam ul sabzadin margʻzor, Yashil xat boʻlub yer yuziga uzor. Hamul qalbgoh ichra Doroyi dahr, Xilofigʻa yoʻq haddu yoroyi dahr. Bu yangligʻ yasab sozu oyini razm, Aduv sori taskin bila qildi azm. Nari yuzda Iskandari sherdil, Qilib xayli oroyishi muttasil. Borongʻorin aylab sipohi farang, Bori qon toʻkarga boʻlub bedarang. Aduvning qalin erkonin bilmayin, Agar bilsa ham koʻzga hech ilmayin. Sipahdor alar ichra Shaypol(14) oʻlub, Tahavvurda chun Rustami Zol oʻlub. Kiyimlar guhardin mukallal bori, Farangiy yeti rang maxmal bori. Alam shuqqasi dogʻi jinsi farang, Ham ul borcha zarbaftu ham yeti rang. Aduv ichra yuz ming bori tezu tund Ki, haybatlaridin quyosh tigʻi kund. Juvongʻorida erdi Bartosu Rus, Falak xingidek barcha tundu shamus. Alar javshani borcha qolqonduruq, Sinon qoʻllarida nechukkim soʻruq. Vale bodpolargʻa solgʻon kejim, Saqarlotu borcha yovurqon kejim. Dovulgʻa boʻlub toʻppi yangligʻ bari, Oʻtogʻa bosh uzra sariq qush pari. Kelib har biri kecha andoqki bum, Muvofiqqa maymun, muxolifqa shum. Bular dogʻi yuz ming kelib son aro, Chekib saf juvongʻorda maydon aro. Hirovulda zang ahli ta’yin boʻlub, Alargʻa yana oʻzga oyin boʻlub. Kiyib barchasi javshani zangsoz, Yoruq koʻzgudek zangdin beniyoz. Yana xudlar misli javshan kelib, Qaro tunda xurshidi ravshan kelib. Oʻtogʻa temur birla shahpar misol, Quyosh uzra sonchib nechukkim hilol. Kejimlar dogʻi barcha poʻloddin. Topib lam’a suhoni bedoddin. Yorugʻ oha yuz ming aduv oʻtrusi, Sarosar ajal shaxsining koʻzgusi. Qilib gʻulini borcha Rumiy sipoh, Topib ziynat ul gʻul ila razmgoh. Qizil yuz bila borcha andoqki sher, Aduv qasdigʻa sher yangligʻ daler. Kejim borchagʻa sheru babru palang, Jiba uzra xafton dogʻi ushbu rang. Boʻlub har bir, andoqki, gʻurranda abr, Degil tutti olam yuzin sheru babr. Turub qalb aro shohi farruhsarir, Nechukkim hizabre, vale shergir. Boshi ustida sherpaykar alam, Yesib anga nusrat yeli dam-badam. Bu yangligʻ sipah birla doroi Rum, Sipohin yasab, oʻylakim naxli mum. Yurub xasm xaylining oʻtrusigʻa, Munung ul ham andoqki qarshusigʻa. Chekib koʻs uni iki yondin gʻirev, Aningdekki, mast oʻlsa yuz narra dev. Falak turki gardunni iki chopib, Aning har birisiga bir yuz yopib. Aduv shaynini kimsa qilmay qiyos Ki, nokor oʻlub gʻulgʻulidin havos. Nafir, oʻylakim ajdari tezdam, Taharruk solib boʻynigʻa iki xam. Ogʻiz ochmogʻi elni tutmoq uchun, Va yo xasm xaylini yutmoq uchun. Yana karranoyu kovurgo uni, Qilib oshkoro qiyomat kuni. Alamlarki yeldin boʻlub jilvagar, Fulklar nabardidin aytib xabar. Havoni aningdek tutub tiyra gard Ki, boʻlmay ayon koʻzga dashti nabard. Koʻp elkim qilib gird qilmogʻin vird, Kurra shakli yerning boʻlub nimgird. Sipah na’lidin yonchilib yorimi, Boʻlub gard yangligʻ falak ozimi. Bu daryoyi gard ichra tushgan kishi, Nafas qaytarurdin su yutmoq ishi. Qolin tigʻ ul gardi hayjo aro, Oʻkush moʻr oqib loyi daryo aro. Dema gardkim, erdi mushkin sahob, Yeru koʻk arosigʻa tortib niqob. Choqib barq oʻti ohalar ishnari, Chekib ra’d uni boralar kishnari(15). Tutub qoʻlgʻa jabborlar tigʻi tez, Falak tortqondek sinoni sitez. Bu yangligʻ iki olami qatlu kin Ki, titrab alardin zamonu zamin. Yurub bir-biriga yaqin yettilar, Ayogʻ togʻdek yerga berkittilar. Suron soldilar avval ul nav’ tez Ki, olamgʻa tushti ajab rustaxez. Demasmenki, qoʻzgʻoldi olam eli Ki, bulgʻashti bu sabz toram eli. Qoʻyar erdi hamlin falak bevasi, Satarvanligʻ ar boʻlmasa shevasi(16). Chu bir lahza topti sukun ul xuroʻsh, Ulus ogʻzi gʻavgʻodin oʻldi xamoʻsh. Nasimi vagʻo bir sori surdi gard, Koʻrundi xaloyiqqa dashti nabard. Hamul har tarafdin bir anbuh saf, Ne anbuhkim, koʻh to koʻh saf. Qililgʻon kibi lavn-lavnin bayon, Tamosho qilur elga boʻldi ayon. Aningdekki tushgay choqindin duraxsh, Skandar safidin birov surdi raxsh. Tarid aylayu kirdi maydon aro. Hunarlar ayon qildi javlon aro. Solib bodpoyigʻa bargustvon, Namudor aro, oʻylakim argʻuvon. Kiyib javshan ustiga chiniy harir, Kelib suv uza sabzadek dilpazir. Sinon oʻng qoʻlinda nechukkim sutun, Soʻl egnida qalqon kelib la’lgun. Oʻtogʻa tikib xudida savsani, Boʻlub gʻunchadin savsan ochmoq fani. Bu hay’at bila chobuki jangjoʻy, Turub oʻrtada boshladi guftugoʻy. Skandar duosin burun qildi yod Ki: «Topsun aduvsigʻa komu murod!» Yana dedi yuz kelturub har sari Ki: «Derlar meni Boriqi Barbariy(17). Burun bor edim shoh Dorogʻa qul, Vale topmadim qullugʻi ichra yoʻl. Meni, oʻylakim bor edim bilmadi, Rioyat, nechukkim kerak, qilmadi. Topib mendin oʻksuklar andin navo, Manga koʻrdi koʻp benavoligʻ ravo. Chu holim dedim, shohi oliysifot, Javobimgʻa ham qilmadi iltifot. Ijozat soʻzin arz qilgʻoch turub, Tayogʻlatti qahr aylabon bosturub. Chu Doro qilib muncha zulmu shikast, Meni qildi baxtim Skandarparast. Chu dargohigʻa yettim istab panoh, Manga oncha lutfu karam qildi shoh. Kim ul tarbiyatdin sarafkandamen, Ish etmay olib muzd, sharmandamen. Bukunkim, qilibmen bu maydongʻa azm, Iki ish uchun aylagum kinu razm: Bir ulki: shahimgʻa qilib bandaliq, Oʻzumdin qilay raf’i sharmandaliq. Yana ulki: chun qatl rasmin tuzay, Ishim shoh Dorogʻa ham koʻrguzay. Oʻzin ulki harbimgʻa moyil qilur, Manga iki maqsud hosil qilur: Alargʻaki shohi xirad rahnamun, Inoyat qilib erdi mendin fuzun. Boʻlurkim payopay ravon aylagay, Yako-yak borin imtihon aylagay». Chu Boriq tugatti kalomin tamom, Alardinkim ul aylamish erdi kom. Ravon boʻldi maydongʻa qotilvashe, Tutundek gʻaliz, oʻt kibi sarkashe. Oti na’lidin toki xudida mil, Kirib koʻk temur ichra andoqki nil. Oti na’lidinkim sharar ayrilib, Balo abridin marg oʻti choqilib. Falaksayri oshubi payvast ila, Solib yel dimogʻigʻa farrast ila. Hamoyildagʻi tigʻi bejodadek, Qoʻl ichra sinoni kelib xodadek. Ani razm eli sheri darron, debon, Otin anjuman ahli Harron(18) debon. Chu maydon tariqin ado ayladi, Turub xusravigʻa duo ayladi. Tugatgach duo, chopti Boriqqa tez, Anga dogʻi Boriq boʻlub barqxez. Biri-birga maydonda chirmoshtilar, Base bir-biridin qolib, oshtilar. Uch uz oltmish olti la’bu girih, Oʻtubkim sinon uchi koʻrmay zirih. Ham oxir chu Boriq edi ishta chust, Sinon birla markabdin oni durust Yiroq soldi andoqki, charxi barin, Sinonu qoʻligʻa dedi: «Ofarin!» Tushub, boʻynigʻa bogʻlabon polahang, Shah olligʻa yetkurdi qilmay darang. Skandarga farxunda boʻldi bu fol Ki, nusrat anga avval ochti jamol. Yana sherpaykar yali xasmband, Yer oʻptiyu maydongʻa surdi samand. Tilar erdi hayjo qilurgʻa tane Ki, razmigʻa ot surdi pilafkane. Dalereki to razm varzish qilib, Aduvsigʻa yuz ma’raka ish qilib. Temur ichra boshtin-ayogʻi nihon, Nechukkim oʻzi, oti dogʻi nihon. Laqab Shayda(19) birla anga fosh oʻlub, Nasab birla Harrongʻa qardosh oʻlub. Yoʻlin toʻsti Boriqning oshuftavash, Anga surdi Boriq dogʻi kinakash. Yana qoʻydilar sa’yu koʻshishga yuz, Sinonlarni aylab biri-birga tuz. Chu yor oʻldi iqboli Iskandariy, Yana topti fursat yali Barbariy. Ani ham qilib nayza birla nigun, Chekib shohi olligʻa xoru zabun. Skandar falakdin topib komu bahr, Falakka qilib ta’n Doroyi dahr. Chopib Barbariy boʻldi maydonnavard, Muboriz tilar erdi istab nabard. Yana garmkine solib yuzga chin, Chopib Barbariy qasdigʻa garmkin. Yetishmak hamonu yetishgan zamon, Dilovar qoʻlidin yiqilmoq hamon. Bu yangligʻ toʻquz pahlavoni daler Ki, har bir edi ish chogʻi narra sher, Bori Barbariygʻa asir oʻldilar, Sinon zaxmidin dastgir oʻldilar. Yana harbigʻa kimsa mayl etmadi, Vale Boriq oʻz oʻrnidin ketmadi. Muboriz tilab bor edi na’razan, Zamirigʻa a’doning otashfikan. Gʻazab soldi Dorogʻa koʻp iztirob: «Anga kimsa chiqsun!» deb etti shitob. Ham oxir birov surdi maydongʻa ot, Aduvgʻa surub soldi javlongʻa ot. Ham ul pilzoʻr erdi, ham piltan, Takovar anga, oʻylakim karkadan. Palangina bargustvon otigʻa, Kiyib babr toʻn xalq ofotigʻa. Qizil xoʻddin boshida nimtarg Ki, vahmidin oʻlub oʻlum holi marg. Hamul xoʻd davrigʻa chirmab qaro, Kishi koʻrmamish lolani dogʻ aro. Yuzi ulcha mumkindur ahmar aning, Mahosin yuzi uzra asfar aning. Yuzi rangi xurmo masallik kasif, Mahosin namudori xurmogʻa lif. Iki koʻz anga ikki olmosdek, Vale davrasi qon toʻla tosdek. Vatangohi aqsoyi Magʻrib zamin, Yeli ermish ul yerda vodiynishin Ki, bu yangligʻ ermish alar hay’ati, Qoʻshun elcha har qaysining shavkati. Ne xusravki, ul boʻlsa olamga shoh, Chekar boʻlsa bir xasmi sori sipoh. Kelur ermish ul qavmdin bir kishi, Ki sa’b oʻlsa a’dodin ul shoh ishi. Qilur ermish ul shaxs maydongʻa azm, Namudor etar ermish oyini razm. Chu boʻldi adusi giriftor anga, Boʻlur ermish uy sori raftor anga. Kishi turgʻuza olmas ermish ani, Anga tegrukim manzilu maskani. Giriftorini dogʻi eltur emish, Buyurur emish har nechuk topsa ish. Chu Boriqdin el erdi hayratqa gʻarq, Ul ohangi kin etti andoqki barq. Ikov boʻldi maydonda parxoshjoʻy, Choparlar edi chirmashib soʻ-basoʻy. Gahi bu qochib, ul keyindin surub, Ki, maydon boshigʻa degin yetkurub. Bu qaytib aning goh podoshigʻa, Qovub toki maydonning ul boshigʻa. Gahi sovurub gard, etib tobu pech Ki, qilmay quyundin kishi farq hech. Chu asrab oʻzin Boriqi kinparast, Anga Magʻribiy topmayin hech dast. Vale boʻldi Boriq ishi nursiz Ki, koʻshish qilib erdi maqdursiz. Oʻzidek toʻquz kimsa olmish edi, Bu kirgan zamon ilgi tolmish edi. Chu ahvolida boʻldi za’f oshkor Belidin tutub gurdi mardumshikor. Qoʻnqordiyu oʻng ilgiga qildi rust, Soʻl ilgi bila markabin tutti chust. Chu topib mahal, saydini sirmadi, Yonib oʻz sipohiga ham kirmadi. Ravon boʻldi Magʻrib sori azm etib, Gʻanimni olib, rahnavardin yitib. Anga aylabon hayrat ahli jahon, Anga tegrukim, boʻldi koʻzdin nihon. Koʻrub Magʻribiydin bu beboklik, Skandarga yuzlandi gʻamnoklik. Yana Barbariy holigʻa gʻam yebon, «Aning holi ne boʻldi erkingʻ» – debon. Boʻlub shodkim, bordi sahro sari, Yonib qilmadi azm Doro sari. Vale shoh Doro, base shod oʻlub, Buzugʻ koʻngli ul ishdin obod oʻlub. Bukim Barbariyning boʻlub gʻolibi, Aning sori kelturmadi Magʻribiy. Necha shodmonliqqa mone’ edi, Vale xasm daf’igʻa qone’ edi. Chu xurshid dorosi etti kamin, Kamingoh anga boʻldi Magʻrib zamin. Qilib jilva oy mehri xovar kibi, Ulusni yorutti Skandar kibi. Yonib razmgahdin ul iki sipoh, Tushub berk tuttilar oromgoh. Tutub xandaq iki sipah davrini, Qanot, oʻylakim borgah davrini. Taloya yana chiqti har soridin, Yazak tinmadi hifz izhoridin. Qilib borgoh ichra Doro maqom, Zarurat yuzidin tilab rudu jom. Vale qon yutub shisha yangligʻ nihon Ki, tongla ne ish zohir etgay jahongʻ Skandar dogʻi oʻzga oyin topib, Bir Iskandar onida taskin topib. Topib oʻng yonida kamol ahli yer, Tutub soʻl qoʻlida qitol ahli yer. Taammul bila har xiradpeshaye, Qilib fath bobida andeshaye. Tahavvur bila har jahonpahlavon, Tilab nusrat onchaki tobu tavon. Chu oʻtti kecha xaylidin iki pos, Biror elda jur’at, birorda haros. Tilab xilvate shohi yazdonparast, Tazarru’ qila boʻldi tufroqqa past. Zafar istamakdin chu topti farogʻ, Sahar najmi yorutmish erdi charogʻ. Yana tushti oshub iki taraf, Iki xayl har yon tuzatmakka saf. Yana koʻszan tushti junbush aro, Yana koʻs tushti gʻurunbush aro. Hamul nayzavarlargʻa tushti shitob, Hamul nayzalar jismigʻa pechu tob. Hamul tigʻzanlargʻa boʻldi masof, Hamul tigʻlar boʻldi pahlushikof. Hamul boʻldi kin benadomat yana, Hamul qoyim oʻldi qiyomat yana. Skandar qilib xilvat ichra niyoz Ki, qilgʻay aning chorasin chorasoz. Chiqar vaqtida qoside yetti chust, Nihoni tutub nomaye ogʻzi rust. Anga yetkurub noma xilvat aro, Dedikim: «Oʻqub anglagʻil mojaro». Skandar ochib, qildi nazzorasi, Haq aylab edi dardining chorasi. Hamonoki Dorogʻa iki kishi, Bor ermish nayobat alarning ishi. Vale zulmidin jonlaridin toʻyub, Ikisi koʻngul oʻlmakiga qoʻyub. Berib biym Doroki topqach zafar, Ul ikiga goʻr ogʻzin etgay maqar. Ul iki kishi ham yaroq aylabon, Aning qatligʻa ittifoq aylabon Ki: «Chun bizga ul qilgʻusi bigʻi qatl, Anga biz burunroq chekib tigʻi qatl, Yiqoli daraxtini bunyodidin, Qutulsun ulus zulmu bedodidin. Necha zulmidin jonimiz qolmagʻay, Bu nav’ oʻlsak armonimiz qolmagʻay». Skandarga yozgʻon emishlar bitik, Birovni yuborgan emishlar itik. Qilib nomada sabt bu soʻzlarin, Anga bogʻlagʻonlar emish oʻzlarin. Oʻqudi Skandar chu ul nomani, Ne nav’ erkanin bildi hangomani. Va lekin gumon qildi makru firib, Dam urmay oʻz-oʻziga berdi shikib. Dedikim: «Munga hech yangligʻ javob, Demakda emas erdi royi savob Ki, yolgʻon esa demagan yaxshiroq, Chin ersa bu bor anda yetmak yiroq». Tavakkal qilib rokib oʻldi ravon, Aduv kiniga rogʻib oʻldi ravon. Tuzaldi yana iki yondin yasol, Yana oshkor oʻldi rasmi jidol. Burunroqki maydongʻa kirgay birov, Iki qotil etgan kibi soʻz garov, Yetib shoh Doro iki yonidin, Qilich la’lgun qildilar qonidin. Biri sugʻlubon gurdagohigʻa tigʻ, Toʻkub yerga qonin aning bedarigʻ. Yana bir dogʻi tigʻ urub boshigʻa, Qilib zulm aning zulmi podoshigʻa. Yebon zaxm ul nav’ doroi taxt, Yiqildi aningdekki oliy daraxt. Tushub yer uza shohi Bahmannajod, Oʻchub mash’ali dudai Kayqubod. Qazodin bu nav’ ish chu paydo boʻlub, Boshi uzra eldin alolo boʻlub. Sipohida paydo boʻlub qoʻzgʻalish, Sipah qoʻzgʻalur, shahgʻa chun tushti ish. Skandar tariqi kiyosat bila, Qilib fahm ul ishni farosat bila. Taanni bila azm etib ul taraf Ki, boʻlmay parishon sipohigʻa saf. Yetishti chu ul xaylning qoshigʻa Ki, jam’ erdilar shohning boshigʻa. Skandar yetishgach qoʻyub yerga bosh, Anga qildilar shoh holini fosh. Skandar tushub keldi Doro sari, Ishi tushti rifqu madoro sari. Koʻrarkim, yotur jismi qon ichra gʻarq, Topilmay aning birla qon ichra farq. Boshi uzra oʻlturdi giryon boʻlub, Aning holigʻa koʻngli vayron boʻlub. Olib qoʻydi oʻz qoʻynigʻa boshini, Uzorigʻa har yon toʻkub yoshini. Chu behush uza septi andoq gulob, Ochildi anga nargisi nimxob. Boshi uzra kim erkanin qildi fahm, Takallumga til ochti bebiymu vahm. Dedi: «Marhabo, ey shahi navjavon, Jahon uzra ham shohu ham pahlavon. Atodin oʻgʻul boʻlmagʻon sen kibi, Aduv uzrini qoʻlmagʻon sen kibi. Nechakim xilofingda qildim gʻulu, Vale koʻp qilur erdim ul orzu Ki, sendek kishikim jahon fardisen, Salotinda Doro hamovardisen. Xaloyiqqa yoʻq hech ishing nisbati, Jahon ichra sen Tengrining qudrati. Zamone koʻzum tushsa ruxsoringa, Qulogʻ mustami’ boʻlsa guftoringa. Manga berdi xud Hayyi Dono murod, Ajal aylagan chogʻ vale nomurod. Yetishti nekim qildi Doro umid, Vale oʻzdin oʻlgʻon zamon noumid. Boʻlubsen ajab vaqt mehmon manga Ki, yoʻqtur nisoring bajuz jon manga. Bu soat netib mezbonliq qilay, Qabul aylasang jonfishonliq qilay! Yengildim, netib boʻlgʻamen mizbon Ki, xud bir nafas men sanga mehmon! Bu soatki boshimgʻa qoʻydung qadam, Ne erkin xayoling, degil oni ham. Agar yorligʻdur shioring sening, Iki dahr aro Tengri yoring sening. Va gar qatl uchun kelmishang qoshima, Kesay deb qadam qoʻymishang boshima. Muruvvat qilib kesmagil bir zamon, Iki-uch soʻz ayturcha bergil amon!» Skandar qilib ul takallumni goʻsh, Chekib motamiylar masallik xuroʻsh. Yaqo yirtibon, tojini toshlabon, Dedi zor yigʻlay bu soʻz boshlabon Ki: «Boʻlsun tirik yeti kishvar shahi, Jahon boʻlmasun bir dam andin tihi. Anga men kamina parastandamen, Parastandaligʻ ichra sharmandamen. Oʻzumga kerak qullugʻin chogʻlabon, Aning borgohida bel bogʻlabon, Aduvdin mubarro qilib ma’manin, Jahondin chiqorsam edi dushmanin. Tilim bormas ayturgʻa bu soʻzki, shoh Xiroj istab oʻldi manga kinaxoh. Koʻrub shahni bu nav’ beiltifot, Yuzumga mening keldi muncha uyot. Sipah chektimu zohir ettim xilof, Ayon ayladim oʻtrusida masof. Va lekin bu ishdin xabardor emon, Qilur el bila sohibasror emon. Manga yetti bir noma ham bu zamon, Oʻqub tashladim boʻyla qilmay gumon. Keturganga garchi sazo bermadim, Va lekin bu ishga rizo bermadim. Bu damkim ayon boʻldi bu mojaro, Yoruq olam oʻlmish koʻzumga qaro. Jahondorkim Haq aning yovari, Kerak boʻlsa albatta bu bovari Ki, rozidur Iskandar oʻlmakka bot, Boʻlub shahgʻa ming yil zamoni hayot. Bukim shah dedi: «Bor iki-uch soʻzum», Aning yoʻlida muntazirdur koʻzum. Meni ul murodinggʻa hamroz qil, Buyurmogʻi birla sarafroz qil». Chu topti Skandardin ul nav’ bahr, Duolar qilib, dedi doroyi dahr Kim: «Ul uch soʻzum — uch vasiyatdurur Ki, izhori koʻnglumga niyatdurur. Birisi bukim, ul iki kinaxoh Ki, qatlimgʻa qoʻl sundilar begunoh, Alar qatlin oyini dod etgasen, Bu ish birla ruhumni shod etgasen. Yoʻq andin manga garchi daf’i gazand, Va lekin sanga bordurur sudmand. Yana qavmu xaylimgʻa qilma inod Ki, derlar alarni Kayoniynajod. Bilurmen alarda yoʻq andoq kishi Ki, kelgay qoʻlidin adovat ishi. Karam aylasang, borcha xaylingdurur, Qilurlar ne xizmatki maylingdurur. Habo aylama xonadoni qadim Ki, yoʻqtur alardin sanga hech bim. Yana Ravshanakkim,(20) qizimdur mening, Bukundin nari mensizimdur mening. Kayoniy salotin nishoni anga, Barozanda toji Kayoniy anga. Kelib saltanat bahridin durri pok, Sharaf avjidin axtari tobnok. Bisotingni ul sham’ birla yorut, Aning shugʻlidin xotiringni ovut. Kivur mehr birla shabistoninga, Qilib aqd, oʻlturt ani yoninga. Yerur ul buzugʻ mazraim xoʻshasi Manga pora boʻlgʻon jigargoʻshasi. Harimimda sen dogʻi farzand boʻl, Hamul xasta bagʻrimgʻa payvand boʻl. Kim ul dogʻi sendin topib toʻshaye, Sanga hosil etsa jigargoʻshaye. Atodin Skandarnihod oʻlgʻay ul, Anodin Kayoniynajod oʻlgʻay ul Ki, chun bel adolatqa chust aylagay, Ikimizga nisbat durust aylagay. Qabul aylab, et xasta koʻnglumni shod Ki, emdi qilur vaqt erur xayrbod!» Skandar toʻkub ashku tortib nafir, Dedi: «K-ey shahanshohi gardunsarir! Itoat yoʻlinda nuzul ayladim, Nekim hukm qilding, qabul ayladim. Umid ulki tavfiq bergay Iloh Ki, ruhunggʻa qilgʻay meni uzrxoh!» Yeshitgan chu mundoq qabul etti soʻz, Degon chun eshitti bu soʻz, yumdi koʻz. Ajal shomi tong yoʻq agar boʻlsa fosh Ki, Bahman kuniga uyoqti quyosh. Adam boʻldi qonuni Luhrosbiy, Nigun boʻldi oyini Gushtosbiy. Boʻlub tiyra Kayxusrav oyin charogʻ, Siyovush oʻti bagʻrigʻa qoʻydi dogʻ. Unut boʻldi Kovus yodi dogʻi, Bal ovozai Kayqubodi dogʻi. Manuchehr ruhigʻa tushti jaza’, Faridun ravonigʻa yetti faza’. Chu Doroni dahr etti jondin sutuh, Skandar jahondori Doroshukuh. Solib mahdi shohona ichra tanin, Kayoniy mahofa qilib maskanin. Judo ayladi razm maydonidin, Arigʻ aylab ul gard ila qonidin. Topib ravzason dashti miynusirisht, Olib sabzasidin nasimi bihisht. Tushurtub hamul sabza uzra si poh, Falak sabzasidin oʻtub borgoh. Hamul borgoh ichra tushgan zamon, Qilib qatldin elga hukmi amon. Ketur soqiy, ul mayki, jone topay, Gʻam ichra oʻlardin amone topay! Ki, gar davr ogʻu berdi Dorogʻa bot, Skandarga ham bermas obi hayot(21). Mugʻanniy, bugun nagʻmai chang tuz, Vale navha soz aylab ohang tuz Ki, dardimgʻa tortib figʻon yigʻlayin, Dame oʻylakim shisha qon yigʻlayin! Navoiy, jahongʻa vafo yoʻqturur, Aning da’bu rasmi jafo-oʻqdurur. Vafo aylab oning vafosin unut, Navo istasang, benavoligʻni tut! XXVIII Zobitai rusumi shohiydakim, korxonai Ilohiydin namudordurur, aningdekki, ul borgohda xoh maloik xayli, xoh rusul ma’shari, xoh avliyo guruhi, xoh soyiri nos jamoati aloqadri marotibihim har biri oʻz yerida murattabdur, bu korgohda ham hamul dastur bila boʻlsa yaxshiroq surat, balki zaruratdurur Kerak qilsa, ulkim tilar shohliq, Sipah borcha holidin ogohliq. Yaqin bilsa tuzganda piroyasin, Rioyat chogʻi har kishi poyasin.(1) Uluqqa uluqcha ato aylasa – Kichikka kichikcha saxo aylasa. Kim etsa vasatliq yoʻlinda zuhur, Anga tuzsa oyini «xayril-umur».(2) Ne tutsa ulugʻni qoshida kichik, Ne qilsa kichikni ulugʻ chargalik. Bu qonun bila boʻlsa oyin anga, Topib kishvaru mulk tazyin anga. Ishida koʻrub farrux anjomini, Olur saltanat amridin komini. Ne shahkim, anga mundoq ermas tuzuk, Tuzukluk nechuk kelgay andin, nechuk. Aningdekki tifl istabon inbisot, Chu shatranj oʻynargʻa yoysa bisot. Ne oʻynorini bilsa, ne termagin, Ne olmogʻini bilsa, ne bermagin. Olib qoʻysa baydaqni shah yonida, Yana pil qoʻysa rux ayvonida. Bu oyin bila bersa har birga yer, Oʻzung de, xirad ahli oni ne dergʻ Bu oʻyuni aning nechakim cheksa kech, Yerur hech, balkim emas dogʻi hech. Yerur it safoligʻa qoʻymoq samon Hamonu, soʻngak otqa solmoq hamon. Boʻriga kishi tu’ma qilsa qoʻzi, Oʻziga balo hosil aylar oʻzi. Qorindin desa sher topsun navo, Bu ishni dogʻi aql koʻrmas ravo. Kim istar qorin birla arslonni toʻq, Yorar topsa fursat aning qornin-oʻq. Munosib emas toz boshigʻa toj, Tumogʻa nutuqchigʻa ne ehtiyoj. Ne sungʻurgʻakim tezparvozdur, Murassa’ tumogʻa hanuz ozdur. Yeshak ollida za’faron xoʻb emas Ki, nodongʻa zarbaft margʻub emas. Yilonni kishi tutsa sarkoʻfta, Balodin qilur oʻz yoʻlin roʻfta. Va gar bersa oʻz jaybi ichra mahal, Oʻzi qatligʻadur tanobi ajal. Yilon jayb aro solmoq etma havas Kim, oxir yilondur bu, tasbih emas. Yeshik it yeridur, gar olsun boʻri, Mushukka maqom oʻldi uyning toʻri. Gar ul dasht saydini aylar figor, Va lekin bu uy saydin aylar shikor. Ne imkonki sa’y aylamaktin kishi, Alar aylagay bir-birining ishi. Anga oʻz yerida keraktur hurish, Munga dogʻi oʻz oʻrnida parvarish. Kishi yaxshi boqsa zarurat chogʻi, Keraklikdurur bu dogʻi, ul dogʻi. Yana bir dogʻi turfa suratdurur Ki, shah bilmak oni zaruratdurur. Bukim, tutsa har kimsa tavrini pos, Farosat bila boʻlsa javharshunos. Koʻrub la’l, axgar gumon qilmasa, Ham axgarni gavhar gumon qilmasa. Judo qilsa xarmuhra feruzadin, Butun chini oʻlsa sinuq koʻzadin(3). Yerur lek bu ishta dushvorliq Ki, bor dahr eli bir namudorliq. Koʻrunur bori odami odami, Mushobih nechukkim sipehr anjumi. Bu birga nuhusat irodatdurur, Yana birga nuri saodatdurur. Kishi boʻlsa ham, filmasal, tav’amon. Boʻla olur ul yaxshiyu bu yamon. Kitobatda birdekdur alfu alif, Hisob ichradurlar base muxtalif(4). Biyobonda oʻlub qurugʻon kashaf, Yerur hay’at ichra nechukkim sadaf. Erur lek bu birda durri yatim, Yana birda bir necha azmi ramim(5). Erur naxldek sham’u muz shushasi, Munung oʻt, aning suvdurur xoʻshasi. Ushoq qand un-tuzga monand erur, Va lekin biri tuz, biri qand erur. Humo dogʻi bor, oʻylakim karkase, Vale bor aroda tafovut base. Vale shahgʻa nuri farosat kerak, Shunosoligʻ ichra kiyosat kerak Ki, kimsondin oltunni farq aylagay, Qizil tobadin kunni farq aylagay. Va gar bu basiratdin oʻlsa yiroq, Oʻkush imtihon qilgʻoni yaxshiroq. Va gar ilgiga tushti donishvar el, Funun ichra oroyishi kishvar el. Keraktur alar birla nav’i maosh Ki, xotirlari topmagʻay koʻp xarosh. Yoʻq ulkim karam koʻrgayu bas kirom, Kerak rozi andin xavosu avom. Agar shohdin xalqi xursand emas, Aduv qasdi qilsa xiradmand emas. Ne dushmangʻadur tigʻ chekmak fani Kim, oʻz xaylidur sarbasar dushmani. Zafar, oʻyla shahdin kanor aylagay Ki, xaylini dushmangʻa yor aylagay. Agar yillar eldin madoro boʻlur, Zarurat chogʻi oshkoro boʻlur. XXIX Sulton Abu Said Koʻragon navvara marqadahu hikoyatikim, royi uqdakushoyi bila koʻp mamlakat oldi va tigʻi umrfarsoyi bila koʻp elga oshub soldi va lekin sipohi rozi emas erkandin ish vaqti borcha qoʻzgʻoldi va oʻzi a’do aro mahlakaga qoldi, balki xasm ul sarafrozning tigʻi kin bila boʻynin choldi Shahekim(1) ishi xurdadonligʻ edi, Laqab otigʻa Koʻragonligʻ edi. Xuroson bila Movarounnahr aning, Bulardin dogʻi boshqa koʻp shahr aning. Olib mulki Xorazmu Kirmongʻacha, Yana Koshgʻardin Sipohongʻacha. Boʻlub Zobulsitonu Kobulsiton, Bahori murootidin gulsiton. Olib dahr aro beadad mulku shahr, Boʻlub saltanat ichra doroi dahr. Solib donishu puxta tadbirlik, Boshigʻa havoi jahongirlik. Karonsiz sipohigʻa berdi hujum, Yurub qilgʻali fath Tabrizu Rum. Hunar koʻp berib olimul-gʻayb anga, Vale bor edi bir ajab ayb anga Ki, maxzan yigʻorgʻa solib maylini, Tutar erdi tanqis ila xaylini. Ul andeshadin koʻngli xursand edi, Sipah shohdin norizomand edi. Chu chekti sipah ul navohiygʻa shoh, Navohiy shahi dogʻi yigʻdi sipoh. Mamolikka yuzlanmasun deb xalal, Chiqib oʻtru izhor qildi jadal. Qotigʻlashtilar ishda haddin fuzun, Adovatning ayyomi chekti uzun. Chu shahdin sipoh erdi ozorliq Zamoneki yuzlandi dushvorliq. Buzub har taraftin sipah shohni, Anga aylabon chiyra badxohni. Yoʻq ulkim qochib, shahgʻa bedod etib Ki, borib aduvsigʻa imdod etib. Aningdekki doroi gardunsarir Aduv ilgiga boʻldi zoru asir. Falak chunki bemehrlik qildi fosh, gʻurub etti ul nav’ ravshan quyosh. Aodisi qasd aylabon jonigʻa, Qilich la’lgun qildilar qonigʻa. Ne shahdinki atboi xushnud emas, Pushaymonligʻi ish chogʻi sud emas. Sipahdin judo shoh erur bir kishi, Ne boʻlgʻusidur bir kishining ishi. Qurur chun gulsitondin ayrildi gul, Ki bir luqma etdur badansiz koʻngul. Aningdekki xushdur sipah birla shoh, Ham andoqdurur shoh birla sipoh. Shahu xayl ma’shuqu oshiq kerak, Ne ishkim qilurlar muvofiq kerak. Jahon olmoq oson sarukor emas: Vale ittifoq oʻlsa dushvor emas. ХXX - Hikmat Iskandarning Arastudin savoli ul bobdakim, sohibroy taaqqul bila ish bikri yuzidin niqob ochqondin soʻngra nega visolidin kom topmas va aning javobi Yana qatla doroi gardunshukuh, Dedi: «Key hakimi Filotunshukuh»!(1) Kishida ne fe’leki mavjud erur Ki, andin ziyonbud yo sud erur. Chu fe’ligʻa boqsa taaqqul bila, Natijasin anglar taammul bila. Bilurkim tama’ aylar elni zalil, Qanoatqa izzu sharafdur dalil. Erur shoh ishiga dogʻi bu qiyos Ki, chun boʻldi behbudigʻa rahshunos Ki, maqsad topar el rizosi bila, Turar koʻp xaloyiq duosi bila. Tilar voqian ishda oʻz sudini, Qilur orzu komu behbudini. Nedin bas qilib tarki royi savob, Qilur noxush af’olni irtikob Ki, andin yetib shavkatigʻa shikast, Boʻlur zerdastigʻa ul zerdastgʻ» Dedi kordon fikrin aylab amiq «Ki, bu soʻz aro nuktayedur daqiq. Kishikim bilik bahrigʻa topti gʻavr, Bu soʻzning javobin dedi necha tavr: Bir ulkim, kishi aqlin etsa hakam, Salohu fasodin topar beshu kam. Salohin aning tab’i aylar pisand, Bilur qilsa boʻlgʻusidur sudmand. Vale qilmogʻi nafsigʻa shoq erur, Suhulat sari nafs mushtoq erur(2). Qachon nafs oʻz komin etti havo, Qilur elni koʻp naf’din benavo. Yana kimsa har ishga majbul erur, Jibilliy xisoligʻa mashgʻul erur(3). Topib ish salohin yomondur demas, Anga lek bittab’ margʻub emas. Tilar qilmogʻigʻa oʻzin baxtiyor, Yerur lek qilmasda beixtiyor. Yana bir qilib fikri axtarparast, Kavokibga qildi ani borbast Ki, gar yor erur axtari tole’i, Qilur, oʻyla ishkim erur nofe’i. Kitobatki shugʻledurur bas nafis, Birov istasa oʻzni mushafnavis. Agar tole’ida yuz iqbol erur, Atorid vale anda badhol erur. Kitobatqa sa’y etsa to joni bor, Qalamzan boʻlurning ne imkoni borgʻ Bu uch soʻzga bu nav’ boʻldi nasaq, Vale ulcha derlar budur ahli Haq Ki, gar ahli masjid erur, gar kunisht, Nekim topti qismat kuni sarnavisht, Necha aylasa fikru tadbir anga, Yoʻq imkoni qilmoqqa tagʻyir anga. Qayu roykim topti oni savob, Boʻla olmadi shugʻligʻa komyob. Jihat budur, ulkim tilar vajhi rost Ki, yoʻq ermish ul ishda Tengriga xost, Gar ish fikrini topti tadbir ila, Bu tadbiri tuz keldi taqdir ila. Ham ermas aning royu tadbiridin Ki, ul ham erur Tengri taqdiridin. Hamul xaylkim ahli tahqiq erur, Bu ish ul el ollinda tavfiq erur. Muvaffiq bukun sensen, ey pokzod Ki, har kun bu tavfiqing oʻlsun ziyod!» Hakim oʻldi bu nav’ chun nuktasanj, Nasib oʻldi ul nuktadin shahgʻa ganj. Xamush oʻldi jonini ravshan qilib, Bu soʻz birla koʻnglini maxzan qilib. XXXI Iskandarning Doro mamolikiga mulkron boʻlub, kunuz va xazoinidin mehr va sahobdek zarposh va durafshonliq qilib, sipoh va raiyatni ul ehsonlardin obod etib, olam mamoliki shohlarin tilarga elchilar yiborgoni va alar borcha aning amrigʻa inqiyod qilib, Kashmir shohi nomuvofiq afsun oʻqub, Hind royi bozguna javob berib, Chin xoqoni chin soʻzdin qoshigʻa chin solgʻoni Raqam aylagan bu zafarnomani, Ado boʻyla qildi bu hangomani Ki, boʻlgʻoch Skandarga mundoq zafar, Aduvsi dargohigʻa boʻldi maqar. Guruheki Doroparast erdilar, Aning hukmigʻa zerdast erdilar. Chu Doro ishi boʻldi el ichra fosh, Aning olligʻa qoʻydilar barcha bosh. Yiroq mulklardin vale kelgan el, Vatan azmi qildilar andoqki yel: Salotini Saqlobu Mashriq zamin, Ne Xorazmu, ne Hindu, ne mulki Chin, Hamul kunki qochmoqqa mayl ettilar, Tavaqqufsiz oʻz mulkiga kettilar. Skandarga chun fath boʻldi qarin, Topib shavkat andoqki sheri gʻarin. Biyik taxt uzra maqom ayladi, Vasiyat ishiga qiyom ayladi. Burun shoh Dorogʻa tutti azo, Boʻlur yangligʻ ul nav’ shahgʻa sazo. Tutub soʻg e’zozu tamkin bila, Qilib dafn shohona oyin bila. Base zor yigʻlab aning holigʻa, Aning holigʻa yoʻq, oʻz ahvoligʻa Ki, ish boshigʻa tushti behad ulugʻ, Necha ish ulugʻ, ishchisi qaygʻulugʻ. Topib chunki Doro ishidin farogʻ, Tutub iki qotilni aylab soʻrogʻ. Koʻmub dor uchun yerga iki sutun, Ul ikini osturdi andin nigun. Yana tirborongʻa farmon qilib, Alargʻa ulus tirboron qilib Ki, har kimki gʻadr aylasa shohigʻa, Jazo budurur baxti gumrohigʻa. Buyurdi badanlarni kuydurdilar, Kul ettilaru koʻkka sovurdilar. Yana hukm qildiki, doronajod, Qayonkim kishi boʻlsa gʻamginu shod. Bori emin oʻlsunki, lutfi amiym, Koʻtardi alar koʻnglidin vahmu biym. Ne iqto’ alargʻaki Doro qilib, Skandar ham andogʻ madoro qilib. Yana qildi ta’yin pisandida el, Bori xayl aro anjumandida el. Yozib Ravshanak nazdigʻa nomaye, Azodin surub tiyra hangomaye. Bitib sudmand anda har nav’ pand Ki, koʻp qilma oshubi nosudmand. Saodat gulidin barumandliq, Yerur Tengri hukmigʻa xursandliq. Jahon bogʻidin gulbun oʻlsa nuhuft, Taru toza boʻlsun guli noshukuft. Sadaf koʻksini gar sipehr etti chok, Sharaf tojin etsun makon durri pok. Yana andagʻi elga farmon qilib, Borigʻa mavoid ehson qilib Kim, aylab ravon sarvi ozodni, Qayu sarv, huri parizodni Ketursunlar oning shabistonigʻa, Quyosh gulruxin charx ayvonigʻa. Chu Doro vasiyatlarin soz etib, Jahongirlik shugʻlin ogʻoz etib. Xazoyinki Doro qilib erdi jam’, Nihonu oshkoro qilib erdi jam’, Faridun chogʻidin yigʻilgʻon manol, Topib shohdin shohgʻa intiqol. Anga tegrukim Kayqubodi guzin, Jahon mulkiga boʻldi masnadnishin, Xud andin soʻng avlodigʻa qoldi mulk, Chu bordi biri, ul biri oldi mulk. Qayu birki boʻldi jahondin nihon, Yana birga meros qoldi jahon. Biriga necha ganju maxzan toʻlub, Yana birga yetgonda taz’if oʻlub. Bu fursatqa tegruki Doroyi dahr, Jahondorligʻ taxtidin topti bahr. Ming uch yuz yil oʻn toʻrt olampanoh Ki, bor erdilar olam ahligʻa shoh. Xazoyinki jam’ ettilar behasib, Haq etti Skandarga borin nasib. Qiloye’ki Dorogʻa maxzan edi, Yeshittimki yuz, dogʻi seksan edi. Bular borcha maxzun javohir bila, Zari maxfiyu, siymi zohir bila. Kelib barchadin xozinu kutvol, Oʻpub shoh ayogʻini davlat misol. Xazina kalidin bu bir kelturub, Yana qal’a miftohin ul topshurub. Alargʻa shah aylab base justujoʻy, Qilib maxzanu qal’adin guftugoʻy. Biriga karam oshkor aylabon, Yana birni ummidvor aylabon. Qayu kimsa har qal’adinkim yetib, Anga-oʻq hamul ishni tafviz etib. Xazoyingʻa hukm etti lekin nuxust, Ki ahli qalam aylabon bozjust. Tilab daftar ul shoh devonidin, Ki maxzan edi jam’, farmonidin. Topib jam’u xozindin istab hisob, Agar la’l koniyu gar durri nob. Qayu qilsa daftar yuzidin qabul, Anga hukm aylab tariqi vusul. Yana chiqmagʻonni hisobigʻa rost, Tashaddud bila qildurub bozxost. Alar chun bori jam’ini tuz qilib, Shah ollida arz etgali yuz qilib. Chu shoh ollida boʻldi xotirnishon, Bu hukm ayladi shohi maxzanfishon Ki: «Qilsunlar oʻrdugʻa borini naql» Ki ul naqldin qoldi hayratqa aql. Ravon boʻldilar hukm ila xayl-xayl, Nechukkim tengiz jonibi tund sel. Itoat qilib shoh farmonigʻa, Tashirlar edi shoh devonigʻa. Iki yilgʻacha, oʻylakim korvon, Kelur erdi shah sori ganji ravon. Hisob asramish erdi ahli qalam Kim, ermas edi ganjning nisfi ham. Yana dedi shah, kimsa ta’yin qilib Ki: «Xozingʻa qolgʻonni taxmin qilib, Borib aylasunlar eshiklarni rust Ki, topshurgʻay etgan zamon bozjust!» Nekim hukm qildi shahi arjumand, Hamul nav’ ila boʻldilar korband. Keturgan hisobin qilib ahli fan, Qiyos ettilar yetti yuz ming tuman. Dedi shohi Dorofaru Jamshukuh Ki: «Doro sipohidagʻi har guruh, Sipahdoru navvobu hojib anga Ki, devondin ermish mavojib anga. Muqarrar ne erkonni arz aylasun, Aning fikrini shahgʻa farz aylasun». Chu arz oʻldi nekim muqarrar edi, Shah ollida asru muhaqqar edi. Dedilar bu ham boʻyla voqe’ emish Ki, har bir necha qatla roje’ emish. Ulusqa base ranju taklif oʻlub, Kirar ermish ul qoʻlgʻa tansif oʻlub. Chu Doro sipohigʻa bildi bu hol, Dedi lutf etib shohi daryonavol Ki: «Gar rasm Dorogʻa tansifdur, Vale bizga ul rasm taz’ifdur(1). Muzoaf, – dedikim, – bering ganjdin» Ki, el tindi butkargali ranjdin(2). Mavojib olur toʻrt yuz ming kishi Ki, chokarlik erdi alarning ishi, Olib ganjdin borcha iqto’ini, Muraffah bu nav’ etti atbo’ini(3). Yana iki yuz ming mavojibxoʻri, Boʻlub birga iki mavojiblari. Ulufa berib olti yuz ming sipoh, Falak avjidin oʻtkarib borgoh. Mavojib sipahgʻa chu taz’if etib, Raiyat xirojini tansif etib. Sipohiysi obodu ham shod oʻlub, Raoyosi ham shodu obod oʻlub. Chu toʻkti sipohu raiyatqa ganj, Angau munga bartaraf boʻldi ranj. Dedikim: «Manga ganj emastur havas, Sipohu raiyat manga ganj, bas. Agar ganj erur bahru kondin fuzun, Va gar xud xizona jahondin fuzun. Chu naf’e emastur alardin gumon, Alardur hamon, toshu tufrogʻ hamon. Agar naf’din boʻlsa maxzan yiroq, Aning la’lidin xora koʻp yaxshiroq Kim, ul xora bir tosh erur bezarar, Vale ganjdin elgadur yuz xatar. Kishiningki benaf’ erur maxzani, Jahon ahlidur sarbasar dushmani. Ulus boʻlsa ma’mur bir ganj erur Ki, andin jahon fathi beranj erur». Skandar chu topti bu sarmoyani, Yel uzra solib lutf ila soyani. Oʻzidin qilib rozi Eron elin, Jahon ochqali rust qildi belin. Burun hikmat ahlidin etti guzin, Necha kimsa borigʻa royi razin. Soʻz ayturda har bir kelib moʻshikof, Hamul torlardin boʻlub hullabof. Qilib tortqon chogʻda tigʻi zabon Ki, qilmay tuman tigʻliq marzbon. Ne soʻzdaki sa’y oshkoro qilib, Chu xasm oʻldi obiy madoro qilib. Uzun tillari charb der nukta chogʻ, Qilichdekki surtulsa yuziga yogʻ. Bori ilmdin bori sohibvuquf, Kelib har birisi jahonfaylasuf. Hamul xayldin shohi oliy xirad, Qilib har birin bir sori nomzad. Biri mulki Saqlobu Saqsin sori, Biri Hind sori, biri Chin sori. Biriga raqam boʻldi Baytulharam(4), Biri topti Kashmir sori raqam. Ataldi biri Misru, Bagʻdodgʻa, Yozildi biri mulki Navshodgʻa. Berib har biri ilgiga nomaye, Tuzub noma zimnida hangomaye. Bori noma mazmuni birdek payom, Diloro soʻzu xotiroso kalom. Chu tahrir uchun xoma noʻgin tuzub, Bitik naqshini bu sifat koʻrguzub Ki, bu noma ul Tengri oti bila Ki, qoyimdur aflok zoti bila. Qadimeki, yoʻq ibtidosi aning, Azimeki, yoʻq intihosi aning. Gadolar zamirining ogohi ul, Shahanshohlarning shahanshohi ul. Qayu shahki doroi davron kelib, Janobida mahkumi farmon kelib. Bu shahliqdin ani qachon qilsa rad, Kishiga jihat istamakka ne hadgʻ Gadoyeki har dam toʻyub jonidin, Munga dogʻi roʻzi aning xonidin. Shah etsa aningdekki doro ani, Kishi rad qilurgʻa ne yoro ani. Ul avloki andin ne boʻlsa qazo, Ayon aylagay borcha shahlar rizo. Chu bu yerga Haq hamdini yetkurub, Takallum tariqin bu yangligʻ surub. Ki: «Mendinki, Iskandar otimdurur, Yeti kishvar olmoq sifotimdurur. Sangakim oting keldi Xoqoni Chin, Yoʻq ersa sipahdori Turon zamin. Muni bilki, olamda budu nabud Ki, kavnu fasod ichra tutqay vujud. Chu mumkin emas kimsa tadbiridin, Yaqinkim erur Tengri taqdiridin. Gadolargʻa gar podsholigʻ berur, Va gar shohlargʻa gadoligʻ berur. Kerak shohlar koʻrsa behbud ani, Gadolar dogʻi bilsalar sud ani. Nekim amridin oshkorodurur, Ibo qilgʻali kimga yorodurur. Chu hukmidin oʻlmas ibo aylamak Ki, bor ul vujudin habo aylamak. Aning hukmidin oshkoru nihon, Manga boʻldi roʻzi sarosar jahon. Chu ul qildi bu komgʻa baxtiyor, Manga dogʻi bu ishda yoʻq ixtiyor. Burun qildi iqbol qismat manga Ki, yor oʻldilar aqlu hikmat manga. Otomkim, edi kishvaroroi Rum, Chu bordi, manga qoldi ul marzu bum. Topib ilmu hikmatdin ogohliq, Tamanno yoʻq erdi manga shohliq. Ne ishkim nasib etti Fayyozi Jud, Kishining tamannosigʻa ne vujud. Chu ollimgʻa yozgʻondurur bu varaq, Meni qoʻymadi ixtiyorimgʻa Haq. Ulus dogʻi afgʻonu zor ettilar, Alar dogʻi beixtiyor ettilar. Ne amr etti ilhomi hotif bila, Shuru’ ayladim joni xoyif(5) bila. Burun amri birla tuzub mojaro, Qilib Zang eli roʻzgorin qaro. Yana azm qildim cholib noyu koʻs, Mute’ oʻldi hukmumgʻa Bartosu Rus. Yana ozim oʻldum chu qilmay darang, Nasib oʻldi Haqdin diyori Farang. Chu sa’yim yana oshkoro boʻlub, Asiri kafim shohi Doro boʻlub. Sarafroz etib baxti sarmad meni, Haq etmish bu yangligʻ muayyad meni. Qayu birgakim tole’im qoʻydi yuz, Bor erdi alar mencha oʻn, balki yuz. Chu Haq amridin zohir ettim nabard, Alardin chiqordim falak uzra gard. Boʻlubdur bugun mulki Eron manga, Bori shohlar bandai farmon manga. Guruheki Doroni anglab rafe’, Boʻlub erdilar buyrugʻigʻa mute’. Bori dargahimgʻa nuzul ettilar, Kelib qullugʻumni qabul ettilar. Inoyatlar ettim gumondin fuzun, Nekim el gumon etsa, ondin fuzun. Sanga ham agar baxt yovardurur, Yana tole’ing yoru rahbardurur, Qoʻpub oʻzgalardek janobimgʻa kel, Janobi sipehr intisobimgʻa kel. Ne amr aylasam, bil kalomimni xoʻb, Tobugʻumda bosh qoʻy, ayogʻimni oʻp Ki, boringgʻa men lutfu ehson qilay, Madoru rifq ulcha imkon qilay. Seni shahlar ichra baland aylayin, Inoyat qilib, arjumand aylayin. Qilay kishvaringning misolin raqam Ki, tutsun taalluq sanga yakqalam. Sipehr ofatidin panohing boʻlay, Aduv qilsa kin, kinaxohing boʻlay. Va gar mone’e tutqon oʻlsa vujud Ki, yoʻlgʻa qadam qilmasang xoksud. Qila olmas oʻlsang bu sori murur, Bu iqboldin oriy oʻlsang zarur, Senga ostonboʻs mamnu’ esa, Degan uzr ma’qulu masmu’ esa, Ini, oʻgʻlung oʻlsa ikovni yibor, Yoʻq ersa elingdin birovni yibor Ki, donou sohibxirad boʻlgʻay ul, Sanga noyibu mu’tamad boʻlgʻay ul Ki, cheksun kelib mol ila peshkash, Bajo kelturub qullugʻung bandavash. Nekim uzrung oʻlsa ado aylasun, Ne komingdurur muddao aylasun Ki, koming sarosar ravo aylayin, Nekim va’da qildim, vafo aylayin. Va gar boshlasang aylamay inqiyod, Maozalloh oyini jahlu inod(6). Tariqi adovat shior aylasang, Zalolat yoʻlin ixtiyor aylasang, Ne ollinggʻa keltursa charxi dani, Koʻrar lahza, koʻrgil oʻzingdin ani. Madoro xayolini mendin unut, Nekim qilsam ul vaqt ma’zur tut. Bu erdi maqosidki, topti payom, Yana soʻzni qosid degay, vassalom!» Bu yangligʻ makotib insho qilib, Yana soʻzlar ul elga ifsho qilib Ki, har soʻzga boʻlsa mahal muqtaziy, Kerak boʻlmasa ul mahal munqaziy. Va gar oʻzga aytilsa soʻz nosavob, Yerur qosidi kordondin javob. Murattab chu boʻldi bitiklar bori, Uzotti alar har birin bir sori. Chu boʻldi ravon har taraf ul rusul, Qilurda, demakta bilib juzvu kul(7). Qayu birki har sori azm ettilar, Chu oz vaqt yoʻl kettilar yettilar. Ul ishni bilib har shahu shahriyor Ki, bor erdi mulki aning har diyor. Rioyat qilib ulcha ta’zim edi, Agar anda ummid, agar bim edi. Alarning tuzub xotiri komasin, Olibon qoʻyub koʻzga shah nomasin. Oʻqub, chunki mazmundin ogah boʻlub, Hamul nomabar birla hamrah boʻlub. Muhayyo qilib peshkash yo xiroj, Yana har negakim erur ehtiyoj. Shah iqboli topmogʻni jazm aylabon, Bori yettilar shahgʻa azm aylabon, Magar uch kishikim, xato qildilar, Azimat qilurdin ibo qildilar. Vale har biri dedi bir nav’ soʻz, Ki, tutmas edi kimsa ul nav’ koʻz. Dedi shohi Kashmir bevahmu bok Ki, oti edi Mallu ibni Mabok Ki: «Iskandar ar shohi ofoqdur, Mening mulkum ofoqdin toqdur. Manga Tengri uch ish qilibdur nasib Ki, boʻlsam zabun, boʻlgʻay asru gʻarib. Biri ulki, mulkum erur bas matin, Jiboli rafe’u qilo’i hasin. Yana turfa ish munda paydodurur Ki, ham davri, ham osti daryodurur. Ikinch ulki, bor oncha afsungarim, Mavojib yegon barchasi chokarim. Ki, gar fitnaye yetsa aflokdin, Qilur har biri royi bebokdin: Fusun birla yumronni sheri jayon, Gavaznni salobatda babri yabon(8). Ki, Iskandar ar yigʻsa olam elin Anga esturay, oʻyla ofat yelin Ki, qoʻzgʻalgʻay ul xayli topmay amon, Hamul nav’kim, tund yeldin samon. Uchunch ulki, gar ul boʻlub kinparast, Taaddi bila topsa mulkumga dast. Bu mulk ichra bir koʻhsore durur, Biyik togʻ uza bir hisore durur. Misu roʻydin anga yakpora jism, Burun ahli hikmat yasogʻon tilism. Qozilmish bu shahr ichra naqbe nihon Ki, gar kirsa shoh ish tushub nogahon. Borur yoʻl, urub tob qoʻrgʻongʻacha, Quyun oʻylakim, charxi gardongʻacha. Qachon qilsalar bir boshin nopadid, Yana boshi ham boʻlmas aslo padid. Kishi ul hisor ichra qilgʻoch vatan, Tilismi aro bordur ul nav’ fan Ki, ul fannikim justujoʻ qilsa el, Oʻgʻurlay olur xasmdin oʻtu yel. Bu mulkedurur garmser ul tariq, Ki, gar esmasa yel, boʻlur el hariq. Bu mulk ichra har kimsakim joni bor, Chu yel turdi, turmoq ne imkoni borgʻ Gar oʻt boʻlmasa hojat ermas demak, Ki, ne nav’ oʻlur odamiygʻa yemak. Yerur barcha taqdir birlan zarur, Bu iqlimdin oʻzga sori ubur». Chu Mallu boʻlub boʻyla fikratnamoy, Debon lek Hinduston shohi Roy Ki: «Iskandar ul shohi oliysarir, Yerurmen ne hukm etsa farmonpazir. Va lekin chu Doroyi getipanoh Ki, oning sori chekmish erdi sipoh. Bitib noma yuz nav’ ta’rif ila, Meni ham tilab erdi taklif ila. Soʻzi nofiz erdi, dogʻi yoʻl yiroq, Kerak erdi bir-iki yilliq yaroq. Olib mulkdin iki yilliq xiroj, Cherikka berib onchakim ehtiyoj. Chu yettuk aning joru buljoriga, Shahi Rum eli birla paykoriga. Ani xud shah iqboli past ayladi, Ajal domigʻa poybast ayladi. Aduvdin chiqordi shah iqboli gard, Biz oʻlduq biyobonda vodinavard. Yaroqu sipah barcha barbod oʻlub, Falakdin oʻkush nav’ bedod oʻlub. Urushqon elimga sarafkandalik, Tutulgʻongʻa boshtin-oyoq bandalik. Ulus ollida banda ozodalar, Jilovda qilib poʻya shahzodalar. Men aylab necha oy biyobonni tay, Yeturguncha bu mulku kishvarga pay. Yelimkim, boʻlub qatlu yagʻmoga tush, Kelib oʻn ulushtin buyon bir ulush. Tushub mulkum eliga bas turfa hol Ki, gʻoyib topib, kim ne aylab xayol. Qaro rang asliy dema el aro Ki, bu mulk motamgʻa kiydi qaro. Demonkim, emasmen Skandarparast, Tushubtur manga lek muncha shikast. Aning hukmi boshimgʻau jonima, Vale zulmdin kirmasun qonima. Bugundin iki-uch yil oʻtsa zamon, Yuz ursa bu kishvarga amnu amon. Topilsa buyurgʻonigʻa dastras, Manga dogʻi bor oni koʻrmak havas. Iki-uch yil oʻtmayki taklif etar, Manga behad andin malolat yetar. Yevurmas agar lutf etib bu varaq, Koʻray har nekim olima yozdi Haq. Aning amri hukmi qazo xud emas, Xudovand boʻlsa Xudo xud emas. Chu men muncha tuttum soʻzi hurmatin, Kerak ul dogʻi asrasa izzatin». Soʻziga berib Roy mundoq javob, Qilib Chin shahi oʻzga yangligʻ xitob, Debonkim: «Skandar yiborgan bitik Ki, sammdin achigʻdur, qilichdin itik. Rasulin bu sori yiborgan kuni, Taammul bila yozmamishtur muni. Sipohim qalin, kishvarim toʻqturur, Mening andin oʻksuklugum yoʻqturur. Shahekim yana shahga ma’mur etmas, Anga boʻyla maktub dastur emas. Yozibdur kitobatda hikmat soʻzin, «Hakimu xiradmand» debdur oʻzin. Aning royikim boʻyla sofiydurur, Bu soʻzlar xiradqa munofiydurur. Bu soʻzni deyolmas sipehri barin – Ki: «Kelsun janobimgʻa Xoqoni Chin!» Necha qilsa Doro jahondorliq, Aromizda voqe’ edi yorliq. Muloqot asbobini tuzmadi, Manga boʻyla taklif koʻrguzmadi. Skandarni Doroi soniy tutay, Jahon mulkining shohi oni tutay. Anga qoldi goʻyo bu ma’ni nihon, Ki Chin kishvaridur yana bir jahon. Yigitlik anga soʻzga berdi shitob, Javobida men aylamon iztirob. Agar nomasin ul yozibdur irik, Vale men iriklikka urmon ilik. Gar ul qilsa Doro kibi yorliq, Soʻziga qilurmen xaridorliq. Xayoli agar mundin afzun esa, Bitik ichra yozgʻon kibi soʻz desa. Tamannosida boʻlmasa e’tidol, Ishim yoʻqturur, gʻayri kinu jidol. Demonkim, aning sori azm aylagum, Qayu yerdakim desa razm aylagum. Vale kelsa boshimga tortib cherik, Kirib shahrima chekmogumdur eshik. Sipahdin yoyib charxi gardungʻa gard, Chiqib roʻbaroʻ aylagumdur nabard!» Skandar janobiga aylab nuzul, Ul uch mulk shohi soʻzin uch rasul. Bu dastur ila ibtido qildilar, Tugaguncha bir-bir ado qildilar. Ne shahlarki, keldilar olligʻa bot, Alargʻa qilib asru koʻp iltifot. Necha qatla shohona majlis tuzub, Mayu rud birla tarab koʻrguzub. Necha may bila koʻngli ishratfizoy, Ul uch mulk bobida fikratnamoy. Tarab bazmida aysh oʻlub peshasi, Vale koʻnglida azm andeshasi. Va lekin chu yoqin yetib erdi qish, Cherik shohlar qish kuni chekmamish. Chu qishloq ishi koʻnglida erdi jazm, Qarobogʻi Arron sori qildi azm. Ayoqchi, unut bir dam andishani, Ayoq ichra qilgʻil nigun shishani. Dame solmagʻil shishadek yuzga chin Ki, azm aylagum Hindu Kashmiru Chin. Mugʻanniy degil hinduyi rexta(9), Anga sehri Kashmiri omexta. Men ichganda chiniy ayogʻni olib, Degil savt ollimda chiniy cholib. Navoiy, sumur bodai jonfizoy Ki, qolmish ne Mallu, ne Xoqon, ne Roy. Bu ma’ni xati davri sogʻardadur, Alardin dema, soʻz Skandardadur. Yoʻq, Iskandari olamoroda bahs, Yerur balki Xizru Masihoda bahs. XXXII Qish ta’rifidakim, tund yeli koʻngli hasrastliq ushshoq sovuq ohidin nishona koʻrguzur va sovuq zamhariri ichi oʻtluq bedillar kofurbor nafasidin fasona aytur va taxta muzekim, marmar toshidin dam urar va chopquni durboshikim, jahonni barham va bu faslda falakvash oq uykim, quyoshdek shu’ladin, balki shu’ladek bodadin ravshan boʻlgʻay va anjuman bir quyoshyuzluk bahori nozparvard gul’uzoridin gulshan Kerak bazm aro oʻtu may boʻlsa day, May andoqki oʻt, oʻt aningdekki may. Aning manqali shiratazyin kelib, Munung shirasi manqaloyin kelib. Munung yuzida may bati la’li nob, Ichinda aning burdogʻon bat kabob. Aning shu’lasi uyni gulshan qilib, Munung lam’asi koʻzni ravshan qilib(1). Ani dam-badam yondurub dilkashe, Muni har dam aylondurub mahvashe. Anga dud oʻrnigʻa tarvihi ud, Bu solib dimogʻ ichra har lahza dud. Aning axgari koni gavhar boʻlub, Munung la’li bir pora axgar boʻlub. Vale bazm yuz boshligʻ oq uy aro, Oq uy toshi tun mushki birla qaro. Vale mushk uza abri kofurbez, Jahon uzra yakdast kofurrez. Oq uyga eshik rust, tungluk dogʻi, Boʻlub koʻraga ev davrigʻa toʻk dogʻi. Mugʻanniylar aylab navosozliq, Muoshirlar aylab sarandozliq. Ne may, elni har shoʻx bir noz ila, Yiqib gʻamzai novakandoz ila. Koʻngulda biridin nihoni gʻame, Xayoli bila oʻzga bir olame. Chu may oni beixtiyor etmayin, Ul anduhini oshkor etmayin. Vale chun qilib boda toroji hush, Boʻlub oʻtrudin mohvashi bodanoʻsh. Munga dam-badam ul qadah achchigʻi, Qadahdek solib achchigʻ-achchigʻ yigʻi. Ne boqmay anga umridin bahrasi, Ne boqmoqqa oning sori zahrasi. Kelib nogah ul shoʻxi xudroy anga, Qadah tutsa yuz noz ila, voy anga! Ichib bodani qoʻysa olligʻa bosh Qiyomatqacha bosh koʻtarmasa kosh! Gar oʻlsa dema marg soni ani, Hayoti, degil, jovidoni ani. Oʻzidin ketib oshiqi mayparast, Yiqildi chu har kimsa bir yerda mast. Sabuhiy chogʻi koʻz ochib mohvash, Xumor etgali daf’, oʻlub jur’akash. Yana yoqibon sham’u majlis tuzub, Yatimona koʻp shevalar koʻrguzub. Koʻzi ayni maxmurlugʻ ichra mast, Mayi la’lidin mastlar mayparast. Qaro boʻrkin egri qoʻyub boshigʻa, Yetib bir qirogʻi qaro qoshigʻa. Koʻzi poʻstin ichra pinhon boʻlub, Hamal burjida mehri raxshon boʻlub. Qiyos etmayin davri laylu nahor, Aningdek qish ichra, munungdek bahor. Bu hay’at bila oshiqi boshigʻa, Kelib noz ila oʻlturub qoshigʻa. Qulogʻin tutub, tortib uygʻotqali, Koʻz ochqoch tuman noz oʻqin otqali. Masihovash alqissa yuz dam tuzub. Kecha andoq oʻlturganin tirguzub. Chu oshiqqa ul ruh etib iltifot, Masih ilgidin topib obi hayot. Masihi damidin aning jon topib, Xususan, yana obi hayvon topib. Iki jur’adin, oʻyla maston boʻlub Ki, bazm ahligʻa harfi daston boʻlub. Dema mast, majnuni behol de, Junun ichra oshufta ahvol de. Harorat chu gʻolib boʻlub bodadin, Junun ortibon ul parizodadin. Qilib vahmkim ishqi devonasoz, Anga qilmagʻay nogah ifshoi roz. Qoʻpub dogʻi uydin chiqib tashqari, Urub telbalardek qadam har sari. Jahonni koʻrub qor ichinda nihon Koʻrunub koʻziga yana bir jahon. Kamar tigʻidin sarsar andoq esib Ki, har yerga tegsa pichoqdek kesib. Sular muzdin andoq boʻlub sangbast Ki, tosh ursalar mumkin oʻlmay shikast. Quyosh chashmasi bir qadah muz boʻlub, Sochilgʻon bori qatra yulduz boʻlub. Falak sabzasida qolib yoshurun, Nazargʻa boʻlub zohir oʻlgʻonda tun. Koʻrunmay quyosh partavi nurluq, Borib tab’idin dogʻi mahrurluq. Yel osebidin xalq yuz bogʻlabon, Nafasning tafi shusha muz bogʻlabon. Urub qush oʻzin oʻtqa devonadek, Va yo sham’i soʻzongʻa parvonadek. Degil duddin shu’la dom etti fosh, Shararlardin oʻldi anga donaposh. Toʻlun oygʻa koʻk boʻlgʻucha yuz toʻngub, Falak bahri nili dogʻi muz toʻngub. Yemas oq bulut charx javfida tuz Ki, andin sinib tushti bir pora muz. Chu day xoni yel xaylidin un solib, Chaman kishvari sori chopqun solib. Shajar xaylini, oʻyla tolon etib Ki, boshtin-ayogʻini uryon etib. Qilib oʻzlarin oʻrtamak multamas, Sarosar oʻtun boʻlmak aylab havas. Gumon aylabon shu’la koʻrgach tazarv, Qilib davrida larza shamshodu sarv. Boʻlub momugʻu tuk aro el nihon, Hamul nav’kim qoqum ichra jahon(2). Yopib el qulogʻlarin iki kitf, Qoʻyunlarda qoʻllar boʻlub mu’takif. Kishikim qilib hayya nazzorasi, Gumon aylabon pesa ip porasi. Borib zahriyu urmayin tobu pech, Aning zahrin aylab havo zahri hech. Oʻt ustida mahvashlar aylab hujum, Quyosh tegrasida nechukkim nujum. Chu sorgʻartib elni nasimi sabo, Boʻlub ul somonlargʻa oʻt kahrabo. Nasim aylagach birka sori shitob, Qilib borcha siymobni siymi nob(3). Baligʻlar boʻlub day nahangiga qut, Tong ermas nahangiki, qut etsa hut. Chu Bahman sipohi tuzub anjuman, Yer Isfandiyorin qilib Roʻyintan. Bu Isfandiyor aylabon chun sitez Solib olam ahli aro rustaxez. Sovugʻ shiddatidinki koʻzlar qotib, Anga qavs har dam balorak otib. Nazargʻa kelib bul’ajab olame, Havodis yelidin jahon darhame. Ul oshufta nazzora qilgʻoch bu hol, Qilib day sipohi ani poymol. Ul uydin chiqorgʻa jihat koʻrmayin, Bajuz qaytmoq maslahat koʻrmayin. Kirib bazm anbarsirishte topib, Qochib ul tomugʻdin bihishte topib. Anga hurzode tutub kavsare Ki, ul suv urub jonigʻa ozare. Chu bir ratl noʻsh aylabon mast oʻlub Ki, soqiy ayogʻida-oʻq past oʻlub. Boshikim boʻlub yor ayogʻigʻa past, Yetib charxi gardunga andin shikast. Qayu kimsakim topsa mundoq murod, Oʻqusun yomon koʻz uchun «in yakod»(4). Necha anjuman jannatosordur, Tomugʻdur agar kimsa beyordur. XXXIII Majnun hikoyatikim, qish kunining uzun qorongʻu tuni Layli zulfining mushki isin yel korvonidin istishmom qilib, gom urar erdikim, baxt mashshotasi ul sarishtai murodni ilgiga berdi Yeshittimki, Majnuni shoʻridahol Ki, dasht uzra soyir edi mohu sol. Taku toz erdi qishu yoz anga, Qishu yoz erdi taku toz anga. Chu yoz oʻlsa vodiy tomugʻdin nishon Ki, xurshid oʻlur erdi otashfishon. Anga voya ermas erdi soyaye Ki, topmas edi soyadin voyaye. Va gar qish havosi toʻkub zamharir Ki, bard aylar erdi baqamni zarir. Ham etmas edi azm maskan sori, Isinmoq uchun mayl gulxan sori. Bori mayli ul yonki Layli edi, Qayon Layli, ul sori mayli edi. Xabar har qayon topsa mahbubidin, Chekib nola joni puroshubidin. Urar erdi yeldek aning sori gom, Sabo gul sori aylagandek xirom. Magar bir qish ermish bagʻoyat sovuq, Ani poʻya Layligʻa qilmish yovuq. Dimogʻigʻa bermish sabo yor isin, Aningdekki, bulbulgʻa gulzor isin. Bu holatda goʻyo qaro tun emish, Aning ollidin yelu chopqun emish. Nigoridin ul iski topib mashom, Yumub koʻz, urar ermish ul sori gom. Yetishgan zamon yor uyi qoshigʻa, Hamono urunmish eshik boshigʻa. Ochilgʻoch eshik, uyga kirmish yurub, Magar uyga kirmak budur bosh urub. Koʻz ochib koʻrar, uyda Layli emish, Qaro tunda ravshan Suhayli emish. Solur hayratu shavq jonigʻa tob, Qilib betahammulluq oni xarob. Qoʻyub Layli ollida tufroqqa yuz, Yumar soʻngra kavnayndin iki koʻz. Ani hujrada Layli aylab nihon Ki, fahm etmagaylar eli nogahon. Kishi hush tarkida bu nav’ kom Topib, istasa hush – boʻlsun harom. Yerur ishq aro boʻyla a’jubalar Ki, beishq bilmas bu mansubalar. Navoyigʻa, yo Rab, qarib et ani, Qarib etting ersa, nasib et ani. ХXXIV - Hikmat Iskandarning Arastudin savoli ul bobdakim, shito fasli burudat kasratidin va yogʻin shiddatidin mujibi parishonliq va boisi besomonliqdurur xalq anga nevchun rogʻib va tab’ anga nega tolibdurur va hakim javobqa ogʻiz ochmoq va hikmat sahobidin durar sochmoq Yana qatla doroi daryonavol(1) Dedi: «Key hakimi Masihomisol,(2) Shito faslida koʻp suubatdurur Ki, insongʻa andin uqubatdurur. Biri yelki, elni qilur dardnok, Biri bardi mufritki – aylar halok. Yana zamhariru uzun tun dogʻi, Qoʻshulsa yelu qor, chopqun dogʻi. Falak yerga bu nav’ oʻlur fitnarez Ki, andin kerak tab’ qilgay gurez. Nedin qishqa koʻprakdurur tolib el, Anga yozdin ortugʻ boʻlur rogʻib el. Munung vahshatigʻa chu bor ittilo’, Haroson kerak erdi mundin tibo’»(3). Dedi, hikmatoyini axtarshunos: «Ki, bu ishga bor oʻzga yangligʻ qiyos. Chu qish tab’i borid dogʻi ratb erur, Xirad munda bu nav’ ruxsat berur Ki, tab’ ichra solur sabou shitob, Harorat bila yubsdin iztirob. Chu yubsu harorat boʻlur mushtail, Ani boridu ratb etar mu’tadil(4). Yana chun shabobu kuhulat(5) dogʻi, Yerur elga ayshu farogʻat chogʻi. Bilur el qoshida muqarrardurur Ki, bu qishda xushroq muyassardurur Ki, gar kunduzi boʻlsa qoru yogʻin, Bilur el gʻanimat farogʻat chogʻin. Taraddudgʻa chun boʻldi mone’ havo, Farogʻat qilur tab’ komin ravo. Yerur kechasi dogʻi chunkim tavil, Bu dogʻi farogʻatqa keldi dalil Ki, suhbat munosibdurur oʻtsa shom Ki, topqay sukun uyqu birla avom. Anga tegrukim, boʻlgʻay uyqugʻa chogʻ, Rutubat qilib kasb maydin dimogʻ. Boʻlub uyqugʻa vaqtida ragʻbati, Badanning budur mujibi sihhati. Chu ul uyqudin tab’ masrur erur, Zamon dogʻi bor ulcha maqdur erur. Yana hirfat ahli tutub goʻshaye, Maoshi uchun istasa toʻshaye, Uzun tunda uyqudin oʻlgʻach amon, Yerur kasbining vaqti mumtad zamon. Yana ilm tahsili aylar kishi, Agar istasa rushd topqay ishi. Ishidin anga hosil oʻlmas farogʻ, Yemay koʻp uzun kecha dudi charogʻ. Iki boshta yonsa charogʻi aning, Tun oʻrtasi tingʻay dimogʻi aning. Yana ahli Haqkim qoʻyub xoʻrdu xob Qilurlar ibodatqa jahdu shitob. Xaloyiq koʻzidin erurlar nihon Ki, ravnaqliq ermas alarsiz jahon. Qaro tunlar ul xayl toat etar Ki, olamga andin yorugʻluq yetar. Bas ul tun nechakim topar imtidod, Yorugʻluqqadur mujibi izdiyod. Bukim sharh topti necha nav’ ish, Muyassardurur olam ahligʻa qish. Bu kim dahr eli qishni aylar talab, Yerur ani istarga muncha sabab». Degach soʻzni donoyi bisyordon, Dedi: «Ofarin!» — xusravi kordon. AvvalgiI- qism Keyingi |
| № | Eng ko'p o'qilganlar |
|---|---|
| 1 | Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 60694 |
| 2 | Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 43670 |
| 3 | Gʻazallar [Nodira] 37995 |
| 4 | Guliston [Sa’diy] 33228 |
| 5 | Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 20797 |
| 6 | Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 20234 |
| 7 | Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 16085 |
| 8 | Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 15897 |
| 9 | Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 13274 |
| 10 | Alkimyogar (roman) [Paulo Koelo] 12897 |
Tush.UZ - Tushlar tabiri