Bulut toʻsgan oy (hikoya) [Shukur Xolmirzayev]

1
Yomgʻir shunday kuch bilan quya boshladiki, bekat ayvonida turishning iloji qolmadi. Buning ustiga, gʻuvillab shamol esar, yomgʻirni bukib-qayirib ayvon ostiga ham urar ediki, ustunlar orqasiga yashirinish ham foyda bermadi. Men plashning yoqasini koʻtarib, shlyapa gardishini pasaytirib, restoranga qarab chopdim. Restoranga kiraverishdagi ayvoncha ostida ham yomgʻirdan qochganlar koʻp edi. «Ke, shamollab-netib qolmayin. Baribir kechki ovqatga yetolmayman», deb oynavand, zalvorli eshikni ochib, ichkariga kirdim. Tabiiy, dimogʻimga ichimlik, sigaret hidi urildi, qulo-gʻimga jazavali gʻarb musiqasi eshitildi. Men shlyapamni silkitib, yoqamni tushirib, ustki kiyimlarimni olib qoladigan kishi tomon borayotgan edim, shundoq roʻparamdan — aftidan, qoʻlyuvgich xonadan chiqib kelishayotgan novcha, norgʻul yigit bilan etagi yerga tekkudek uzun, qora barqut koʻylakli juvonga koʻzim tushdi.
Yigit... menga tanish, hatto «aka» darajasidagi qadrdonim. Tavakkal edi. Egnida toʻyga kiyib borsa arziydigan tim qora kostyum-shim, oyogʻida poshnasi baland, uchli tufli (shuning uchun boʻyi tagʻin ham baland koʻrinar), hiyla siyraklashib qolgan jingalak sochlari yaltirar (nam qoʻli bilan siypagan boʻlsa kerak), tilla tishlari yarqiragancha kulib kelar, juvonning tirsagidan tutish yoxud unga biron dildorlik koʻrsatish, chamasi, xayoliga kelmas, juvon esa, boshini xiyol egib va kulimsirab kelardi.
Men teskari qaramoqchi boʻldim-u, ulgurolmadim.
— Oʻ, pisatel! — deb baqirib yubordi Tavakkal. Men tabassum qilib, chetlandim. U keliboq, meni bagʻriga oldi, oʻpishdik. Ogʻzidan aroq hidi kelar, yuzi shishinqiragan, koʻzlari gʻiltillar edi.
— Bu kishi — bizning zemlyak! — deb ayolga qaradi «zemlyag»im, keyin uni unutgandek, menga tikilib, davom etdi: — Qalay endi? Kelin yaxshim-a? Kichkinalar koʻpayib qoldim-a?.. Koʻrinishingiz durust. Klass! Ey, bu odam — yaxshi yozuvchi! — dedi yana ayolga koʻzi tushib. — Mening yurtdoshim!
Men ham ayolga qaradim, u siniqqina kulimsirab bosh irgʻadi. Kaminayam bosh irgʻadi. Shunda Tavakkal:
— E, tanishmaysizlarmi? — deb kuldi. — Bu kishi bizning xonim. Otingiz... nimaydi?
— Guli, — dedi juvon (uning qizarib ketganini taxmin kildim), — Gulsara.
— A-aa, Gulsara, Gulsara, — deb tagʻin baralla kuldi Tavakkal. — Qani, zalga marhamat, Quvvatjon!
Men ust-boshimga ishora qilgan boʻlib:
— Shunchaki kiruvdim, yomgʻirdan qochib, — dedim. — Dachaga ketishim kerak.
— Dachaga? oʻ-oʻ, oʻzimiz oborib qoʻyamiz!.. Qani, plashti yeching! Hoʻ, shveysar, baqa qara! — Tavakkal shlyapamni oldi. Men noiloj yomgʻirpoʻshimni yecha boshladim. — Obbo, Quvvatjon-e, uchrashganimizni qarang. Xudo bor... Qarshidan joʻnayotganimda sizni eslab edim. Chestni aytaman...
— Men ham sizni eslab turaman, — dedim.
— Yolgʻon! Bitta telefon qilmaysiz. Qarshining chegarasidan oʻtib ketasiz.
— Yakin-orada yurtga borganim ham yoʻq.
— Men kecha keldim. Geyalogiya vazirligiga chaqirishgan edi... Ey, Gulsara, Mustaqillikkacha oʻzimizda geyalogiya ministrligi yoʻq ekan! Bor-u, Moskovga boʻysunar ekan. Oʻzbekistonga boʻysunmas ekan. Vey, qistaloqlar-e.
— Haliyam karerdamisiz? — deb soʻradim, shunchaki gap-gapga qovushsin uchun.
— Ha-a, —deya yana oltin tishlarini yaraqlatib kuldi. — Kattasi boʻp ketdik marmar karerining... — U plashni ham shveytsarga berdi-da, kiftimdan olib, ikkinchi qavatga oʻrlagan zinapoyaga boshladi. — Gul, Gul-sara, ortda qolmang... E, siz oldinga oʻting! oʻting, xonim. Ayol ogʻrinib toʻxtadi.
— Yuraversangiz-chi.
— Shundaymi? Mayli. — U kulib qoʻyib, ikki zinapoyani bitta qilib bosdi. — Ishlarim avj, ukaboy. Marmar qimmat boʻp ketdi. Ha-ha-ha. Kroshkasi — kapeyka edi.

2
Ularning stoli oʻng tomondagi oyna-devor ostida, zal baralla koʻrinadigan joyda ekan. Dasturxon toʻkin, stol chetida — vazada lola ham bor ekan.
Men stolning beri yogʻidagi pichogʻ-u sanchqisi ishlatilmagan joyga oʻtira qoldim. Bilaman, ular bu joyga nisbatan toʻrga, ya’ni, stolning u yogʻiga oʻtkazmoqchi boʻlishadi. Haqiqatan ham shunday harakatlar qilib, natija chiqarisholmagach, ayol oʻz joyiga — oynaga yaqin kursiga, Tavakkal uning yoniga oʻtirib:
— Xoʻp, yigit oʻlmaylik, balo koʻrmaylik, — deya ishshaygancha fotiha oʻqivordi-da, birdan oʻng-u soʻliga qarab, xuddiki toʻyxona bakovulidek baqirib yubordi:— Oʻy, apisanka! oʻ-oʻ, jonidan, baqa bir kel. Davay, zajivo... Nakroy! Eto — moy gost! Nima dedingiz, xonim?
Xonim qisinib, yelkasini qisdi. Men esam (chin koʻngildan):
— Shu boʻladi-ku, — dedim. — E, alomat yigitsiz-da, Tavakkal aka.
— Mendan nima ketyapti? — xaxolab kuldi u. — Ikki moshin kroshka, xolos! Otamdan qolgan boʻlmasa... Toʻgʻri, lekin Temur bobomdan qolgan. — Keyin jiddiy tortib, davom etdi: — Ey, Quvvatjon, oʻzimizdagi marmar konlarining toʻqson poyizi Temur bobo zamonida ochilgan ekan. — Keyin yana kuldi. — Hozir boʻlsa, shundoq, yoʻlning yoqasiga bir ketmon uring, qars etib marmarga tegadi. Ochilib yotibdi-e.
Gulsara «qoyil» deganday boshini saraklatdi. Men ham qoshlarimni koʻtarib:
— Zoʻr, zoʻr, — dedim.
— Gulsara, borasizmi? — Tavakkal, aftidan ilgari boshlangan suhbatni davom ettirib, soʻradi: — Xoʻp deng, xonim... Bir aylantiray! Taxtaqorachaga opchiqaman! Qalamqosh gullar ochilib yotshggi! Sapsarga oʻxshaydi-yu, kichkina... — Keyin menga qarab, bemalol kuldi. — Bular bilmaydi, shaharlik-da... Da, kechirasiz, bivshiy qishloqisiz! Turkiston ham qishloq-da endi, Toshkanga nisbatan? Shu-shu... Oʻx, malades, marja xonim! — U stolni tozalayotgan ofitsiant juvonning belidan ushlab qoʻydi. U esa:
— Vsegda mi raln vas obslujivat, — dedi tabassum qilib.
— Tavakkal aka, kelsangiz, faqat shu mehmonxonaga qoʻnasizmi? — deb soʻradim yana yoʻliga.
— Ha. Bu yer — markaz, — dedi Tavakkal. — Bechoralar yaxshi kutib olishadi. Besh-oʻn soʻm ustiga bersang, bas-da, oʻrtoq yozuvchi... — Keyin yana kuldi-da, oʻychan tortib soʻradi: — Uy ichlari tinchma, Quvvatjon? Yozgan asarlaringizni oʻqiy olmayapmiz. Ish koʻp-da, uka. Lekin eshitib turamiz. Men soʻrab turaman, chestni...
— Soʻrab turasiz-ku, bu yerga kelganda unutasiz? — deb qoldi xonim.
— Oʻoʻ, biru noʻl, — dedi u. — Lekin shu gal bari-bir sizni topmoqchi edim, Quvvat. Bitta maslahatlik gap chiqib qoldi...
— Marhamat, — dedim.
— Keyin... Pirnisi, konyak! Ladna, pust «Napaliyon!» Slishish? Vot ta-ak...
Men nima qilishni bilmasdan sigaret tutatdim. Endi ikki kishilashib stol tuzayotgan ofitsiantkalardan biri darhol kuldon opkelib qoʻydi.
Shu payt zalning toʻridagi sahnada musiqachilar (kirganimizda, dam olishayotgan edi, shekilli) gumbir-gumbir qilib, sozlarini chala ketishdi.
— O-oh, yana boshladi bu ablahlar, — dedi Tavakkal. — Borib tinchitib kelaymi?
— Nega? — dedi Gulsara. — Birovlarga yoqadi, zakaz qilishvotdi-da.
— E-e, Mustaqil boʻpmizam oʻzbekcha qoʻshiq aytishmaydi bu xumparlar!
— Aytishmasa, chalishar.
— Chaladi, — dedim men ham. — Hechqursa, «Tanovar»ni bilishadi. Tagʻin «Chingizxon» deganiyam bor.
— Temur degani-chi, Temur? — pixillab kuldi Tavakkal. — Toʻxtanglar, hozir zakaz qilaman. Adin moment! Bir jinnisini chiqaray shularni. «Chingizxon»ni bilasan, uning dabdalasini chiqargan «Temur»ni bilmaysanmi, deyman.
— Chingizxonnimi yo chingiziylarnimi? — mayingina kulimsirab soʻradi xonim. Sezdimki, bu gapni munozara uchun emas, shunchaki, gapirish uchun aytdi.
Oʻzi, umuman, bunday joylarda shunaqa gapirish ma’qul. Chunki maqsad oʻzi — ma’nili bema’ni boʻlsa-da, valakdashib oʻtirish, qolaversa, ichish-da.
— Oʻ-oʻ, yana biru noʻl! — dedi Tavakkal. Keyin: — Shtrapni toʻlaymiz, — deb kuldi. — Aytmoqchi, Quvvatjon, bu kishini men Qarshiga taklif etayapman. Toʻgʻrirogʻi, Shahrisabzga... — Keyin birdan gʻamgin tortib kulimsiradi. — Xotin yoʻq, tugʻruqxonada ke-etdi, uka. Olti bola bilan qoldim. — Keyin yana kuldi. — E, kun oʻtayapti... U yogʻini aytsam, men ham qariyb yetimlikda katta boʻlganman. Toʻgʻri, qarindoshlar koʻp edi, boboydan meros qolgan mol bor edi... Tak shto, xonim, bemalol kirib borishingiz mumkin uyga... Kimsiz? Marmar konini tekshirishga borgan — revizor! — U yana qah-qah otib kuldi-da, stolni bezab boʻlgan ofitsiantkaning kiftini silab qoʻydi. — Oʻlma, akang ailansin! — Soʻng nimanidir eslagandek birdan buyurdi: — Davay, naley ti sama!
— Konishno, konishno, — dedi u tumbochka ustidan oppoqqina sochiq olib, oʻsha bilan konyak shishasini oʻradi. Soʻng uni ochib, Gulsaraning ryumkasiga engashtirgan edi, u chiyillagan kabi:
— Net-net, — dedi. — Yaj vam skazala?
— Ax, da, izvinite.
Tavakkal xonimga chimirilib bokdi.
— Nimaga konyak ichmaysiz-a?
— Menga toʻgʻri kelmaydi.
— A-a, mayli... Davay nam konyak! Quvvatjon, bi-ir oʻtiraylik!
— Rahmat.

3
Shundan keyin suhbatimiz shoʻx irmoqning oqish maqomida davom etdi. Irmoq nishablardan tez ensa, oʻrlarga asta koʻtariladi, choʻnqirlarni toʻldirar ekan, sekinlab ham qoladi. Gurungimiz ham shunga oʻxshab, gapga gap ulanib, ammo ravon bir izga tushmasdan davom etarkan, qadah soʻziga yetganda, konchi doʻstimiz:
— Qani, bir tos ayting, Quvvatjon! Zoʻr bir gap ayting! Biz shuni qoldirmay olaylik! — dedi.
Men xijolat boʻlib, qadahini (unga yahudiy arogʻidan quyilgan edi) joyida asta aylantirayotgan Gulsaraga qarab oldim, undan uzr soʻragandek.
Keyin yana qiynalib qoldim: nima deyman, axir? Qurib ketsin bu yozuvchilik ham... Ana shuning uchun koʻpincha toʻylarga borishdan ham tiyilaman yoxud borsam ham panada oʻtirib, chiqib ketaman. Soʻz berishadi-da, tantanali qilib. Shunda toʻychi «aka» «yaqining» boʻlsaki, xoʻp-xoʻp. Aks holda oyogʻing tortmay, urfni oyoqosti qilmayin, deb kelgan toʻyingni egasida yoʻq sifatlarini ham toʻqib chiqarib aytishga toʻgʻri keladi.
— Qani, eshitovuz, — dedi Gulsara musiqa tinishi bilan. Va Tavakkal (endi) uning kiftini silab qoʻydi.
— Sizlarning shunday chiroyli boʻlib oʻtirishlaringni koʻrib, xursand boʻldim, avvalo shuni aytishim kerak, — dedim. — Tavakkal akani oʻrta hisobda yigirma yillardan buyon bilaman, garchi kam uchrashib tursak-da... Gulsaraxon, bu inson — bir qop yontoq misolidir. Dali-gʻuli, mard. Xullas, Temur bobo yurtining vallamat yigitlaridan...
Tavakkal hazilakam bir quvlik bilan koʻzlarini doʻlaytirib:
— Ana shunaqamiz, xonim, — dedi. — Ayting, Quvvatjon. Sizning yozganlaringizam rost... Yoʻq, chestni aytayapman. Xonim, koʻproq oʻrischa kitob oʻqigansiz-da, bilmaysiz... Kitoblaridan beraman...
— Ha, endi, baribir «toʻquvchi»miz-da, — dedim men. — Aytmoqchi, oʻris yozuvchilari ham yaqin-yaqinga-cha, masalan «asarlar» deb emas, «sochinenie» deb aytishardi... Xoʻp, — qadahni sal koʻtardim. — Ana shu ahilliklaring davom etsin. Xoʻsh, meni dasturxonlaringga taklif etganlaring uchun minnatdorchilik bildirish bilan birga, aytmoqchimanki, mana shu — Oʻzaro hurmat, mehr-oqibat oramizdan hech qachon koʻtarilmasin.
— Voh! — deb yubordi Tavakkal. — Bu tosdan keyin pujerni toʻldirib ichsayam arziydi!
— Rahmat, — dedi Gulsara menga. Ichib boʻlib, qazi-qartadan gazak qilganimizdan keyin xonim soʻradi: — Kechirasiz, pisatel aka, oʻziyiz shunaqa kamtarmisiz yoki kamtar boʻlib koʻrinishni yaxshi koʻrasizmi?
Menga hech kim bunday savol bermagan, qolaversa, bu savolda, harqalay, takabburlik bor edi.
— Xonim, men piesalar ham yozganman, — dedim. — Tabiiyki, oʻsha jarayonda roʻl oʻynayman. Aytishlaricha, obrazlarim rostmi-yolgʻonmi — Oʻz gaplarini gapirishar emish.
— Tak-tak?
— Qozonda bori choʻmichga chiqadi, deganlaridek, inoningki, men qandoq boʻlsam, obrazlarim ham shundoq chiqadi, deb oʻylayman, ya’ni, rosti ham, yolgoni ham oʻziniki, oʻzligidan kelib chiqqan boʻladiki, ularni, jumladan, meni ham riyokor, deb aytish qiyin... — shunday deb, daf’atan toliqqanimni tuydim. Keyin dangaliga koʻchdim: — Siz qanday tushunsangiz, ixtiyor oʻzingizda.
— Bravo, — dedi u.
— Ha, malades, Quvvatjon, — dedi Tavakkal ham. — Qiziq gaplar... Ey, yana boshlashdi-ku bugi-vugini! Shoshmang, pul toʻlab boʻlsayam tinchitaman.
— Undan koʻra, oʻzbekcha muzika zakaz qila qoling, — dedi Gulsara boyagi tabassumida.
Tavakkal oʻrnidan irgʻib turdi.
— Yest! — Keyin birdan xonimga tepadan oʻtkir tikilib soʻradi: — Oʻynaysizmi?
Gulsara yelkasini qisdi.
— Oʻ-oʻ, adin moment! — deb yubordi Tavakkal. — Ana bu boshqa gap! Kecha oʻzim ham sezib edim... Kuxnaga kirib chiqayotganingizda oyoq olishingiz gʻalati boʻlib ketib edi. «Jigarpora»ni eshitayotganda.
Gulsara boshini egib kuldi. Tavakkal qatorlar ora-sidan loʻkillab yurib, sahna tomonga ketdi.
— Kecha tanishdik okayiz bilan, — dedi Gulsara «akam»ning orqasidan sezilarli faxr bilan qarab olgach. — Mani bezorilardan qutqardilar... — Keyin kulib hamda gʻijinib, davom etdi: — Shundoq ketivossam, roʻparamdan ikkita davangi kevotti. Trotuarda edim. Toʻgʻri kelishaverdi. Man chetlanib, yoʻl berdim. Oʻtishdi-yu, vay, sezmiy qoldim, qoʻlim bir silkindi. Qarasam, sumkam yoʻq. Bittasining qoʻlida, hech narsa koʻrmaganday ketishvotti. «Hoy, shu kuningdan oʻlganing yaxshimasmi?» deb baqirdim. Chopib borishga qoʻrqaman. — U yana boshini egib kuldi. — Vaysovurdim. «Boʻyingga qara, iplos! Kelib-kelib xotin ki-shini tunaysanmi?» — Shu payt Tavakkal kaftlarini bir-biriga ishqagan holda qaytib keldi. «Yest, gatop!» deb oʻtirarkan. Gulsaraning oxirgi soʻzlarini eshitganda, birdan tilla tishlarini koʻrsatib ishshaygancha, uni ragʻbatlantirib, bosh irgʻadi. — Oʻsha paytda koʻrinib qoldilar... Bu yogʻini oʻzingiz ayta qoling, — dedi Gulsara.
— Ha, — deya sezilarli mamnuniyat bilan davom etdi Tavakkal. — Taksidan tushib, mehmonxonaga borayotsam... bir ayol kishi pirtavolda qargʻanayapti. Polvonlar menga yaqinlashib qolgan. — U mazza qilib, ammo yoltondakam kuldi. — Xonimning ovozlari juda-a yoqib ketdi-da!
— Rahmat, — deb qoʻydi Gulsara.
— Bezbet... Keyin, ukaboy, akangizni bilasiz, yoshlik davrlari esga tushib ketdi. Oʻzi, koʻpdan beri qoʻl qichib, qaerga ishqashni bilmay yurgan edim...
Men bosh irgʻadim. Gulsara tagʻin ovozida faxr bilan:
— O, yomon ekanlar bu kishi, — dedi. — Nu, paren... Qaytamga man qoʻrqib qoldim.
— E, xonim, yoshsiz-da, — deb taltaydi Tavakkal. — Undaylarning uchta-toʻrttasiga bas kelolmasak, munday qilib yurmas edik. Bittasi — Oʻrismi, tatarmi, bilmayman. Ammo bittasi — Oʻzbek edi, ana shundan boshladik.
— Voy, man oʻldirib qoʻyadilar, deb qoʻrqdim, — deya yana luqma tashladi Gulsara.
— Yoʻ-oʻq, — deb tagʻin kuldi konchi. — Och biqiniga uramiz-da... Yoʻgʻasam, tovon toʻlash bor. Xa-xa-xa... Tovon toʻlaganmiz ham, a, Quvvatjon?
— Juda, — dedim. — Qimmat toʻlagansiz... — Gulsara eshitishga ishtiyoqi borligini anglatadigan nazar bilan boqdi. — Oʻzingiz aytib berarsiz, — dedim Tavakkalga.
— He, eski gap u, — dedi Tavakkal. — Keling, eslamaylik!
— Yoʻq, nega endi? — ozorlandi Gulsara.
— Boʻpti, aytib beraman, — dedi Tavakkal. — Oldin yana bittadan olaylik. Hozir «Tanovar» boʻladi... — U uzun qoʻllarini bemalol uzatib, shishalardan quyarkan, men asta soʻradim:
— Keyin nima boʻldi? Haligi davangilar bilan... mushtlashuvingiz ?
— E, biz mushtlashmadik. Ularda kuch qayda? Aroq yengib tashlagan alkashlar ekan. Bitta-bitta bilan choʻziltirib qoʻydim. Keyin oʻzbek bolaga: «Sumkani koʻtar», dedim.
— Ha, bu kishiga qolsa, sumkani koʻtartirib, uyimga obkirardilar.
— Kechiradilar, xonim.
— «Qoʻying, yoʻliga ketsin», — dedim.
— Lekin, keyin nomardlik qildingiz-a? — deb chindan ham achinish va xijolatli nigoh bilan unga boqdi Tavakkal. — Oʻpkalasam arziydi! — degach, yana asliga — shoʻxchanligiga qaytdi. — Meni uylariga taklif qildilar, rahmat. Choy, kofe damlab berdilar, rahmat, Ammo...
— Tavakkal aka, — dedi Gulsara ogʻrinib.
— Yoʻq, toʻgʻrisini aytishim kerak-da.
— Xoʻp. Ayting-ayting.
Tavakkal qoʻllarini yozib, juda hayron qolganini bildirdi:
— Yotishga qoʻymadilar... Men bechora musopirdi. Gastinsaga haydadilar. «Voy, musulmon, tegmayman sizga», deyman. Ishonmaydilar... Shunaqa boʻldi, Quvvatjon.
Men bunday gaplarga hayron qolmaslik lozimligini tushunsam-da, uyaldim va Tavakkalning «oʻziga ishonchi» anchagina oshib ketganini dilimda qayd etdim.
Keyin bu «ochiq gaplar» xonimga qanday ta’sir etganini bilish uchun unga qaradim...
e’tirof etamanki, ilk bor tikilib qaradim. Zero odatim shu: bundoq davralarda yigitlar ayollari bilan oʻtiradimi, boshqa tanish juvonlar bilanmi — erkaklar bilan gaplashardim-u, ayollarning savollariga javob berardim, xolos.
Ammo xotinlarga tikilib qarash... yoʻq. Bu — Oʻzbek odatidanmi, tabiiy andishadanmi — bilmayman.
Gulsaraga tikilib qarasam, u qandaydir asabiy, nimanidir kutayotganday, oʻsha kutgani sodir boʻlsa, shartta turib ketvoradiganga oʻxshardi.
— Qani, oldik-e! — deb yubordi shunda Tavakkal — Mayli, bu yogʻiga xudo poshsho!.. Aytmoqchi, men Gulsara uchun ichaman... Quvvat, siz ham xonim uchun iching. — Nihoyat, iymanib jilmaydi. — Men «nomard» dedim bu kishini. Aslida xursandman, xudo urinsin-a... Zoʻr ayol ekansiz. Chesni aytayapman. Gul, siz uchun!
— Qulluq-qulluq, — dedi u.
Men ham erkin nafas oldim.
— Rahmat sizga, Tavakkal aka, — dedim. — Gulsa-raxon, omon boʻling. Bizning yozuvchilar orasida bir gap bor: «Fe’ling oʻzgarmasin», deydilar. Urischasiga: «Nado bыt samim soboy». Shundoq.
— Tushunolmadim, — deb yana yolgʻondakam ishshaydi Tavakkal. — Akamni ostonadan hatlatmang, demoqchimisiz?
Mendan oldin Gulsara e’tiroz qildi:
— Yoʻgʻ-e.
— O, rahmat sizga, — dedim. — Oʻzi, odatda, buning aksi boʻladi.
— Ana! — dedi Tavakkal yana taltayib. — Demak, men indamaygina chiqib ketib, toʻgʻri ish qilgan ekanman-da?
— Juda, — dedi Gulsara va hammamiz kulib yubordik. Xonimning hurmati uchun oʻrnimizdan turdik. Gul-sara ham oʻrnidan qoʻzgʻaldi-yu, «Tanovar»ga quloq tutib, tek qoldi.
Zal oʻzbekcha gumbir-gumbirga toʻlib, u-bu stoldan, xuddi oʻzlari buyurtma qilgandek oʻzbek yigitlar-u ayollar qoʻzgʻala boshlagan edi.
Tavakkal shoyon xursand boʻlib:
— Oldik! Keyin — Oʻyin! — deya qadahni shartta boʻshatdi-da, kursisini orqasiga qitirlatib surib, chetga chikdi. Gulsara idishini labiga tegizib, joyiga qoʻydi.

4
Gulsarani musiqachilar oʻtirishgan sahnaning pastidagi boʻsh joyga boradi, deb oʻylagandim. Chunki, odatda oʻsha yerda oʻyin tushilar, zero stollaridan turishganlar ham oʻsha tomonga borishmoqda edi.
U esa shundoq yonimizda, qatorlar orasida turib oldi-da, eni atigi bir-bir yarim gaz keladigan oralikda birdan shox tashlay ketdi. Xayolimda Mukarram opaning raqsi jonlanib, «undan oʻrgangan», degan fikr keldi.
Biroq dastlabki harakatlaridanoq oʻzicha oʻynay boshlaganiga iqror boʻldim. Ma’lumingiz, «Tano-var»— tantanali, shoʻx, ustiga yana — joʻshqinlikni talab etadigan va bular jamisining namoyishidan iborat bir kuydirki, buning ifodasi oʻlaroq oʻsha mashhur raqqosamizning oʻyinlari mukammal bir namuna sifatida qolgan... Gulsara oʻyin mazmunini oʻzicha talqin qila boshlagan, ya’ni tantanalar ichida gʻamnok va gʻarib bir kimsaning qalbini-da ifodalar, yuziyu lablaridagi siniq tabassum ham bu mazmunga bagʻoyat mos tushmoqda, qora barqut kiygan xonimning raqs etayotgan joyi ham — kutilmagan joy boʻlgani sababmi — zaldagi nigohlarni oʻziga qaratmoqda edi.
Ajabo, ba’zan shunday toʻliqib, toʻlgʻanib-toʻlgʻanib aylanib ketardiki, stollardan biriga urilib ketar-a, deb qoʻrqib ham qolardim. Yoʻq, u xuddi shunday tor joyda oʻynayverib oʻrganib ketgandek edi. Asta-sekin zalda chapak chalina boshladi. Keyin raqsga mos juft qarsakka oʻtildi.
Tavakkal angrayib qolgan, koʻzlari oʻqrayib boqar, aftidan xonimni taniy olmas edi.
Bir mahal yelkamga birov turtdi. Qarasam, zalning boshligʻi, bu yerga kiradigan kishi borki — taniydigani, novcha, kelishgan, qoʻngʻiroq sochli yigit Xusanbek ekan. U: «Jim, oʻrtogʻingizga halal bermang» dedi-da, imlab chekindi. Men Tavakkalga qaradim, uning koʻzlari hamon Gulsarada edi. Shunda juvonning sa-vol alomatli nigohiga koʻzim tushdi va birgina barmogʻimni koʻrsatib «bir minut» ma’nosini anglatdim. U oʻyinga mos holda bosh irgʻab, aylanib ketdi.
Qatorlar adogʻiga yetib, Husan bilan koʻrishdim. U, odatdagicha, mening uzatgan qoʻlimni tirsagidan ham ushlab:
— Bu koʻrinmay ketdingiz? — dedi. — Yozuvchilar Soyuzingiz koʻchib ketgani uchunmi yo bozor iqtisodi ta’sir qildimi?
— Keyingi gapingiz toʻgʻri, — dedim.
— Bu kommersant bilan koʻpdan tanishmisiz?
— Yurtdoshim.
— Ja baevoy yigitga oʻxshaydi.
— Ha, tanishmasmisiz?
— Yoʻq. Nuqul mening dejurligimda kelmaydi. Keyin eshitib qolaman... Ammo anavi juvonni bir marta koʻrganman. Hoʻ, stenkaning orqasida oʻtirishgan. Ja kazo-kazolar bilan... Singlisiningmi, jiyaniningmi tugʻilgan kuniydi. Oʻshanda yigʻlab oʻynovdi... Ja ta’sir qiluvdi menga. Ikkita yapon oʻn minut suratini olishgan...
— Arzir ekan, — dedim. — Yuring, tanishtiraman. Doʻstimiz bilan ham...
— Yoʻq, bir vaqti keladi... Kechirasiz, aktrisamasmi u?
— U, bilmayman, Husanjon.
— Qoyil... Ayting, tez-tez kelib turishsin. Bizga yaxshi boʻladi.
Shunda kuy tugadi-yu, Gulsara stolga burildi. Chapak chalvorib oʻrnidan turgan Tavakkal, bilhol meni esladimi, alanglab qarab, qoʻlini choʻzgan hol-da:
— Hu, Quvvat, nima qilib turibsiz u yerda? — dedi-da, dasturxonni koʻrsatdi. Gulsara ham mening borishimni kutgan kabi oʻrniga oʻtirmasdan qarab turardi. Zal guvillagan chapakka toʻlib ketgan, musiqachilar esa yana «Tanovar»ni chalishga tushishgan, u yerbu yerdan «raqqosa»ni oʻyinga taklif etgan ovozlar ham eshitilar edi.
Men Husanning qoʻlini qisib:
— Uzr, — dedim.
— Kechirasiz, bezovta qildim, — dedi u. — Lekin men u yigit bilan tanishaman.
— Arziydi.
— Hoy, vaqt boʻlganda, kirib turing. Hechqursa, nasiyaga mehmon qilarmiz.
— Rahmat.

5
Men qaytib borganimda, Gulsarani yoʻtal tutgan, oynadevorga yuzlanib, kursi qoshiga iligʻlik turgan charm sumkasini kavlar edi. Roʻmolcha olib, ogʻziga bosgancha joyiga oʻtirdi.
— K-kechirasizlar.
— Nichevo, — dedi Tavakkal. — Men sizday oʻynaganimda, choʻzilib qolardim. — U shunchaki shod emas, juda ham magʻrur koʻrinar, illo, restoran ahlining yarmisi desam ham boʻlar, bu — barvasta, boʻyinbogʻining tuguni pastlab — yoqasi hiyla ochilib ketgan va egasiga qandaydir erkin tus bergan hamda har bir harakatidan kuch-quvvatu yovqurlik yogʻilib turgan yigitga havasu hasad bilan tikilishar, shubha yoʻqki, Tavakkal bu nigohlarniyu mazmunlarini uqib turar edi.
— Suv, hoy musulmon, suvdan bering...
Ont ichaman: Gulsaraga suv uzatishni stolga kelgan paytidayoq oʻylagandim-u, istihola qilgandim, bilasiz-ku, sof qishloqi yigit (oʻzim ham qishloqdan chiqqanman) bu kabi tabiiy dildorlikni oʻzicha — «qishloq darajasida» tushunishi mumkin...
— A?.. E, suvdan boshqa nima bor! — deya hovliqib, «koka kola»dan fujerni toʻldirib uzatdi Tavakkal.
Gulsara entikib-entikib bir necha qultum ichdi. Juvonning ahvolini koʻrib tushunishdi shekilli, uni raqsga taklif etayotganlar ham, chapak chalayotganlar ham dasturxonga oʻnglanishdi. Musiqachilar ham bir pasdan keyin boshqa kuyni chala ketishdi... Gulsaraning oʻyiniyu «Tanovar»ning bir necha daqiqa davom etgan sehri jodusi totli shirinlik ta’mi kabi ogʻizlarda va koʻngillarda qoldi, ha, juda baxtli onlar oʻtib ketdiki, men hamon «Tanovar» kuyini eshitsam, Mukarrama opaga taqlid qiladigan xiromon emas, azador kabi qora barqut kiygan Gulsaraning raqsi koʻz oldimga keladi: u tugʻma bir iste’dod ekan.
Gulsara vishillayotgan ichimlikni oynaga qaragan holda kalta-kalta sipqorib tugatdi-da, bizga, keyin atrofdagilarga shoshib koʻz tashladi. Soʻng birdaniga:
— Ketsak-chi? — dedi Tavakkalga. — E, uzr, Quvvatjon... Man sal xijolat...
— Gap yoʻq, — dedi Tavakkal. — Uyingizga boramizmi?
Ayol qizgʻin tabassum qildi.
— Dacha esizdan chiqdimi?
— A-aa! Iskeliroz! Vsyo... Dachaga! Quvvatjon, qarshilik yoʻqmi, uka?
— Voy, nega... Faqat yoʻl uzoq, qaytib kelishlaring bor... Lekin yotib qolishlaring ham mumkin, — dedim. — Hozir bizning bogʻimizda yozuvchilardan koʻra kammersant koʻproq... Shunaqa boʻp qoldi. Ularsiz dacha oʻzini boqolmaydi...
— Ha, — dedi kesib Tavakkal. — Yozuvchilarning ahvoli yaxshimas hozir. Bilamiz.
— Bilar ekansiz, yordam qilmaysizmi? — deb qoldi shunda Gulsara. — Pul — siz uchun xazon-ku.
U yayrab kulib yubordi.
— Soddamiz-da, joʻnmiz-da, xonim. Kechagi kun bi-lan bugungi kunning farqiga bormaymiz! Gap bitta!.. Quvvatjon, siz dachaning ishotini berasiz menga.
— Rahmat, Tavakkal aka, — dedim. — Gulsaraxon, sizgayam raxmat. Mening kunim oʻtayapti... Uyushmamiz, xoʻsh, Adabiy jamgʻarmamiz rahbariyati uch-toʻrtga adibga muruvvat qilib, putyovka narxini koʻtarishmagan.
— A-a, durust, durust... Xoʻp, turdikmi?
— Ha, — dedi Gulsara va yana entikib nafas oldiki, bu yerda unga havo yetishmayotganiyam ayon boʻldi. Keyin qandaydir gʻijinib, qoʻshimcha qildi: — Ofitsiantkaga ayting, stoldagi taomlardan olib, tugun qilsin.
— O, mumkin emas! — deb yubordi Tavakkal. — Meni uyaltirmang, xonim. Biz svejiysidan zakaz qilamiz... A-a, dachada oʻtiramiz. Doʻrmonda, a?.. Ha, eshitganman... Hoy, marja xonim, a nu-ka kamne! Ke, akang aylansin.
Men bunday isrofgarchilikni hazm qilolmasdim, bunaqa «tantiboyvachchalik» ham yoqmasdi. Adiblarga tekkan kasallikmi bu: bunaqa toʻkin dasturxonni koʻrsang, xursand boʻlasan-u, keyin bir buxanka non uchun doʻkonlar qoshida navbatda turgan xotin-xalaj, chol-kampirlar koʻz oldingga keladi. Ba’zan tomogʻingdan hech narsa oʻtmay ham qoladi...
Men plashim bilan shlyapamni kiyib, pastda kutajagimni aytdim va ulardan ruxsatini soʻramasdan jildim. Oynaband eshikdan chiqayotganimda, yana Husanjon bilan toʻqnash keldim. U mening tirsagimdan ushlab:
— Ketasizlarmi? — dedi.
— Ha, Dachaga boradigan boʻldik.
— Chyort poberi, oʻshanda oʻynagandan keyin ham shunaqa yoʻtalib qoluvdi.
— Oʻynaganda, oʻpka pishadi.
— Da-da.

6
Yomgʻir hamon tinay demasdi. Shamol esa shashtidan tushganga oʻxshar, biroq turib-turib avj qilib qolar, shunda beixtiyor teskari qarab olardi, kishi.
Qunishib-yoʻrtishib bekatga yetdik. Bir zamonlar «taksi» toʻxtashi gumon boʻlgan maydonchada koʻzini «koʻkartirgan» moshinalar ham, «shaxsiy»lar ham endi yoʻlovchi kutishar, biroq narxi osmondaligi bois, ularga yaqinlashish mushkul edi.
— Taksi, taksi! — deb baqirdi Tavakkal, xuddi «Eshmat! Toshmat!» deb chaqirganday. Shunday roʻparamizda turgan «Jiguli»ning eshigi ochilib, bir yigitcha chiqib keldi. — Boʻshmisan? — soʻradi Tavakkal sensirab.
— Boʻsh-boʻsh. Oʻtiringlar... — deya yoʻl boshladi haydovchi. Soʻng, yaqinlashib kelgan taksichiga oʻshqirdi. — Ani moi klienti!.. Kelinglar.
Men orqa eshikni ochib qoʻyib, oldingi oʻrindiqqa oʻtirib oldim. Tavakkal bilan Gulsara orqada joyla-shishdi. Shofyor mashinani jildirib, soʻradi.
— Qatga borasizlar?
Mendan avval Tavakkal (shangʻillab) javob qildi:
— Dacha pisatelga!
— Oʻ-oʻoʻ, okaxon, tuda-suda toʻlaysiz-da.
— Haydayver. Mana shu — yoningda oʻtirgan odam...
— Tavakkal aka, — dedim.
— Xoʻp... Xoʻsh, xonim, endi qalay? Oynani ochib qoʻyaymi bir oz?
— Ha..
— Siz, albatta Qashqadaryoga borishingiz kerak! — dedi Tavakkal qat'iyat bilan. — Uning togʻlarida havo shunday tozaki, bir qoʻyning goʻshtini bir kunda yeb qoʻyasiz... Ha-ha-ha! Biz yeymiz-a, Quvvatjon!
— Ha, unday havoda ishtaha ochilib ketadi, — dedim. — Lekin Gulsaraxon, borsangiz ziyon qilmay-siz... Tavakkal akaga bemalol suyanish mumkin.
— Nega «mumkin?» Shart! — dedi Tavakkal. — Hozir kakraz shirvoz qoʻzilar soʻyilyapti... Quvvatjon, bultur ham oʻtmadingizmi-a, Qarshidan?
— Oʻtdim-u, poezd bilan, — dedim. — Avtobus ham yomonmas ekan.
— Moshina nima boʻldi, moshina?.. A, benzin qimmatlashib ketdi!
— Moshina sotildi.
— Kechirasiz, Quvvatjon aka, qanaqa kitoblaringiz bor? — soʻrab qoldi shunda Gulsara.
— Bor, — dedim.
— Dachada bormi? Bittasiga avtograf yozib bera-siz... Oʻqiyman, albatta. Kitobni yaxshi koʻraman. Mana, okangiz koʻrdilar, uyimda kichkina kugubxonam bor. Lekin koʻpi oʻrischa... Him, tarbiyamiz shundoq boʻlgan-de.
— Nichavo! — dedi Tavakkal. — Endi, qolganini oʻzbekchalashtirib yuboramiz. Ha-ha-ha!
— Rahmat.
— Lekin oʻyiningizga besh ketdim, Gulsara. Restoranni rom qilib oldingiz ammo... E-ey, tangrim, kunlarimiz qanday mazmunsiz oʻtadi, Quvvatjon. Yeysan, ichasan, birovni urishasan, birovining boshini silaysan.
— Birovini aldaysan, — deb qoʻshdi Gulsara.
Tavakkal tagʻin xoxolab yubordi.
— Albatta! Aldamasa boʻladimi?.. Umuman, «raqobat» degani oʻzi aldashga yoʻl ochar ekan. Kim ayyor boʻlsa — marra oʻshaniki.
— Esiz, aldanganlar.
— E, achinmang, xonim! Hayotning oʻzi shu ekan... Shundaymasmi, Quvvatjon?
— Shundaymasligini oʻzingiz ham yaxshi bilasiz, — dedim mumkin qadar beozor ohangda.
Tavakkal bir soniya jimib, tagʻin qahqaha otdi.
— Lekin hamma bir-birini alday boshlagandan keyin... Nima dedingiz, xonim?
— Nima deyin?
— Siznikiyam toʻgʻri.
— Kechirasiz, Quvvatjon, — deb yana gap qotdi Gulsara. — Pisatellarning dachasi bor, deb eshitardim. Shu yoqda — toqqa yaqinliginiyam bilaman... Lekin, u qanaqa dacha oʻzi? «Dam olish uyi»ga oʻxshiydimi? Boya biznesmenlar ham koʻp dediyiz. Demak, sanatoriy tipida?
— Farq qiladi, — dedim. — Uning nomi toʻla-
sicha: «Yozuvchilarning ijod va istirohat bogʻi» de-yiladi. Uch qavatli imorat... Hali koʻrasiz. Yaxshi. Koʻpchilik xonalari bir kishilik. Yashash, ishlash uchun sharoit bor... Him, uch-toʻrt gektarlik bogʻimiz ham bor. Yozda salqin boʻladi; Toshkentda harorat qirqqa chiqqanda, u yerda oʻttiz besh-oʻttiz oltidan oshmaydi.
— O, yaxshi ekan. Yozda Toshkentda nafas oboʻmiy qoladi... Bilasiz-ku, oʻziyiz?
— Ha..
— U yerda, endi, faqat yozasizlarmi? — soʻradi Tavakkal. — Yo boshqa ish ham boʻladimi?
— Yozadigan —yozadi, yozmaydigan — hordiq oladi. Ilgari yaxshi edi: bir yilda bir oy tekin yoʻllanma berilardi yozuvchiga... Hozir yoʻq.
— Ponyatno, — deb qoʻydi Gulsara. Keyin yana soʻradi: — Bizni begona deb...
— Oʻ-oʻ, yoʻq. Unaqangi temir qoidalar bizda yoʻq... Umuman, Uyushmamizdayam ilgaritdan qandaydir demokratiya bor edi. Muhim gaplar kitob sahifalariga chiqmasayam, u yerda aytilardi... Uylashimcha, sotsializmdan bizga qolgan eng durus meros — shu bogʻ bilan bugungi Uyushma boʻlsa kerak...
— E-e, yozuvchilaringiz ham bir-birini juda qamatishgan ekan, — dedi Tavakkal.
— Ha, — dedim. — Afsuski, shunday boʻlgan... Davr, siyosat taqozo qilsa, har qanday jamiyatda ham shunday boʻlar ekan, Tavakkal aka.
— Hozir qalay, hozir?
— Hozir, yaxshi... Lekin yaxshi asarlar yaratilma-yapti hisob. Yangi turmush tarziga tushish mushkul. Uning mohiyatini bilib, adabiyotning maqsadi bilan uygʻunlashtirish qiyin kechayapti... Kelinglar, boshqa mavzuda gaplashaylik. Bu — injiq mavzu... Yomgʻir tindi deyman?
— Oʻzi-ku yoqqani tuzuk, — dedi shofyor. — Bu yil qish boʻlmadi hisob.
Soʻngra suhbatimiz ob-havo mavzuiga oʻtib, sayr-sayohatlarga borib taqalganda, biz ham ijod bogʻiga yetib bordik. Darvoza ochiq, ammo moshina chirokdarini yirokdan koʻrgan qorovul chiqib turgan ekan, meni tanib chetlandi.
7
Imorat oldidagi maydonchada «Deu» tamgʻali avtobus turardi. Undan kimlardir tushayotgan ekan, «sportchilar» deb oʻylagandim, oʻxshashmadi. Lekin ularning rahbarlari dacha ma’muriyati bilan kelishgani, demak, tunash uchun tushishayotgani aniq ediki, men:
— Tavakkal aka, sizlarga nomer olish qiyinga oʻxshab qoldi, — dedim.
— O, biz qolmaymiz... Man ketaman, — dedi Gulsara. Tavakkal ham shoshilinch:
— Unday boʻlsa, albatta ketamiz, — dedi-da, haydovchining yelkasiga qoʻlini qoʻydi. — Ukaboy, kutasiz endi... Biz bir oz oʻtirib chiqamiz.
— Oka, unaqa vaqtim yoʻq, — dedi shofyor. — Nochorlikdan chiqovuz-de, bir-ikki soat ishlab qolay-lik, deb. Taksi zakaz qilishlaring mumkin.
— Eh-he... Mana, senga ikki yuz soʻm... Zakalad. Bir soatdan keyin qaytib kelasan. Agar biz seni aldasak, mana shu yozuvchi akangni ushlaysan.
— Ha, — dedim. Shofyor gʻudranib qoldi.
— Men endi qatga bordim... Boʻpti. Qaysi nomer-dasiz, domla? Men rovno bir soatdan keyin shoʻtta boʻlaman.
— 37-nomer, — dedim. — Uchinchi qavat, oʻngda. Bemalol kiravering.
Mehmonlar qaysidir viloyatdan kelgan havaskor ansambli ekan, ularning gʻala-govuri, childirma-yu rubobning birov noxos tegib ketgandek sas-sadolari orasidan, oʻshalarning sheriklari kabi oʻtib, yuqori qavatga koʻtarildik.
Men: «Xonam qay ahvolda ekan? Yigʻishtirilganmikan?» — deb bezovta boʻlgan holda yoʻl boshladim.
Umuman-ku, mening xonam — tuzuk nomerlardan biri. Ayvonchasi-yu derazalari nari tomonga — olmazor boqqa qaragan. Hozir bahor emasmi, tongda bulbullar sayraydi bogʻda. Toʻgʻri, qishda bu tomonning xonalari ancha salqin boʻladi, shuning uchun koʻproq muddatga turuvchilar kungay tarafdagi xonalarga oʻtib olishadi. Men hamisha oʻsha yoqda turardim. Chunki uzoq yili oʻsha bogʻ ustida charx urib aylangan bir juft qaldirgʻoch ochiq derazamdan kirib, uy burchagiga in qoʻygan, bola ochgan edi. Shuning uchun bahor boshlandimi — derazani ochibroq qoʻyib yotardim, kun sovuq boʻlsa ham qaldirgʻochlar keladi. Hali kelishmagan, biroq derazam ochiq edi...
Eshikni ochdim-u, uyalayotganimni bildirib:
— Bir minut sabr qilasizlar, — deb ichkariga kirdim. Chiroqlarni yoqib qaradim. Xayriyat, oʻtirsa boʻladi. Shamolda deraza bekilib qolgan ekan, ochib qoʻydim. Soʻngra, tuflimni yechsam — ular ham yechishga majbur boʻlishini, ortiqcha shippaklarim esa yoʻqligini oʻylab: — Marhamat! — dedim. — Bemalol!
— Machit emasdir. Oyoqni yechmasak ham boʻlar? — deb ishshaygancha ostona hatladi Tavakkal.
— Men ham shuni aytmoqchiydim, — dedim. — Ke-ling, Gulsaraxon. Plashingizni bering...
— E, qishloqilik qursin, — deb burildi Tavakkal. — Qani, oʻzim yechintirib qoʻyay. — U charm plashni olib, menga berdi. Keyin oʻzining shunday kurtkasini yechib uzatdi. Men oʻzimning odmi plashimni ham devordan daromad qilib yasalgan shifonerga ildim. — O-o! — deb yana oʻzi ichkariga yoʻl tortdi Tavakkal. — Yaxshiii... A, Gulsara? Bir kishiga boʻladi-da!
Gulsara stol lampasi ustidagi javonga — kitoblarga, devordagi rasmga (romga solingan rasmda nilufarlar qoplagan koʻl boʻyidagi qoʻlbola yogoch oʻrindiqda tanho oʻtirgan oq libosli parivash tasvirlangan edi) jilmayib boqib, divan va yumshoq kursilarga ham qiziqish bilan koʻz tashlab:
— Yaxshi, uyutna, — dedi. — Menimcha, yozuvchilar hayotdan nolimasayam boʻladi, Quvvatjon.
— Men haliyam nolimayman, — dedim. — Hayot qanday boʻlsa, shu holida qabul qilishga oʻrganganmiz... Qolaversa, shunday islohotlar davrida bunday yashayotganimga shukrona aytaman... Qani, xohlagan joylarishta oʻtiringlar.
— Munday qilamiz, — Tavakkal burchakdagi stolchani koʻtarib, divan oldiga qoʻydi. — Quvvatjon, xizmat boʻlmasa, anavini oling. Taqsimcha bordir?
Men yuvingich xona ogʻzida qoldirilgan salafan xaltani (ogʻirgina ekan) olib, Tavakkalga berdim. Keyin «Morozka» muzxonasi ostidagi tumbadan sopol taqsimchalarni chiqardim. Soʻngra «koka-kola» yozuvli plastmass stakanlar bilan piyolalarni yigʻib, vannaxonaga kirdim.
Men baribir xijolatda edim: uyishta mehmon kelganda (qancha vaqt turmayin, bu — mening uyim-da), dasturxonga qoʻygich yemishlar oʻzingdan chiqsin-da...
«Ha-e, tushunib turishipti-ku», deya idishlarni yuvib, qoʻl artilmagan sochiqni ham olib chiqdim. Xuddi aybdor xizmatkordek chuchmal tabassum bilan:
— Xush kepsizlar, — dedim. Va stoldagi xushboʻy tovaki (tabaki)lar, bir juft xurmo, bir uyum apelsin, bir juft yopgan non, banka-banka pivolaru biri ochilgan (restoran stolida ochilgan) va biri ochilmagan yahudiy arogʻi hamda arman konyagini koʻrib, umrida bunday ne’matlarni koʻrmagan kishidek yasama shodiyo-nalik bilan:
— O-o, — deb yubordim. — Restoranni quritibsiz-ku, Tavakkal aka!
— Ha, endi, boyvachcha-da, bu kishi, — dedi Gulsara ham uni maqtagan boʻlib.
— E, shuyam narsa boʻldi-yu! — Boyvachcha bamayli-xotir qoʻlini uzatdi. — Taqsimchani bering.

8
Bittadan ichishgach, suhbatimiz ravon oqayotgan irmoq maqomida davom etdi.
Butun bir tovakini (tovuqning toʻshini) bir zum-da etdan tozalab, chiqitni yalang stolcha chetiga uyub qoʻygan Tavakkal yogʻli qoʻllarini sochiqqa artib olib, bir oyogʻini tagiga qatlab oʻtirgancha, «Malboro» sigaretini tutatar va har tomonga loqayd koʻz tashlab, gapga qoʻshilib turar, Gulsara barmogʻida chimdib olgan etni oʻychanlik bilan chaynar, men gapni gapga ulash bilan halak edim.
— ...Ha, Peredelkinadayam boʻlganman bir marta. Yozuvchilarning konferentsiyasiga borganda. Ba’zi yozuvchilar bir umr yashashar ekan.
— Endi yoʻllar bekildi, — deb qoʻydi Gulsara. Va Tavakkal birdan buklab oʻtirgan oyogʻini tushirib:
— Gruziyaga bormaymizmi? — deb qoldi Gulsaraga qarab. — Men Qrimda boʻlganman, Gruziyada — yoʻq... Ey, boraylik, Gul! Dunyo oʻtdi-ku! — Keyin menga qarab bidillab aytdi: — Kennoyingiz soppa-sogʻ yurgan edi.
Bir kechada oʻlib chiqdi... Undan sal oldin bitta akam ketgan edi. Juda omonat ekanmiz-da, Quvvatjon! Ey, siz hayotning mana shu tomonlarini ham yozing!
— Albatta, — dedim. Qandaydir yozilmagan axloq qoidasiga koʻra, Tavakkal bu begona xonimning, aniq-rogʻi, oʻziga ergashib yurgan «qizi»ning oldida oilasi haqida bemalol gapiravermasayam boʻlardi. Biroq konchi yigitimiz bu haqda jilla mulohaza qilmas, aniq-rogʻi, haligiday «andisha»ga bormas edi.
Rost, u toʻgʻri — bor gapni yashirmasdan aytayapti. Ammo... Ana shu «ammo»ga yetganimda, shunday xulosaga kelgandek boʻldim: bu ayol bilan oʻzining orasida chegara qoʻymoqchi, ya’ni «sen — koʻngil xushisan, mening oʻz hayotim bor», demoqchi.
Sezib turardimki (restorandayam his etgandim), juvon oʻzini noqulay ahvolda sezayapti, mening oldimda xijolat chekayapti. Bu hol uning qayrilma qoshlarining koʻtarilib tushishidan bilinar, taomni chaynab turgan jagʻlari harakatdan toʻxtab qolar edi... U sochiqni dadil olib, barmoqdarini artdi-da, yonidagi sumkasini tizzasiga qoʻyib, undan «Bashan» yozuvli yupqa pachkani chiqardi, sof yaproqni oʻrab yasalgan sargʻish sigaret chiqarib, labiga qistirganda (Tavakkal angrayib qarab turardi), men shoshib chaqmogʻimni yondi-rib tutdim. U tutatib:
— Rahmat, — deb qoʻydi bilinar-bilinmas jilmayib.
— Ha-a, bu qanaqa sigaret ekan? — Tavakkal karton qutini dangal olib, yoʻton barmoqlari bilan yirtgudek qilib ochdi. Bittasini chiqarib hidladi. — Sigara. Sigarami shu? — U mengayam qarab oldi. — Zoʻridan chekar ekansiz.
— Bitta qoʻshnim sovgʻa qilgan edi, — deb qoʻydi Gulsara. Keyin birdan qaddini rostlab: — Gruziyaga boramiz, dedingizmi? Eto seryozni? — dedi.
Tavakkal hushyor tortib:
— E, meni... meni... — deya boʻgʻilib, birdan xitob qildi. — Hozir desangiz, hozir ketamiz!
Gulsaraning xiyol suzuk, ammo surmaning kuchi bilan katta koʻrinuvchi koʻzlaridan bir nur chiqqanday boʻldi.
— Hozir?
— Ha, ha. Joʻnaymizmi?
— Boʻpti.
— Gap tamom! — yigit menga dedi: — Quvvatjon, biz ketamiz! Gap bitta... Oʻzi, oʻylab yurardim. Mana, xonim ham istab qoldilar. Bir aylanib kelaylik bu oʻtar dunyoda... He-he, — deb ilhomlanib ketdi.
Gulsara sigarasini sumkaga soldi. Tavakkal chekib turganini kuldonga bosib ezdi.
Men Tavakkalning dangalligini, aytgan gapidan qaytmasligini bilardim. Ammo juvonning ham bunaqa fe’li borligi... qiziq va zavqli edi. Shu bilan birga kishida noxush taassurot qoldiradigan fikr ham uygʻotardi: «Boyoqish gʻamgin koʻrinadi. Buning ustiga, soxti-sumbatiga qaraganda, anchagina oʻziga toʻq, «koʻrgan» oilaning farzandiga oʻxshaydi. Haligiday bezorilarga sumkasini oldirib yurgan boʻlsa, tagʻin: «xaloskor»ni uyiga olib kirgan boʻlsa, demak, yolgʻiz... Boyvachcha «tantiboy»ning sharofati bilan bir oʻynab qolgisi keldi, shekilli...» Ayni chogʻda boshqa mulohazayam tugʻdirardi shijoati: «Tavakkalni sinamoqchi. Undan qandaydir alam oʻtgan-u, shu alamdan forigʻ boʻlmoqchigayam oʻxshaydi...»
Harqalay, bir manzara koʻz oldimga kelib, mamnun boʻldim: Gurjistonning qandaydir xiyobonida, ikkovi ketishmoqda, ikkisi ham bashang kiyingan va bir-biriga yarashgan... Tavakkal uni har qanday sharoitda ham himoya qila oladi. Va oʻsha gurjilar makonida ham sira past tushmaydi.
Ularni koʻrgan-kuzatganlar: «Kimlar ekan bular?» deb bir-biridan soʻrashar va bittasi aytar: «oʻzbeklarga oʻxshaydi, tili turkchaga yaqin...».

9
Ular dabdurustdan oʻrinlaridan turishganda, tagʻin xijolat hissi ezdi meni: «Hozir bularni samolyot ham kutib turmas... Demak, Gulsaraning uyiga borishadi, albatta. Albatta, bu kiyimini almashtirishi, yana ul-bul olishi kerak. Tavakkal ham mehmonxonaga (nomeriga) kirib chiqadi...»
Xullas, tagʻin biron yeyimlik-ichimlik olishlarini taxminlagach, ertaga lohas boʻlishimni bilsam-da:
— Hoy, musulmonlar, yana ikki minut sabr qilinglar, — dedim shoshilib. — Axir, yoʻl ketadigan odamlar ham qursoq oʻlgurning nafsini qondiradi oldin.
— Oʻ-oʻ, yana bittadan! — deb shangʻilladi Tavakkal. — Ketar jafosiga! Bizga oq yoʻl tilang, Quvvatjon uka! Bu safardan har birimizning orzu-armonimiz roʻyobga chiqsin! — shunday deb, nimagadir qah-qah otib kulib yubordi.
Gulsara ham birdan yayrab kulvordi-yu:
— Ilohim, ilohim, — dedi.
Shunda angladimki, bularning oʻzaro sirlari bor. Qandaydir istaklari borki, roʻyobga chiqmabdi ekan... Ana shunda, ont ichaman, ichki bir andisha bilan eslab qoldim: Gulsara Tavakkalni kecha uyida yotqizmagan...
Demak, bu borada ularning oʻrtasida qandaydir hazil-huzulga yaqin, biroq jiddiygina ochiq gap-soʻzlar ham boʻlgan... Boʻlgani aniq, shuning uchunki, Tavakkal restoranda xonimning kecha yotishga ruxsat etmaganini aytgach, uyalmay-netmay: «Tegmayman desam ham, koʻnmadilar», dedi.
— Oy borib, omon kelinglar, — dedim Tavakkal quyib uzatgan piyolani olib. Shunda miyamdan bir malolsiz xayol kechdi: «Tavakkal — boʻydoq hisob, buyam — yolgʻiz ekan, bir-biriga mos tushardi-da, til topishsa...» Keyin, bu fikrni ochiq aytolmasligim bois: — Bir-birlaring bilan yanayam yaqin boʻlib kelishlaring uchun, — deb gapni tugatdim.
Ular, nazarimda, biron soniya oʻyga tolib qolishdi. Keyin, yana kula-kula piyolalarini uzatib choʻqishtirishdi. Ichib boʻlgach, tovakidan yeyishga qistadim.
Har ikkisi ham rad etdi.
Ular sirtqi engillarini kiyib, men choponimni yelkamga tashlab, yoʻlakka chiqqanimizda, ikkilanib soʻradim:
— Putyovka topilishi... Axir, hozir birov tayyorlab turgani yoʻq, Tavakkal aka.
— E, ukajonim-e, — deb kiftimdan quchdi Tavakkal. — Oʻgʻriga mol qahatmi? Ha-ha-ha!
— U yerda ijaraga beriladigan kvartiralar ja koʻpmish, — dedi Gulsara. — Hatgo aeroportga chiqib kutib olisharkan. Shuning ustidan kunini oʻtkazadiganlariyam koʻp...
— Ha-a. Men u tomonlarga borib koʻrmaganman. Lekin ulardayam Ijod uylari bor.
Maydonchaga tushganimizda, «Jiguli»ning bir soatdan keyin kelishini eslab, turib qoldik. Tavakkal menga zimdan qarab qoʻyib, choʻntagini kavlar ekan, men soatga qarab olib, uning yetib kelishiga oʻn toʻrt minut qolganini aytdim. Tavakkal baribir «shoshmang» deganday qilib, pul chiqarganda, men tislanib ketdim va ular katta yoʻlga chiqqunlaricha oʻn besh minut oʻtishini, demak, moshinaga yoʻliqishlarini aytdim-da:
— Ketdik, oʻzim kuzatib qoʻyaman, — dedim. — Yoʻlni koʻrib olganlaring qoladi. Axir, yana kelarsizlar?
— Albatta, — dedi Gulsara. — Bu yerni kunduz kuni koʻrish kerak ekan.
Tavakkal oʻylanib qoldi-da:
— Boʻpti, — dedi.
Shunda chiroqlarini lovullatib, sassiz kelayotgan yengil moshina signal berdi-ku!
Oʻsha «Jiguli» ekan.
Ular oʻtirib ketishdi. Men «oq yoʻl» tilab qoldim. Yomgʻir allaqachon tinib, endi shu sokinlikka mos shabada esar, uygʻonayotgan dov-daraxtlarning namxush (elimni eslatuvchi) hidi kelar, bechora oy esa bulutlarni oldidan oʻtkazar, nazarimda, ulardan oldinga chiqishning ilojini topolmay xoʻmrayar, ba’zan qalin pagʻalar soyasiga yashirinar edi...
Yozning jazirama issigʻi qaytib, shu daraja barobarida salqin tunlaridan biri edi. Men balkon-ayvonchada ichkariga kiritishning ham, pasgga tashlavo-rishning ham «iloji» boʻlmaganidan qolavergan, suyanchigʻi baland, enligina kresloda chekib oʻtirardim. Xonam shiftining devor bilan ushlashgan joyidagi million qatnash evaziga qurilgan inida ona qaldirgʻoch yaqinda ochib chiqqan bolalarini bosib yotar, ota qaldirtoch esa darparda iligʻlik moslama ustida qunishib turar, ikkisi ham «chiy-chiy, chiriq-chirq» etib soʻzlashib qoʻyishar, goho ota qaldirtoch xonani bir aylanib, uskunaning boshqa joyiga qoʻnardi. Ular shundoq inoq, ahil, bir-biriga mehribon edilar.
Men esam ularning sasini eshitib, oʻzlarini kuzatib zavkdanar hamda totli bir xoʻrsinish bilan Buddaning mashhur soʻzini bot-bot eslar edim: «Inson har qancha baxtsiz boʻlsayam, yorugʻ olamni koʻrib turganidan xursand boʻlishi kerak. Chunki uni koʻrmasligiyam mumkin edi». Keyin esa oʻzimizning Muhammad paygʻambar hadislaridan birida insonning boshiga tushguvchi barcha ogʻirliklar, qalbini larzaga soluvchi iztiroblar Alloh taolo tarafidan bandasini sinash uchun berilajagi, illo bandasi shularga-da shukrona qilsa, farovon kunlarningu qalbni xushnud etguvchi quvonchlarning qadriga koʻproq yetishi haqida xabar berganlarini esladim.
Qolaversa, bu ikki hikmat — menga tasalli, quvvat berguvchi «hamrohlarim» edi.
Eshigim taqillaganday boʻldi. Men pastga qaramoqchi edim, haqiqatan ham eshigimni birov ishonch va shahd bilan taqillatdi. Men yoʻlakda turgan kishining begona ekaniga zarracha shubha qilmasdan borib ochdim.

10
Ishoning-ishonmang... Gulsara jilmayib turardi. «Soat oʻndan oshdi-yov» degan gap xayolimdan kechgan koʻyi, tashqariga bosh chiqarib qarashni ham oʻyladim-u:
— Kiring, kiringlar, — dedim birdan chekinib.
— Predstavti sebe, man bitta oʻzimman! — dedi mehmon yanada chaqnabroq jilmayib. — Hayronmi-siz?.. Hayron boʻlmang, doʻstmiz-ku? Doʻst doʻstning uyiga soʻroqsiz kelar emish... — Uning egnida ilon poʻstidek yaltirab turgan matodan tikilgan uzun koʻylak, gʻoz boʻynida bir tizim dur, qoʻlidagi salafan xalta ogʻirlik qilayotgandek oʻsha tomonga mayishibroq turardi.
— Oʻ, albatta, albatta. Marhamat, — dedim. Va xayolimdan tagʻin oʻsha oʻy oʻtdi: «Xonam saranjommidi?» Beixtiyor xaltasiga qoʻlimni uzatib, yana chekindim.
Gulsara yoʻlakning bosh tomoniga qarab olib:
— Hayron boʻlishvotti, kim boʻldi bu satang, deb... Nu i k chyortu, — dedi.
— Hayron boʻlsa arziydi, xonim, — deb eshikni yopdim. Gulsara tim qora tuflisini doʻqillatib, xonamga kirdi.
— O, salom sizga, kitoblar... E, qaldirgʻochmi u? oʻsha! Vey, muni qarang-a! Yaxshi odamlarning uyiga in qoʻyadi, deyishardi.„ Kampliment emas, siz yaxshi odamsiz, Quvvatjon... Yoʻq demang. Ba’zan kamtarlik manmanlikdan dalolat beradi. Topib aytdimmi? Marhamat, oʻtiraylik. Man qaytib ketaman. — Keyin divanga oʻtirib (stolcha divanning oldida edi) irimiga yarasha fotiha oʻqilguncha Gulsara ancha-muncha gaplarni aytib tashladi: — Singlimmi uyida den rojdeniyada edik. Uning eri shishkalardan. Sudya... Da, nu ix... Kechirasiz, Quvvatjon, tanasida madaniyat, aristokratlik boʻlmagan odam baribir xol qoʻyadi. Hech qurmasa, oʻzini tutishni bilmaydi. Amalini unutmaydi... Oʻzidan lavozimi balandroq kishi kelsa, unga poy-patak boʻlib ketadi. Bu yoqdagilarni unutadi.
— Ha, undaylar bor, — dedim. — Menimcha, ular rahbar boʻlib koʻrishmagan odamlar.
— Vo-vo-vo! Toqqa tirmashgandek tirmashib, tirnoqlari qonab ketib, mansabga erishgan-de.
— Choy icharsiz?
— Yoʻq. Shu oqshom, ishonasizmi, mast boʻlgim keldi... «Mastlik qanaqa boʻlarkin?» deb oʻylasam, juda yoqimli boʻlarkan. Bemalol gapirvorarkansan...
— Men ichimlik saqlamayman, — dedim. — Ba’zan hamma narsani unutging keladi, shunda ichib qoʻyganingni bilmay qolasan.
— Xuddi shunday, azizim! Bugun man ham dunyoni unutgim keldi... Xaltani oching, hamma narsa bor... Singlimga aytdim: «Eng yaxshi zakuska, ichimlik sol», dedim. U mani yaxshi koʻradi... Xayrlashayotganda koʻziga yosh oldi.
— Him, nimaga?
— E, manga achinadi-da... Qoʻyovuring, birovning achinishiga zor emasman. Qandoq boʻlsam, shundoq oʻtaman. Gunoh-savobim — Oʻz boʻynimda.
— O, yana yahudiy arogʻi...
U (bemalol) qah-qah otib kuldi.
— Voy, jugutlar-e, juda ustamon-da. Aroqniyam xushta’m qilishgan. Qoyil.
— Him, adashmay topib keldingizmi? — Aslida: «Taksi bilan keldingizmi?» demoqchi edim.
— O, bitta koʻrgan joyim pamyatimda qoladi. Taksis injiqlik qiluvdi, bor pulimmi... Uchdan birini berdim, — dedi-da, yana kulib yubordi. — Nichego, uyda bor... Qani, quying, Quvvatjon. Sizni «Azizim» desam, maylimi?
— E-e, bemalol... Lekin meni ismimni aytib chaqirishsa, koʻproq yoqadi.
— Ha-a, siz ham...
— Marhamat.
— Sizday... Tavakkal akaning sizday doʻsti, ukasi borligi uchun olaman.
— O, men esam, akamning sizday suyuklisi borligi uchun olaman shuni, — dedim.

11
Gulsara qoʻlidagi piyolaga tikilib qolgan edi. Irgʻib oʻrnidan turdi-da, ayvon eshigidan yarim tanasini chiqarib, aroqni pastga sepib yubordi. Soʻng siniq jilmaygancha (shu onda asli qiyofasiga qaytgandek edi) joyiga oʻtirib, piyolani tutdi.
— Quying. Mening tostim uchun ichamiz. — Keyin, oʻychanlik bilan davom etdi: — Ijodingiz aslo... aslo boʻshashmasin, Quvvatjon. Qandaydir qiyinchiliklariyiz boʻlsa, iloyi, vaqtinchalik boʻlib chiqsin. Him, oʻtgan gal odamning fe’li oʻzgarmasin, debmikan — bir nima devdingiz. Shundoq: sizning shu fe’lingiz sira-sira oʻzgarmasin... Kennayim borlar-a?
— Albatta, — dedim. — Ikkita farzandim ham bor... Xudoga shukr, meni tushunishadi, oʻz holimga qoʻyib qoʻyishgan... Men ularni har qancha boshimga koʻtarsam, arziydi.
— Oʻshalarning boshidayam omon boʻling... Avvalo, siz — yozuvchisiz. Him, menimcha, ancha ob'ektiv pisatelsiz... Bunday odam kimligiga aqlim yetadi...
— Bu sovub qoldi.
U qah-qah otib kuldi (yana sarxush kayfiyatiga qaytdi). Besh-olti parrak qazi bilan bir taqsimcha norin olib kelgan ekan, ulardan gazak qildik.
Tabiiy, Gulsara shunchaki gaplashib oʻtirish uchun kelmagan, qandaydir (Tavakkal bilan bogʻliq!) dardini ochib, hasrat qilmoqchi, balki maslahat soʻramoqchi edi.
Men gap tizginini oʻsha tomonga tortishga bahona izlar ekanman, u xuddi oʻsha kungi (!) sigara qutisini chiqarib, birini labiga qistirdi. Men chaqmogʻimni chaqib, unga tutdim. Keyin oʻzim ham «Rodopi»dan tutatib oldim.
Gulsara uzun va keng etak ostidagi oyokdarini cha-lishtirib, bir-ikki dud oldi-da, tavba qildim, shunaqayam yoʻtalib qoldiki, koʻkarib ketayozdi.
— Kechiring-kechiring, — dedi hansirab. — Maning... maning qandaydir kasalim boʻlsa kerak. — Soʻng shu holida jilmaydi. — Lekin yuqumlimas. Oʻzim feldsherman, axir... — Keyin sigara pachkasini birdan gʻijimladi. — Juvanmarg boʻl... Olti oydan buyon tugamiydi bu savil.
— Kuchli boʻlsa kerak, — dedim men. — Shuning uchun men cheksam ham yoʻtaltirvoradi.
— Yoʻq, maning oʻpkamdami, yuragimdami bir illat bor, Quvvatjon. Oʻzim bilaman... Salbiy boʻlib qolganmi, chyort znaet. Oʻsha kuni restorandayam koʻrdiyiz-ku... — Shunda men unga tikildim. U menga tikildi: endi maqsadga oʻtmasa boʻlmas edi. — Aytmoqchi, — deya birdan yana jilmaydi, — okayiz kelib turiptilar-mi? Yo oʻsha-oʻsha badar ketdilarmi?
— Kelgani yoʻq, — dedim. — Lekin bir-ikki marta qoʻngʻiroq qiliptilar Qarshidan. Mening yoʻgʻimda. Borimdayam telefon qilgan boʻlishi mumkin. Tusholmagandir... Buning ustiga, yozda mehmonlar koʻpayadi dachada. Hozir ham bor.
— Telefon zaynit?
— Xuddi shunday... Sizga qoʻngʻiroq qilib turgandir? Balki uchrashgandirsizlar yana?
— Yoʻq, yoʻq, — deb beozorgina kuldi. Kulgisida yigʻining saslari bor edi.
— Nega endi? — dedim. — Balki oʻzingiz...
— O, man hech qachon telefon qilmiyman! — U bu gapni teran bir ishonch bilan aytdiki, «gʻururdan ham xudo bergan ekan», deb oʻylash mumkin edi.
— Tushunarli, — deb qoʻya qoldim.
Shunda u qandaydir kinoya aralash nopisandlik bi-lan soʻradi:
— Nega bizning Tiblisi safarimiz haqida soʻramiysiz? Nahotki qiziq boʻlmasa? oʻziyiz kuzatgan, oq yoʻl tilagan edingiz, janob yozuvchi?
— Men istihola qilib turibman, — dedim. — Ortiqcha lyubopitstva yaxshimas deyishadi.
— Rahmat. Aytib beraman, — dedi u. Va mening sigaretimdan birini oldi.
Keyin hikoya qila boshladi.

12
— Oʻsha kecha Tiblisga uchib ketdik... Boʻtdan chiqqanimizdan keyin mani uyda qoldirib, oʻzlari aeroportga ketdilar... Tavba, «siz»lab gapirgim kemavotti. Ha, mayli, man uchun shuncha sarf-xarajat qildilar. U yoqdayam, e-he...
— U kishi aeroportga ketdi, — dedim jilmayib (bularning qismatiga qiziqib qolganimni shunda sezdim).
Gulsara kulib yubordi.
— Ha. Man uyda kiyinib turadigan boʻldim. Soat ikkiga yaqin ikkita bilet bilan kirib keldilar. Nu ne mogu... Munaqa yigitlar kam topiladi, Quvvatjon aka!
— Kechirasiz, u Toshkentga nima uchun kelgan ekan? Ha, geologiya vazirligiga devdi-ya...
— Man soʻramovdim. Man, prosto, hayron edim u yigitning pavideniyasiga... Shunday qilib, tong oqarganda Toshkentdan uchib ketdik. Da. Xoʻp, Tiblisga borib tushdik. Aytganimdek, uyini ijaraga beradiganlar chiqib turishgan ekan... Janoblari gaplashdi. Taksiga oʻtirib joʻnadik...
— Qaerga?
— Gagraga. Avtobus ham, hatto trolleybus ham qatnar ekan. Biz taksida ketdik, kak palagaetsya... Oʻrischa soʻzlarni koʻp ishlatvomman, kechirasiz.
— Bemalol.
— Oy, juda ajoyib joylar ekan. Togʻ, dengiz, tinchlikki, qoʻyovurasiz... Biz uyiga tushgan odamlar — abxas musulmonlari ekan. Bitta kampir bilan oʻgʻli turarkan. Unaqa kampir olamda yoʻq. Shunaqayam mehribon, mani shunaqayam yaxshi koʻrib qoldi. Eri baliqchiyakan, shtormda halok boʻlgan ekan.
— Uzr, bitta yda turdinglarmi?
— Ha-ha-ha! Ioʻq... Janobi Tavakkalbek shuni istadilar, albatta. Qolovursa, sizga boʻladigan gapni aytsam, oʻsha maqsadda mani oborgan ekanlar.
— Him, tushunarli.
— Tasavvur etingki, man yonimga qoʻymadim.. Ishonmasangiz, tepamda xudo bor. Man xudodan qoʻrqaman, irimchi ayolman. Ba’zan oʻylaganim oʻrnidan chiqadi. Hatto Toshkentdan joʻnayotgandayoq: «Bu boyvachchaning maqsadi shu-yov», degan edim. Xuddi shunday boʻlib chiqdi.. U manga, bilasizmi, ming dollar turadigan brilliant koʻzli uzuk sovgʻa qildi. U-hh. Bitta mestniy xotin opkeluvdi, narxini soʻramay-netmay oldi. Shunaqayam chiroyli, tomosha qilib oʻtirsam deysiz... Kechirasiz, biz ayollar lattaga, yaltiroq narsalarga oʻch boʻlamiz-de! Ayniqsa, man... Ha-ha. Ba’zan bitta kiygan koʻylagimni boshqa kiymasdim, derdim...
— Qachon?
— O, tarixga qaytishga toʻgʻri keladi.
— Uzr.
— Uniyam aytib beraman. Balki bir narsa yozarsiz?.. Chem chyort ne shutit! Ha-ha-ha... Hazil. Bu gaplarni, azizim Quvvatjon, sizga aytvomman, xolos. Hatto singlimgayam aytmadim. Ichimni kemirivordi...
— Qulogʻim sizda.
— Shunday qilib, uzukni olmadim... Vey, vijdonan aytivomman! Agar oʻsha uzukni «sovgʻa» deb berganida, ehtimol... Unga munosabatim oʻzgarib ketarmidi... Yoʻq, u kishim: «Shu kecha birga yotamiz, xolos, dedilar. — Uzukning haqiga...» Axir, bu — mani haqorat qilish emasmi? oʻziyiz ayting... Man nima oʻyda edim-u, u kishi... Yigʻlavorishimga oz qoldi. Uydan chiqib ketdim. Oʻzimga ajratilgan xonagayammas, kampirning xujrasiga kirib yotdim. Bechora koʻp achindi manga... «Eh, qizim-e, soddasan», dedi. «Bir kun pushaymon qilasan», dedi. Haqiqatan ham keyin, shu kunlarda pushaymon qildim. Ishonavering, azizim. Shunaqa boʻldi...
— Keyin?
— «Yoʻq, oyijon, man unaqa qilolmiyman», dedim. Keyin yigʻladim. Ja xoʻrligim keldi... Keyin kampirga Tavakkal akangiz bilan qanaqa vaziyatda tanishganimni aytib berdim... Kampir uni yoqladi. Va-abshe, maqtasa arziydi-da u inson! Faqat, nima desam ekan, tarbiya koʻrmagan-a? Siz nima deysiz? Qani, fikringizzi ayting-chi? Yashirmang, iltimos.
— Endi, qishloq joyning ta’siri boʻladi, albatta, — dedim. — Buning ustiga, u — gapini ikki qildirmagan yigit. Ishoning, Qashqadaryoda uni tanimaydigan kishi kam boʻlsa kerak.
— Him, shuniyam aytdi... Ertasi mast boʻlib kelib, yuzimga soldi. «Meni xor qilding, yaramas!» dedi.
— Shunday dedimi?
— O, bundan kottalariniyam aytdi... Soʻng, uchinchi kuni safarimiz qaridi. Qaytdik janoblari bilan...
— Keyin?
— Sovuqqina xayrlashdik... Malades, u uyimgacha olib keldi taksida. Man shundoq chiqqan edim. Da, esimda: bir-birimizga qarab kulishdik. Uning kulgusi... Lekin ja ezildi bechora, gʻururi poymol boʻldi. Oʻrganmagan-de, toes, munaqasini koʻrmagan-da... Xoʻrozga oʻxshab yugurganda, makiyonlar pas-s etib... Kechirasiz, aynib ketdim. Vabshe, bilasizmi, kunlarning birida mana shanaqa aynishniyam istab qolar ekansan. Axir, tilimizda soʻkishlar bor, haqoratlar... Nega ularni birovlar ishlatadi-yu, biz ishlatmay oʻtamiz? Ha-ha-ha... Hazil, azizim.
— Bilaman.
— Odam. Har qanday sharoitdayam odam boʻlib qolishi kerak. Aks holda, hayvondan nima farqi qoladi? Mana, siz yozuvchilar yozasizlar. Har baloni: seks bormi, urush-janjal bormi — barini qogʻozga tushirasizlar. Lekin bir maqsadni koʻzlaysizlar-ku? Yaxshiliknimi? Ezguliknimi?
— Albatta, — dedim. — Chunki, Gulsaraxon, bu jihatlar odamzotning tabiatida bor. Lekin muayyan sharoit ta’sirida...
— Ponyatno! — Keyin kulimsirab, shunchaki dedi: — Meditsinada shaxsning xarakteri embriondayoq ma’lum boʻladi, degan gap bor, janobi pisatel.
— Bor, bor. Albatta, — dedim. — Insonning tabiatida «bor» deganimdayam shuni koʻzda tutgan boʻlsam kerak. Toʻgʻri, u yoki bu tomonga, oʻrischasiga aytsak, otklaneniya boʻladi, albatta.
— Otayizga rahmat.
— Yana quyay, a?
— A-aa, mayli!
— Gulsaraxon, siz anchagina oʻziga toʻq, ham madaniy oiladan chiqqansiz-a?
— O, soʻramang, — deb tagʻin kuldi u. — Yeshyo kak... Lekin, lekin ularning konstitutsiyasi boshqa edi.
— Nimasi?
— «Axloq kodeksi», — deb qah-qaha otdi-yu, darhol jiddiy tortdi. — Yoʻq, man ularning... — keyin menga yalinish bilan bokdi. — Keling, oʻsha yoqqa oʻtmaylik. Hozirgi dardim ham yetadi. Hozir ham man nimadandir umidvorman... Tushunasizmi, masalan, oʻh, Tavakkal akangiz sal boshqacha... Voy, man tushunaman, u erkak odam! Uning talabi, ehtiyojlari boshqacha... Eto yestestvenno. Him, man ham uning nogʻarasiga tushdimmi, demak, u istagan raqsni oʻynashim kerak... Tushunyapsizmi?
— Ha, albatta.
— Lekin, man... Maya oʻzi jinniman, bu hayotga toʻgʻri kelmiyman. Qiz bolaligimda singlim, singlim-a... manga: «Sen romantiksan, dadammi aytganini qil», der edi. Qilib ham koʻrdim, dadamning aytganlarini. Natija chiqmadi. Qaytamga... Keling, shuni ichaylik. Man uchun hozirgi damlar, mana shu oʻtirishimiz ham gʻanimatga oʻxshaydi.
— Qaysi ma’noda aytayapsiz, bilmayman-u, ammo har bir daqiqaning qadriga yetish kerak, deydilar.
— Da, nu! Ba’zan tezroq bu umr oʻta qolsaydi, deysan. Umr — yelkangdagi yuk, mashaqqatlardan iborat boʻlib koʻrinadi... Oʻh, xvatit falsafa.
— Toʻgʻri aytasiz. Biroq, menga ishonib shuncha gaplarni aytganingiz uchun rahmat.
— Da, — dedi u mubham bir ohangda, boshini egib. — Oʻylab qoldim-de, ziyofatdan chiqib: «Qatga borsam ekan? Kim maning dardimni tushunadi?»
— Rahmat.
— Balki sizning xolisligingiz uchun, yoʻq... ana-vi boyvachcha vallamatga yaqinligingiz uchun, ha-ha, bizning u bilan munosabatlarimizni faqat siz bilardingiz. Beixtiyor guvoh boʻlib qolgan edingiz. Soʻngra odamlarning gaplarini yaxshi tinglaysiz. Va hokazolar! Qani?... — U yana kulib yubordi. — Sizdan uyalmiyman, Quvvatjon. Anchadan buyon biladiganga oʻxshiyman. Yoshimiz ham teng boʻlsa kerak... Eng muhimi — siz odamlarning ustidan kulmaysiz.
— Oʻ, aslo, — dedim. — Haqqim yoʻq. Kulish lozim boʻlsa, mening ustimdan ham juda kulish mumkin.
— Koʻp yashang.
— Sizlar bilan, el qatori.

13
Shundan keyin sezib qoldimki, suhbatimiz ado boʻlgandek: illo Gulsara hasratini qilib boʻlgan, men eshitgan, u koʻnglini boʻshatgan, xoʻ-oʻsh, Tavakkalga nis-batan munosabatini aniq aytmagan hali, balki aytib boʻlgan ham edi.
Shundoq gurungga yangi ruh bergan narsa — mening aziz mehmonlarim — qaldirgʻochlarim boʻldi. Derazalarda ochilgich uskuna ustidagi xoʻrozi «chirq-chirq» etdi, xonani bir aylanib, derazaning yuqori koʻziga oʻrnatilgan sovutgich ustiga qoʻndi. Shunda makiyon qaldirgʻoch ham asta-asta chirqillab qoʻydi. Voy, bularning bir-birini tushunishlari!
Qaniydi, Sulaymon paygʻambar ular soʻzlarini sharhlasalar-u, biz eshitsak!
Biroq, shunday taxmin qilish ham mumkin edi: «Qalaysan? Yaxshi yotibsanmi?» dedi erkagi. «Durust, harholda», deb qoʻydi makiyoni. «Ha, unday boʻlsa, yotaver», — «Siz ham damingizni oling». Oʻsha kunlarda, ishonasizmi, ona qaldirgʻoch inida koʻproq yotib qolsa, ota qaldirgʻoch unga tumshugʻida xoʻrak opkelardi: xuddi joʻjasiga berganday qilib ogʻzini ochar, ona qaldirgʻoch kattagina boshini uning ogʻziga tiqib, naq jigʻildonidan yemish olardi.
— Voy voy, — der edi Gulsara oʻzicha. — Oynanib ketay sizlardan.
— Bultur ham shu ikkisi kelgandi, chamamda, — dedim. — Umuman, bular bir-biriga juda sodiq boʻladi. Hatto aytishadiki, juft oqqushdan biri halok boʻlsa, ikkinchisi koʻkka koʻtarilib, oʻzini qoyalarga urib oʻldirar emish.
Gulsara xayollanib, totli «oh» yegan qizboladek tanglayini taqillatdi.
— Udivitelno! — Keyin menga joʻngina tikilib soʻradi: — Demak, bular bir-birini sevib, oila qurishar ekan-de? Fikrimni tushuntira oldimmi?
— Ha, — dedim. — Sevishmi bu, koʻnikishmi bu, harholda tabiiy tanlanish yoʻli bilan juftlashadi bular.
— A, yestestvenniy otbor... — Keyin shoʻxgina tabassum qildi. — Baribir tanlashar ekan-de, azizim?
— Ha, endi, shunday, — dedim. — Lekin ularda tanlashning mezonlari boshqacharoq boʻlsa kerak.
— Yerunda! Kechirasiz... Makiyonlari erkagining faqat kuchliligiga maftun boʻladi, deysizmi? Bari-bir... Zot qoldirish uchun erkakning kuchli boʻlishi har qancha shart esa-da, baribir urgʻochi uni sevishi kerak. — Soʻng u oʻz fikriga yana shoʻngʻiy boshladi: sezib turibman, bu — uning uchun muhim edi. — Siz ular munosabatida qandaydir mezon boʻladi, dediyiz. Boʻladi, albatta. Ammo oʻsha mezon faqat kuchni oʻlchamaydi...
— Ajoyib fikr aytdingiz, — dedim uning koʻngliga borib. Va darhaqiqat, Gulsaraning fikrini quvvatlaydigan misol yodimga tushdi. Ana shu «yodga tushgani»ni aytgach, qolganini ham sharhladim: — Afrikada oʻzimizning zagʻizgʻonga oʻxshash bir qush boʻlarkan. Juda chiroyli, «Hayvonot olamida» koʻrsatishgan edi. Xoʻrozi, ayniqsa, goʻzal boʻlar ekan... Siz yeb oʻtiring, iltimos. Menimcha, ziyofatda toʻyib ovqatlanmagan boʻlsangiz kerak?
— Topdingiz, azizim. Man, umuman, mehmondorchilikda deyarli ovqatlanmiyman. Ayniqsa, bizning... Nu ladno. Fikringizni davom ettiring, qiziq gap gapirvossiz.
— Oʻsha qushning xoʻrozi in qurib boʻlgandan keyin shu uyasining atrofiga har xil latta-putta, yaltiroq-toshlar, hatto shisha siniqlarini ham opkelib, sochib, qoʻyarkan. Buyam kam, keyin uyasining atrofida aylanib, raqs tushar ekan. Qanotlarini hurpaytirib... Biram qiziq! Maqsad — makiyonning diqqatini tortish. Qizigʻi shundaki, bitta makiyon haligi molga qiziqib yoniga kelsa, boshqasi kelmay — Oʻtib ketar ekan.
— Oh, qoyil! — deb yubordi Gulsara. — Siz koʻp narsani bilasiz.
— Koʻrganim-da... Shuni nazarda tutganda, sizning fikringizga qoʻshilish mumkin, — dedim. — Ya’ni, mana... mana shu qaldirgʻochlar ham juftlashishdan ol-din bir-birini tanlagan ham, balki sevgan boʻlishla-riyam mumkin.
— Mumkin emas, xuddi shunday!
U «shunday»ligini istar edi.
— Balki, balki, — dedim. — Xoʻsh, bundan murod.. Kechirasiz, siz ilgari turmush qurgan boʻlsangiz kerak?
U divanga birdan yastanib, uh tortib yubordi. Keyin piyola tubida qolgan ichimlikni birdan sipqordi-da:
— Mne pora, dorogoy moy, — dedi. — Uzr, bezovta qildim bemahalda, — soʻng yigʻishtirina boshlab, davom etdi: — Tavakkal akangiz telefon qilib qolsalar, salom ayting... Him, mejdu prochim, aytmasangizam boʻladi.
— Aytaman, — dedim. U qah-qah otib kuldi.
— Qaniydi...
— Nima?
— «Kazaki» filmini koʻrgansiz-a? Bir zamonlar ja tomosha qilardik. Oʻshanda Orlova degan bir goʻzal ayol... aktrisa Gardi Gardievich degan bir... barvasta, shop moʻylov rais bilan vidolashgach, chiroyli bir ashula aytib ketadi. Foytunda, — Soʻng Gulsara ovozini bemalol qoʻyib aytib yubordi: — «Kakim tы bil, takim ostalsya... Tы moy dorogoy...»
Man qoʻshni xonadagilar eshitadi, deb jilla xavotirlanganim yoʻq, aksincha, uning yana aytishini istar edim... Chunki, yana ont ichib aytaman, xudo bunga ovozdan ham bergan ekan.
Afsuski, yoʻlakdan kimningdir nimadir degani eshitilib, Gulsara kafti bilan ogʻzini yopti.
— Uyat, a?
— Yoʻq, — dedim.
— Mayli. Kulishsa — kulishar... Da, Tavakkal haqida (u «aka»ni tashlab ketdi) yana nimadir demoqchiydim. Oʻx, chyort.
— Shoshmang, — dedim men ham qoʻzgʻolib. — Sizga qoʻngʻiroq qilmadimi?
U lablarini choʻchchaytirib, kulumsiradi. Keyin:
— Man kvartirammi almashtirvordim, — dedi. — Ha, tovarish pisatel. — Keyin birdan xoʻrsindi, — Jinniman-a?... Oʻz, oʻzimni oʻzim oʻldirib qoʻygim keladi... Shunaqa. Janoblari ketayotganda mani taksidan tushirib qoʻygandan keyin: «Baribir qoʻlimga tushasiz», dedilar...
— Oʻh, qaysar.
— Qaysarlik emas, johillik bu, azizim... Bilasiz, u yigitning qoʻlidan har ish keladi.
— Men fikringizga qoʻshilmayman, — dedim. — Shunday yot yurtlarda qoʻpollik qilmagan kishi...
— Him, bu gapingiz ham toʻgʻri.
— Bekor almashtiribsiz kvartirani... Gulsara, balki telefon nomeringizni tashlab ketarsiz? Men unga berib qoʻysam, yomon boʻlmasdi.
— O, o! Mutlaqo, — dedi u.
Men boʻsh kelmadim, illo bunga toʻla asosim bor edi:
— U ayol kishiga zulm qilmaydi hech qachon, — dedim. — Men eshitmaganman, aksincha, surxondaryolik uch-toʻrtta qizlar Qarshi pedinstitutida oʻqiyotganda, ularni bezori bolalardan himoya qilib, bittasini pichoqlab qoʻygan. Shuning evaziga sakkiz yil yotib chiqdi... — Gulsara menga soʻmrayib qoldi. — Ehtimolki, oʻsha voqeadan keyin biz aka-ukadek boʻlib ketdik. Him, oʻsha qizlardan biri menga yaqin qarindosh boʻlardi. Oʻsha yigʻlab aytib bergan. «Bular — mehmonlar-ku, nokaslar! Tarqalinglar!» deb baqirgan. Ular Tavakkal akaga tashlanishgan, u kishi...
— Nu-nu, eto j strashno, — dedi Gulsara. Keyin chehrasi birdan yorishib ketdi. — Umuman, yigit kishining ishini qilgan ekan. Qoyilman.
— Shunaqa.
— Nega boʻlmasam menga «unaqa» dedi?
— Endi, alami kelib... Oʻzingiz yaxshi tushunasiz-ku? Kvartirani almashtirib chakki qilibsiz.
U boshini xam qilib, dasturxonga tikilib qoldi. Keyin parishonlik bilan:
— Shu shishani olsam maylimi? — dedi. Dedi-yu, koʻzi yoshga toʻlgandek yiltirab ketdi. Men uning charm sumkasini qoʻlidan tortibgina olib, shishani soldim. Keyin qazi-qartaga qoʻl choʻzgandim, u endi sumkani tortib oldi. Soʻngra «Rodopi»dan birini-da olib: — Bilasizmi, kvartirani ikki xonaliga almashtirmoqchiydim, — dedi. — Uch xonalik edi.
— Telefon nomeringiz...
— O, yoʻq. — Soʻng kuldi. — Kerak boʻlsa, topib oladi. Ha-ha-ha! Erkaman-a?
— Yoʻq, siz oʻzingizning qadringizga yetasiz. Lekin, aybsiz parvardigor, deydilar.
— Da, kaneshna... Xoʻp, mani pastgacha kuzatib qoʻyarsiz?
— Katta yoʻlgacha.
— Uf-f. Da-a... E, xayr qaldirgʻochlar! Azizlarim! Bir-birigata sadoqatli boʻlinglar!
— Rahmat, Gulsara.
— Endi uchrashmasak kerak.
— Nega?
U hiringlab kuldi.
— «Chuyu» degan ekan chukchi.

14
Yoʻlakka chiqqanimizdan keyin men yana uyga qaytib kirib, stol tortmasidagi «bir qora kunga» deb saqlab qoʻygan aqchamdan taksi puli olib chiqdim. Oʻzingiz ham payqagan boʻlsangiz kerak, Gulsaraning qaytib ketishga puli qolmagan («borini uchdan birini bervorgan») edi; bundan tashqari, juvonning shishani olishi-yu, oʻsha paytdagi miskin holatidan ham ma’lum ediki, u har qancha goʻzal kiyingan va magʻrur boyvuchchadek koʻrinmasin, «choʻntagi kasal» ekan.
Omadni qarangki, yengil mashinalar toʻxtamiga chiqsak, bitta «VAZ-31»dan yelkasiga charm toʻrva osgan ajnabiylar tushishmoqda, haydovchi orqa qopqani ochib, gʻildirakli charm chamadonni chiqarmoqda edi.
Uning yaqiniga borib soʻradim:
— Shaharga qaytasizmi, aka? — Ha..
— Bitta mehmon bor edi.
— Faqat skvergacha, — dedi-da, jomadonni yerga qoʻyib, Gulsaraga qarab oldi. — Shu kishimi?
— Ha..
— Oʻtirsinlar.
— Mana, yuz ellik soʻm.
— Boʻladi. Hozir... — U jomadonni gʻildiratib ketdi. Men Gulsarani imlagan koʻyi yoniga bordim.
— Sizni opketadi.
— Xayriyat, taksimas ekan. Men taksislarga koʻp ishonmiyman... Rahmat sizga.
— Iltimos, pul chiqarmang, — shunday dedim-u, mehmonlarning yukini zinapoya pastida qoldirib qaytayotgan haydovchiga peshvoz borib, kira haqini berdim.
Gulsara kabinaga kirayotganda atayin kulib:
— O, bosslarning moshinasi-ku! Supervolga, — dedi. — Eslab qoling, janob pisatel!
— Xotirjam boʻling, — deb eshigini yopdim. Oyna-sidan boqib: — Koʻrishguncha, — dedim.
U kulib yubordi.
— Yomonsiz...
— Balki nomeringizni aytarsiz? — dedim. — Eson-omon yetib borganingizni bilardim.
U yana qah-qah otib kuldi.
— Yoʻq. Kerak boʻlsam, oʻzi topsin...Chao. Uzr, sizni ishdan qoldirdim.
— Aslo.
Shunday qilib, Gulsara ketdi va oradan biron hafta oʻtdimi — Tavakkalbek Kitob tumanidan qoʻngʻiroq qilib qoldi. U shirakayf va tajang edi.
Mendan hol-ahvol soʻrashni orqaga surib:
— Gulsara tirikmi? Koʻrdingizmi hech?.. Men borolmayapman! Har yerda — qurilish! Bosh qashishga vaqt yoʻq, uka. Lekin u yaramasni bir sekund ham unutganim yoʻq, — deb savol aralash gapni qatorlashtirib tashladi.
— Gulsarangiz oʻn kuncha burun kelib ketdi, — dedim. — Kayfiyati oʻrtacha.
— «Kelib ketdi?» Dachaga?
— Ha. Bir soatcha oʻtirib ketdi... Sizni soʻradi. Menimcha, u bilan uchrashsangiz yomon boʻlmasdi.
— Telefoniga nima boʻlgan uni? Ming marta qoʻngʻiroq qildim... Oʻsha uchrashuvimizdan bir kun oldin olib edim nomerini. Telefon qilganimda, tushib edim...
— U kvartirasini oʻzgartirgan, — dedim. — Kerak boʻlsam, izlab topadi, dedi.
. — Shundaymi? «Topadi» dedimi? — hovliqib soʻradi u. Xursand boʻlib ketganiga shubha yoʻq edi. — He, qistaloqning qizi... Quvvatjon, unaqasi bitta tugʻi-ladi...
— Fikringizga qoʻshilaman, — dedim.
— Vsyo! Men yaqinda boraman. Toshkentda boʻlsa, topaman uni... E, sizning telefoningiz nimaga zaynit boʻladi nuqul?.. A? Mehmonlar koʻp? Ha-a... Bir-ikki marta soʻraganimda, shaharga tushib ketganlar, deyishdi...

15
Tavakkalning «yaqinda» degan muddati uzoqqa choʻzilib ketdi: na ijod bogʻiga keldi, na sim qokdi. Men ular ikkovlonning juda yaqin, juda yaqin, hattoki birga boʻlishlarini ich-ichimda istaganim uchunmi, nazarimda, ular til topishgandek, demak (ne ajab!) meni unutgandek edilarki, bundan ham qanoatda edim.
Biroq koʻnglimda gumonlar ham kezib qolardi: «Til topisholmadi - yov.
Aks holda, deylik, «yarash-yarash»ni nishonlash uchun ham birrov kelib ketishlari lozim edi».
Shunday oʻylashga qandaydir ma’naviy haqqim borligi uchunmi, hatto Tavakkalning qoʻngʻiroq qilmagani qandaydir malolroq kelib turgan kunlarning birida...
...qaldirgʻochlarim hayotida bir ajib tomoshani koʻrdim.
Qosh qorayishiga yaqin ulardan qaysi biri tashqarida boʻlmasin, albatta «chiy-chiy»lab uchib kelar, xonani shifti ostida bir aylanib, tupukda iylab va somon qipiqlarini qoʻshib «pishitgan» loylaridan yasalgan qattiqkina chipor inning labiga qoʻnar, xoʻrak keltirgan boʻlsa, tumshugʻini ochib sherigiga tutar, agar sherigi ilgariroq kirib oʻrnashgan boʻlsa, bir-ikki sas chiqarish bilan qanoatlanar va oʻng kelgan joyga qoʻnib, tunni oʻtkazardi. Goho ikkalasi ham tashqarida boʻlishsa, ketma-ket uchib kelishar, shunda, tasavvur etingki, sap-sariq tumshuqchalarini boricha ochgan joʻjalari chiyillashib qarshi olishar, ota-ona ularga navbat bilan yemak berishardi.
O, bularning tashvishlari!
Goʻyoki bor bisotlari — shu bolalariyu barcha xatti-harakatlari — ularning qornini toʻydirish va, demak, uchirma qilishdan iboratdek tuyulardi!
Men bu ajib qushlarni taniganimdan buyon — inoq, ahil, bir-biriga mehribon, deb oʻylab yurardim albatta va bu borada Gulsara bilan ham bir oz gaplashgandik.
Yoʻq, birodar, bularning orasida ham xuddi odamzotning er bilan xotini orasidagi...
Bir daqiqa bardosh qiling.
Bir oqshom ona qaldirgʻoch xufton mahali chiyillab uchib xonaga kirdi-da, jon holatda ogʻzini ochib, oʻziga chorlay boshlagan bolalariga qaramay, qaytib chiqib ketdi. Biroq, ikki-uch daqiqadan keyin yana oʻkdek uchib kirib keldi-da, tagʻin xonani aylanib va asabiy chiy-chiylab, inining qirgʻogʻiga qoʻndi. Keyin bolalarining nafsini qondirib, ular ustiga astagina oʻtdi-da, bagʻrini berib yotdi. Biroq, onlar oʻtib-oʻtmay chiy-chiy etar, uning zorlanayotgani shundoq bi-linib turardi.
Erkak qaldirgʻochdan darak yoʻq. (Men ularning jussasi va dumining uzun-qisqaligiga qarab, nari qaysiyu modasi qaysi — taxminlab bilib olgan edim.)
Baxtga qarshi, havo sovib, yomgʻir savalay boshladi. Derazani yopay deyman, ammo erkak qaldirgʻochning kelishini kutaman: hozir kelar, endi kelar...
Makiyon hamon «chiy-chiy» etadi. Endi uning unidan nochorlik, ojizlik sezilardi.
Shunda koʻp taxminlarga bordim: «Elektr simiga qoʻngan boʻlsa — tamom... Yoki biron yirtqich qushning domiga ilindimi? Yoʻq, uning qirgʻiylar bilan yonma-yon uchib yurganini koʻrganman... Nima boʻldi ekan unga? Ha-a, shoʻx bolalar rogatka bilan... Qayda! Unga sochma oʻq ham tegmaydi...»
Xullas, shu kecha derazani yopmadim. Qalin kiyinib yotdim. Chiroqni ham oʻchirganim yoʻq: uchib kelishi mumkin. Adashib qolmasdan inini topsin...
Men-ku uxlab qoldim. Ammo ona qaldirgʻoch uxlamadi hisob: qachon uygʻonib ketsam, uning ingragan kabi nolasi eshitilar, yulduz-qurtdek koʻzlari yiltillab koʻrinar edi.
Odatdagidek, soat beshlarda oʻrnimdan turdim. Tong yorishib qolgan, ona qaldirgʻoch esa, hamon... uygʻoq edi. Xuddi shu mahalda derazani ochardim-u, u (ham) yemak gʻamida uchib chiqib ketardi. Bu gal joyidan jilmadi.
Bir mahal, sopol choygumimni suvga toʻldirib, ichiga qaynatgichni solib, endi tokka ulayman deganimda, shuvillab, ha, oʻqdek uchib ota qaldirgʻoch kirdi. Kirdi-yu, in labiga qoʻndim deganda, ona qaldirgʻoch unga shunday hujum qildiki, bir necha patchalari toʻzib ketdi. U qochib, darparda iligʻlik temirga qoʻndi. Ona qaldirgʻoch uni quvlab borib, tagʻin boshini choʻqiy boshladi. Ota qaldirgʻoch tagʻin qochib, sovutgich ustiga qoʻndi-da, qandaydir qunishib, boʻynini qisib turaverdi.
Xotini uni rosa choʻqidi, hatto ustiga chiqib olib, yelkalarini choʻqidi. Eri jim turib berdi. Nihoyat, makiyon toliqdi shekilli, erining kiftida bir oz turib, patlarini tozalagan boʻldi-da, iniga uchib chiqdi.
Keyin ota qaldirgʻoch ham oʻzini silkitib, qandaydir oro bergan boʻlib, «chirq-chirq» etdi va uyasining chetiga chiqib qoʻndi. Makiyon ham «chirq-chirq» qildi-da, birdan uchdi. Uning ketidan erkagi ham uchdi. Shuvillab tashqariga chiqib ketishdi.
Men lolu hayron edim.
Bir narsa shak-shubhasiz ediki, erkak qaldirgʻoch kechasi uyga kelmay qolgani uchun makiyoni uni talagan, uning miq etmasdan turib berishi esa — aybini boʻyniga olganini koʻrsatar edi.
Ammo u tongda kelar ekan-ku, nega tunda, toʻgʻrirogʻi, vaqtida kelmadi?
Biz insonlar oʻzimizcha fikrlaymiz, ya’ni, masalan, «mushukkina yilida bir marta mov boʻladi», deb qaldirgʻochlar haqida haligiday, «oʻynashining uyida qolgan», deyishimiz ham mumkin. Lekin bu — odamga xos «fikr» boʻladi xolos... Ona qaldirgʻoch uni «rashk»dan taladi, «qizgʻanib» taladi, deyishimiz ham mumkin. Biroq bu taxminlar bari — ota qaldirgʻochga tuhmat boʻlishiyam mumkin... Demak, oʻsha gap-gap: erkak qaldirgʻoch kechasi uy(i)ga kelmay qolgani uchun «xotini» dan jazo oldi.

16
Ushbu voqeadan keyin ham haftalar oʻtdi. Tabiiy, oʻz ishim — yozuvim bilan mashgʻul boʻlib, Tavakkal aka bilan Gulsaraning munosabatlari qanday kechgani (agar uchrashishgan boʻlsa) haqida ham onda-sonda eslaydigan boʻlib qoldim. Biroq, ular, xususan, Gulsara yodimga tushishi zamon makiyon qaldirgʻochning qiligʻi ham xotiramda uygʻonar, ular bilan ayniqsa, Gulsara bilan uchrashib qolsam, albatta «azizim» deb suygani qaldirgʻochlarning bu mojarosini aytib berish va uni qandaydir taxdil etish, balki u bilan Tavakkalga tegishli xulosa ham chiqarish mumkinligini oʻylardim.
Zero, oʻzim ularning aloqasini qushchalarning oʻzaro munosabatlariga oʻxshatolmas edim.
Biroq, makiyon qaldirgʻochning «eri»ga qilgan «muomalasi»dan oʻzimga tegishli saboq oldim.
«Oilam meni erkin — Oʻz holimga qoʻygan», deb haftalab uyga — uyimga bormas edim va borsam, xotinim goho ilmokdi gaplar qilar, mendan noligan boʻlardi.
Shunda men: «Qoʻysang-chi, onasi. Rashk qilish — bizga yarashmaydi. Pirovardi, bu — bir-birimizni kamsitish boʻlardi...», der edim va mana shu mantiqiy fikrga inonardim.
Qaldirgʻochlarning oʻzaro aloqalari menga shuni koʻrsatdiki, rashk, qizgʻanish, qolaversa, juftidan xavotir olish va nolish — bular barisi tirik jonzotlarga xos boʻlib, faqat insongina «mantiqan fikrlash qobiliyati»dan foydalanib, uni inkor etmasa ham, panja orasidan qarashi mumkin ekan...
Qisqasi, kuz ham yetib keldi, toʻgʻrirogʻi, kuzga ham yetib bordik.
Qaldirgʻochlarim bolalarini uchirma qilib, xonamni tark etib ketishdi...
Deraza yaqinidan oʻtgan simlarda son-sanoqsiz qaldirgʻochlar tizilib oʻtirishar, keyin duv-duv uchishar, men aziz hamxonalarimni taniy olmas edim-u, shod edim: yaqinda ular uzoq — issiq oʻlkalarga uchib ketishadi. Va qishni oʻsha yoqda oʻtkazib, bahorda bizga qaytishadi.
Men esam — bu yerda turishi yana nasib etsa — ularni yana derazalarimni ochib, kutib olaman...
Voqeadan bir oz uzoqlashdim. Na chora, bu bahor qushlari — elchilari ham suhbatlarimizga rang bergan, fikrlarimizni tinikdashtirgan «ulfatlar» edi.
Ana oʻsha qaldirgʻochlar gala-gala boʻlib uchib keta boshlagan kunlarning birida...
...Jumhuriyat Radioeshittirish Qoʻmitasiga borayotgan edim. Anchadan beri yozayotgan qissam tugagani uchun undan bir eshittirishlik parcha diplomatimda, metroning Amir Temur bekatida tushib qolib, oʻsha restoran yonidagi daraxtzor xiyobondan tez-tez yurib (xayolimda Tavakkalu Gulsara bilan oʻtirgan chogʻimiz suratlanib) borayotgandim, qiyshayib oʻsgan yolgʻiz sanobar (sosna) ostidagi yogʻoch oʻrindikda chekib oʻtirgan ayolga koʻzim tushib, uni Gulsaraga oʻxshatdim.
Biroq, bu juvon xiyla ozgʻin, tagʻin — rangi oʻchgan jinsi yubka bilan koʻylak kiygan, sochini ham kalta kestirgan (oʻsha kezlar sochi yelkasiga tushib turardi), oʻtirishida ham qandaydir chapanilik bor edi.
Rost aytayapman, uning nimasini Gulsaraga oʻxshatganimni ham, unga sinchkovlik bilan qarab olganimning ham sababini bilmayman: qandaydir tuyqusdan koʻzim tushgan edi. Balki restoranda oʻtirganimizni eslashim bunga sababdir.
Qisqasi, uch-toʻrt qadam bosgandan keyin yana unga qayrilib qaraganimni bilaman... tanish tabassumga yoʻlikdimki, taqqa toʻxtab qoldim.

17
U — Gulsara edi.
Qandaydir hayajonlanib, nimalardandir xijolat tortib, ammo ichimdagini sirtimga asti chiqarmay, xayol qilingki, u bilan kuni kecha xayrlashgan kabi bir qalbaki mamnuniyat bilan oldiga yoʻnaldim.
Gulsara, nazarimda, menga boshdan-oyoq razm solib chiqdi-da, qandaydir kerishib, oʻrnidan turdi.
— O, tovarish pisatel!
— Salom alaykum, Gulsaraxon. — Unga e’tibor berajagimni yashirish uchun darhol uzatilgan qoʻlini oldim. — Salomat bormilar? Yuz dollarga oʻxshab ketdilar?
— Hoʻ-oʻ, — deya piching qilganday kulib qoʻydi. — Marhamat, oʻtiring.
— Albatta... Birovni kutmayapsizmi?
— Yoʻq, — dedi u keskinlik bilan. — Shu trotuardan oʻtvossam, ichkarida «Tanovar» chalinvotgan ekan. Bitta maymoq oʻynayotgandir-da, deb toʻxtadim. — Keyin yayrab kulib yubordi. — Oʻsha oʻtirishimiz esimga tushib ketib, shoʻtda oʻtira qoldim... Mejdu prochim, man sizni hu oʻtda koʻrgan edim. Oʻsha kishimi-boshqami, deb oʻyladim... Qarasam — siz.
— Keyin teskari qarab oldingiz? — Ha..
— Bizdan biron gap oʻtganmidi?
— Oy, shto vm? Tak prosto... — U menga tik qaradi. Ovozida sezilarli hayajon bilan: — Oʻzgarib ke-tibmanmi? — dedi.
— Menimcha, yoʻq, — dedim. — Faqat bu kiyim-boshda birinchi marta koʻrishim.
— Konechno... Lekin oʻzgarganman. Siz... siz hamma vaqt odamni ayab gapirasiz. Bu — yaxshi odat, lekin ba’zan yolgʻon soʻzlashgayam majbur boʻlsangiz kerak?
Men «ayb»imni boʻynimga olgandek bosh irgʻadim-u, Gulsaraning barmoqdari beoʻxshov titrab ketganini koʻrib qoldim. Yuziga boqsam, pastki qovogʻi sal osilgan.
— Him, Gulsaraxon, shaharni sogʻinib tushgan edim, rosti, — dedim. — Keyin, tasavvur etingki, metrodan chiqiboq uchovlon oʻtirganimizni esladim.
— Nu i nu!
— Ha... agar vaqtingiz boʻlsa, mana shu restoran ostidagi choyxonaga kirib, besh minut oʻtirsak. Odam kam. Salkin tushib qoldi... Halaqit berishmaydi.
U menga qandaydir achingandek qarab turgan edi.
— Jonim bilan, Quvvatjon, — dedi. — Siz yaxshi odamsiz... Umuman, gaplashadigan gaplar anchagina yigʻilib qolgan. Man bir-ikki marta dachayizga bormoqchiyam boʻldim. No... Oyogʻim tortmadi. — Keyin kulib yubordi. — Tuzukroq bir vecherdan chiqqanimda, borardim albatta!
Men ham kuldim.
Choyxona oldidagi hovuzning suvi yashil boʻlib koʻrinar, demak, koʻpdan beri suvi yangilanmagan, umuman, choyxonadan fayz ketib qolgan, beton ustunlar orasidagi koʻpchilik stollar boʻsh, bufetda qandaydir italiyacha kuy ingranar, mutasaddi yigit — peshtaxtaga tirsaklab olgan qoʻngʻiroqsoch kishi bilan erinib gaplashardi.
Chap tomondagi ustun panasida turgan stolni tanladim. Bufetga yuzlanib, Gulsaradan soʻradim:
— Shampanga qalaysiz?
— O, oʻzi-da! — deb jilmaydi xonim. — Lekin holingizga qarang, Quvvatjon.
— Quvvatjoningizning quvvati bitta shampanga yetar, — dedim-u, ildamladim.
— Ikkita fujer, shampan va gugurt qutisidek bir juft shokolad olib (choʻntakda faqat avtobus puli qolib), keldim. Gulsara mening ahvolimni sezib turgandek iymanish ham achinish bilan tabassum qilib:
— Yaxshi kunlar oʻtib boʻlgan ekan-u, bilmay qolgan ekanbiz-de, — dedi.
Ikkovlon kulishdik. Shunda... atrofga qarab olganimni bilmay qoldim: bilsam, Tavakkalni izlayotgandek, u hozir yetib keladigandek bir holga tushgan ekanman. Soʻngra jilmayishni qoʻymasdan kursiga oʻtirdim.
Shishaning sim boʻyinbogʻini burar ekanman, Gulsara birdaniga toshqin va qandaydir hasratli ohangda:
— Poqillatvoring! — deb qoldi. — Azizim, shunday qiling... Toʻkilsa toʻkilar. Bir soat, bir minut boʻlsayam yayrab oʻtirayluk! Okangiz aytganlariday — dunyo oʻtdi-ku... Aytmoqchi, jentelmen okayizzi koʻrib turasizmi?
Mavzu darhol Tavakkalga burilganidan mamnun boʻlib:
— Yoʻq. Sizlar uchrashib tursangizlar kerak? — dedim. Va davomini ham aytib yubordim: — Kaminani unutishdi, deb oʻpkagina qilib yuribman, ha.
Gulsara qattiq kuladigan kabi boshini orqaga soldi-yu, qandaydir xoʻrsindi, xolos.
— Yoʻ-yoʻq. Aftidan, u kishigayam oʻshanda «alvido» deganga oʻxshab qoldim.
— Demak, uchrashar ekansizlar. Mengayam shunday devdingiz, mana, xudoning yoʻliqtirgani.
U mujmal bosh irgʻab kuldi. Shunda shampan tiqini otilib, poqillab ketdi.
— Hayotning gʻanimat ekanini tushunib qoldim, azizim, — dedi Gulsara fujerni ikki barmogʻida aylantirarkan. — Barcha iztiroblar, orzu-armonlar — behuda ekan. Hayot shunday ekanki, har qancha osmonlarga chiqib ketma, oʻzining izmiga solar ekan. Keyin san oʻzingga qandaydir...
— Xoʻsh?
— Soʻqmoq tanlar ekansan... Umuman, maning omadim kelmadi hech. Bir hisobda shunday boʻlishi tabiiy ekan. Chunki man hayotdan koʻp narsalarni talab etar edim... Ishoning, doʻstim, Choʻlponmikan, qaysidir bir shoir: «Bu dengizning chuqurligini bilmay, qulochni katta otdim men», degan ekan.
— Ha..
— Hayot boshqacha ekan.
— Siz tushkun gaplarni aytyapsiz, Gulsara... Esdan chiqarmang, egachi, — siz tushkun boʻlasizmi, hayotni boricha qabul qilasizmi yoki yaxshi orzu-istaklarning qachondir boʻlsayam roʻyobga chiqishini orzulab bunga inonib yashaysizmi — umr baribir oʻtaveradi.
— Ay, maning umrim... umrimning eng yaxshi, nurli chogʻlari oʻtib boʻldi, — dedi u va fujerini uzatdi. Choʻqishtirgan boʻldik. — Qolgani foydaga qoldi. Oʻshani yaxshi oʻtkazishni oʻylavomman keyingi paytlarda. Ammo «yaxshi oʻtkazish» uchun... Nu i k chyortu! Oldik, azizim! Tavakkal okayiz ham qolgan umrini yaxshi oʻtkazsin... Uniki yaxshi oʻtadi. Chunki u perejivaniyani bilmaydi.
— Menimcha, unchalik emas.
Fujerlar ichidagi «jodugar» kamaygani sari suh-batimiz qiziy boshladi.
Bu orada u jildini tizzasiga qoʻyib, undagi koʻzguga bir-ikki marta qarab oldi. Koʻz jiyaklarini jimjilogʻida artgan boʻlib, anchagina qizil surilgan lablarini yalab qoʻydi. Nazarimda, u vaqt oʻggan sayin oʻzida qandaydir sifatli oʻzgarishlar yuz beradigandek — shuni umid qilayotgandek tuyular va koʻzgudagi aksidan qanoatda emasligini bildirib qoʻyardi.
Koʻnglimdan kechgan tagʻin bir holni qayd etishim lozim. Gulsara shu tobda ilk bor restoranda oʻgirgan oʻsha mayin — uyatchan va gʻamgin juvonga deyarli oʻxshamas, «deyarli» deganimning boisi — favqulodda yangroq kulib yuborishi-yu, shijoatigina uni gʻira-shira eslatar edi. Qolaversa, kechasi ijod bogʻimizga borgan chogʻidagi qiyofasi ham deyarli oʻzgargan, hozir u — xiylagina chapani, ya’ni betgachopar, qayoqqadir ketvorishga shaydek — bir jonsaraklik unda bor, yuzining biroz choʻzilib, yanokdarining botinqirab qolgani va koʻz qarashlarida asabiy bir iztirob, uyquga toʻymay uygʻonib, uygʻotganning yuziga tarsaki tortib yuboradigandek teran bir holatda ham ediki, men uning siymosida odamzodning shugina oʻggan vaqt orasidayam yetarli darajada oʻzgarib qolishi mumkinligini koʻrib turardim. Va, oʻz-oʻzidan ma’lumki, bu qaydlar bari ichimda edi.

18
— ...«Unaqasi bitga tugʻiladi» dedi, — deya takrorlab, gapimni davom ettirdim: — Menimcha, oʻsha kuni Toshkentga uchib kelgan boʻlishi kerak.
Gulsara miyigʻida jilmayib, iyagini boshmaldogʻida qashib turarkan.
— Yoʻq, yoʻq, — dedi. — Toes, u kelgan. Kelgan ekan! Bizning pad'ezdagilardan ham soʻragan ekan mani. Lekin, man ahmoq ularga: «Qatga ketganimni aytmanglar», devdim. Chunki okayizning kelishini bilardim.
— Chakki qilgan ekansiz-e.
— Aytvomman-ku, jinniman, deb... — Keyin yana lablarida menga tanish gʻamgin tabassum paydo boʻldi. — Bechora paliklinikagayam boripti. Glavvrachga: «Gulsarani topib bermasangiz, xapa qilaman» depti. U iplos qatga ishga oʻtganimmi bilsayam aytmas edi... Xudoning zorini qilib qutulipti...
— Shoshmang-shoshmang, siz ishdan ham ketdingizmi?
— Ay! — dedi u gʻijinib. — Baribir ketmoqchiydim... — Keyin lablarini qimtidi-da, boshini saraklatdi. «Hozir yigʻlavoradi» deb oʻyladim. Xayriyat, uning ovozigina «yigʻlar» edi: — Odammi xor qilishadi.
— Ya’ni?
— «Men bilan yurgin» der edi-da-e... Ogʻzidan qoni kelsin unaqa erkakning!
— A-a, past odam ekan.
— Past... — deb takrorladi-yu, boshini ilkis koʻtardi. — Tavakkal okayizzi undan nima farqi bor? A?.. Xoʻp, okayiz — mard, vallamat yigit.
— Endi, yigitlik — itlik, degan gapam yoʻq emas.
— Itlik! Topib aytdingiz... E, xudojonim, nimaga munday, a, bu insonlar? — Uning surma tortilgan kipriklari pirpirab, koʻzlari gʻilq yoshga toʻldi. — Axir, shu ishlari bilan ular oʻzlarini yerga urishadi-ku? Moldan farq qilishmayotganini nahot sezishmasa?! Yoʻq, sezishmaydi.
— Shampanning koʻpigi uchib ketdi.
— Rahmat.
— Xoʻsh, Tavakkal akaga kelsak...
— Qoʻying oʻsha kishini... Oʻziyam bir tavakkalchi ekan. — Keyin vinodan sipqorib; yana oʻylanib qoldi-da, tiniq jilmaydi. — «Unaqasi bitta tugʻiladi» dedimi?
— Xuddi shunday dedi, — qaytardim jonlanib. — Menimcha, u sizning qadringizga endi yetayapti.
— Bilmadim-de... Ha-ha-ha! — Kulgisi toʻxtamasdanoq tagʻin gʻamgin tortib qoldi. — Man ham oʻzimni «bitta...» deb oʻylardim. — Menga yalt etib bokdi. — Kechiring mani. Ahmoqlik qivomman. Ammo sizga rostini etivomman. Albatta bu — soddalik, joʻnlik... Vabshe, koʻpchilik qizlar ham shunaqa deb oʻylasa kerak. — Keyin yana koʻzguga qaraydigandek sumkasini ochdi-yu, davom etdi: — Chesni aytaman: man oʻrtoqlarim orasida eng goʻzali edim. Kulmang faqat... Rahmat. Kitobiy tarbiya topdim shekilli, ritsarnamo yigitlarni orzu qilardim. Albatta, bittasini-de! Xa-xa-xa... Ja ochilib ketvomman. Mayli, siz kulmaysiz.
— Mutlaqo! — dedim. — Biroq, Gulsaraxon, sizsiz ham sizni bir koʻrgan kishi xolis bahoyingizni beradi. Ont ichaman, hamon juda goʻzalsiz.
— Rahmat. Lekin keyingi vaqtda ozdim, koʻp perejivaniya qildim. Juda... — Keyin shoshilib, aytmasa — esidan chiqib qoladigan bir holatda davom etdi: — Paliklinikadan ketganimdan soʻng pulsiz qoldim.
— Boshqa ishga...
— E, oʻlib ketsin oʻsha iplos. Manga buyruq chiqarganida, «tani sogʻ emas, zakritiy tuberkulyozi bor», deb yozgan ekan. Man oʻzimni yoʻqotib qoʻydim. Yoʻtalim bor, eskitgan bor... Balki oʻpkam xastadir. Ammo tuberkulyoz?! Izvenite... Yaponlarning apparatigayam tushib koʻrdim. Soppa-sogʻman.
— Qachondir shamollagandirsiz-u, asorati qolgan boʻlishi kerak, — dedim.
— Otayizga rahmat... Lekin u yaramas bir bahona topib, mani yiroqlashtirishi kerak edi. Chunki, ishoning, mani koʻrsa, qaltirab ketovurardi.
— Koʻrmayin ham, kuymayin ham depti-da.
— Shu-shu... — Keyin menga bir samimiy tikildi. — Oʻshanda, ishdan ketgan kunlarim Tavakkal akani har soatda... kutardim. Oʻliy agar, ros etivomman. Tagʻin nimani oʻylardim deng? oʻsha glavvrachchi urdirmoqchi boʻlardim.
Ikkimiz ham mazza qilib kuldik. Lekin mening koʻnglimda shunday bir fikr ham ildiz ota boshladi: «Bu juvonning Tavakkalda koʻngli bor...»
Ha-ha, oldingi suhbatdayam bir necha marta: «Qaniydi...» degan soʻzni aytgan edi.

19
Shu payt yonimizdagi eshikdan (shu eshikdan ham restoranga yoʻl bor) har doimgiday xipcha, bashan kiyingan, qoʻngʻirsoch Husanjon qoʻlida bir dona nozik chinnigul bilan chiqib kela boshladi. Men oʻrnimdan turdim: aytishim lozimki, bu — zal boshligʻi boshqa mijozlari bilan qanchalik yaqin boʻlmasin, menga bir doʻsti kabi qarar (bir suhbatda mening undan ikki kun oldin tugʻilganim ma’lum boʻlgan, shundan keyin men unga «Akangizman, aka deb chaqiring», deya hazillashardim ham), bir koʻrgan odamining nima kasb bilan shugʻullanishiyu «soqqasi» koʻp-ozligini ham bexato aytib berar, aksari oʻris ofitsiantlarga bosh ekani, ovrupocha muomalani oʻrniga qoʻyishi ham menga yoqar edi.
— Assalom alaykum! — U gulni xonimga berdi.
Salom ham koʻproq Gulsaraga qaratilgan edi. Biz oʻzaro «oʻpishdik», ya’ni, chakkamizni chakkamizga tegizib oldik. Keyin men uni boʻsh kursiga taklif etdim. U oʻtirmayoq qoʻshni stoldan taqsimcha olib, shokoladlar qoldigʻini joylab qoʻydi. Keyin shoʻxgina jilmayib, fotiha oʻqidi-da:
— Nega bu yerda yashirinib oʻtiribsizlar? — dedi. Men bu savolni «hazil» deb oʻylagan boʻlsam ham:
— Kimdan? Sizdanmi? — dedim. Shunga Gulsara ham kaminani qoʻllab tushdi.
— Biz oshini koʻchada ichadigonlardanmiz, oʻrtoq zavzal!... Xoʻsh, boyvachcha klientingiz keldimi yaqinda?
Men bularning, harqalay, tanishganlarini, oʻrtalarida Tavakkal haqida gap boʻlganini ham tusmolladim. Va miyamning qandaydir orqa tomonidan bir oʻy oʻtdi: «Gulsara kim-kimlar bilan restoranga kirgan boʻlishi mumkin?»
— Klientim, — deya qizgʻin tabassum qildi Husan, — mana, ikki minut oldin shu yerda edi.
— A? — Men oʻrnimdan turib ketayozdim. — Hozir qaerda? Shu yerda boʻlsa, topish kerak!
— Nazarimda, ketdi-yov, — dedi Husan tepaga, ikkinchi qavatda joylashgan restoranning derazalariga qarab. Bitta hamrohiyam bor edi. Rashyot qildi-yu, xolga chiqdi. Sal oqsabroq koʻrindilar... Nima, kelganidan bexabarmidinglar ?
— Doʻstim, uni topish kerak, — dedim. — Menga suv bilan havodek zarur.
— Ha, bir koʻrsak, yomon boʻlmasdi, — dedi Gulsara ham hayajonini bosib. — Shoʻtda tunadimi kecha? Qachon keluvdi oʻzi?...
Men uning oʻzini tutolmay qolayotganini sezdim: shuncha savolni qatorlashtirib tashladi.
— Soat oʻn bir yarimdan buyon oʻtirishuvdi, — dedi Husan oʻrnidan turib. — Abeddayam boʻlishdi... «Tanovar»ni, bilmadim, necha marta chaldirdi...
Husan tez burilib ketdi. Men Gulsaraga qaradim.
U karaxt tortib qolgan, koʻzlarida zsa yana... yiltiroq shu'lalar paydo boʻlgan edi.
— Gulsara, menimcha, u sizni sevadi, — dedim. — Kechirasiz, sevib qolgan boʻlishi kerak.
— Yerunda, — deb yubordi u birdan. — U odam ayol kishiga perchatka deb qaraydi.
— Oʻ, xato qilyapsiz, — dedim. — Toʻgʻri, uni bu yoʻrugʻda «oppoq» deyish mumkinmas.
— «Oppoq?»
— Kechirasiz, shu soʻz tilimga kelib qoldi... Lekin, u ayol kishini hurmat qila biladiyam.
— Bilamiz, nima maqsadda hurmat qilishlarini... — Gulsara oldimdagi «Rodopi»dan oldi. Men chaqmoq chaqib tutdim. — Tavba, oʻzi «surqash»lar bir-birni himoya qiladi deb eshitardim bir vaqtlar. Uzr, ular guruhiga siz qoʻshilmagandirsiz balki... Ammo siz taraflarda mahalliychilik...
— Gulsara, — dedim keskin. — Chalgʻib ketyapmiz... U mening singlimni, toes, jiyanimni himoya qilgan. Him, xotini haqida hurmat bilan gapiradi. Sizni esa... — Keyin jahlim chiqa boshladi. — Xonim, agar u yigit juvonga... zor boʻlganida, oʻshanda... har qadamda topardi.
— Bunga shubham yoʻq.
— Sizni shundan oʻsha yoqqa — Gruziyaga olib ketishi, qolaversa, oʻsha billur koʻzli uzukni xarid qili-shi...
— Ey, kechirasiz, siz mani kim deb oʻylavossiz, — deb qoldi u birdan. — Koʻnglingizga olmang, iltimos qilaman sizdan, Quvvatjon, oʻlay agar... Xudo tepamdan urib, tarikday sochib yuborsinki, man birov bilan yurmadim hech. Kulib qaragan boʻlishim mumkin. Hazil-huzul deganday...
— Him, ishonaman.
— Mani oʻsha yoqqa olib boriptimi, demak, arzigan boʻlsam kerak? — shunday dedi-da, gʻururiga qoʻshib uyalganini ham yashirish uchun kulib yubordi. — Jichcha quying, azizim... kelgan, ketgan boʻlsa — yaxshi boʻpti.
— U sizni sogʻingan, — dedim. — Bekorga «Tanovar»ni hadeb qoʻydirmagan.
U menga tikilib qoldi va:
— Da, eto interesno, — dedi.
— Shunaqa.
— Boʻpti, xafa boʻlmang.
— Bir-birimizdan hech qachon xafa boʻlmasligimiz uchun.
— Yashang! Xafa boʻlishning oʻzi, vabshe, foydasi yoʻq, ekan... Oʻzing ezilasan. Dushmanlaring ahvolingni koʻrib kulishadi. Doʻstlaringni rahmi keladi.

20
Husanjon shoshib kelib, stol chetiga kaftlarini tiragancha:
— Ketiptilar, — dedi. — Xizmat qilgan ofitsiantka taksi zakaz qilgan ekan. Kecha bizda yotmagan, administrator bilan ham gaplashdim.
— Him, oʻtiring... Qaerga ketishganini aytmagan boʻlsa kerak? Taksi — shaharda qatnaydimi faqat yo mejdugarodniylari ham bormi hozir?
— Hozir farqi yoʻq, okajon, — dedi Husan. — Ommo-lekin bitta qarz gapni aytib qoʻyishim kerak... Xonim, sizni ikki marta soʻradilar. Ilgari kelishlaridayam soʻrovdilar. Man sizni bir bor koʻrganimmi, siz ham u kishini soʻraganizni aytuvdim. Hu, biron oylar muqaddam...
Gulsara miyigʻida jilmayib, sekin-sekin bosh irgʻadi. Keyin menga qarab kuldi.
— Bir marta soʻrovdim... Shu koʻrgim keluvdi-de ablah okayizni.
— Attang-attang, — dedim men. Ammo Gulsara ham uni koʻrishga, darhaqiqat, umidvor ekaniga shubham qolmadi. Bu esa, mening: «Gulsara ham uni sevib qolgan», deb hukm chiqarishimga asos boʻldiki, ularni uch-rashtirishni — doʻstona burchim, deb hisobladim. (Biroq «burch»ning ijrosi yana choʻzilib ketdi...)
— Men tepaga chiqishim kerak, — dedi Husanjon. — Okamizzi endi qoʻldan chiqarmayman!
— Omon boʻling.
— Ichkarigayam kirib turinglar... Mahalliy klientlar ja sanalib qolishdi. Hozir ham turislar oʻtirishipti.
— Bizgayam navbat kelar, — dedim.
— Kelmasayam oʻksimiymiz, — dedi Gulsara. Kulishdik. Husanjon ketdi. Men fujerlarga yana shampandan quydim. Gulsara chinnigulni avaylab-avaylab hidlar edi, daf’atan kaftida qisib, burniga bosib turdi-turdi-da, stolga tashladi. Keyin birdan sergaklanib:
— Qaldirgʻochlar qalay? Qaldirgʻochlariyiz? — deb soʻradi. — Bola ochgandir?
— Allaqachon.
— Kichkina jishdir?
— Temirqanot ham boʻldi... — shunday deb, juvonning ul murgʻak qushchalarga boʻlgan gʻoyibona mehri menga ta’sir etib ketganini sezdim: nazarimda, u qush haqida emas, odam bolasi haqida soʻrayotgandek edi.
Keyin, ittifoqo: «E, bu ayolning ham farzandi boʻlganmikan — bormikan? — deb oʻyladim.— Lekin buning qachondir oila qurganiga shubha yoʻq...»
Keyin, shu mavzuda ham jilla ma’lumotga ega boʻlishni istab, tagʻin qaldirgʻochlar haqida soʻzlashni ma’qul koʻrdim: shoyad mavzu oila xususiga koʻchsa...
— Keyin uchishni oʻrganishdi. Endi... janub mamlakatlariga uchib ketishadi.
— A-a, Gruziyaning ustidan oʻtishadi, — deb xayolchan jilmaydi Gulsara.
— Mening eshitishimcha, Bosfor boʻgʻozining ustidan uchib oʻtisharkan. Boshqa qushlar — laylaklar, turnalar ham... — Uning miq etmagani uchun yana davom etdim: — Buni bilgan lochinlar, yirtqich qushlar oldinroq borib, Bosfor osmonlarida uchib yurisharkan-da, bular oʻtishayotganda hujum qilisharkan.
— Voy ablahlar! — Gulsara hushyor tortib ketdi. Keyin mijgʻovlanib davom etdi: — Baribir oʻshalarning hayoti — hayot. Nimagaki, doʻsti ham, dushmani ham ma’lum. Turmush kechirishlari bir izga tushgan: oʻzgarmaydi.
— Rost aytasiz, — dedim. — Faqat inson hayotida oʻzgarishlar koʻp boʻladi. Bu aqlli maxluqlar bir kunda oila qurib, ikkinchi kuni ajrashib ketishlari ham mumkin.
— Oh, yaxshi gap aytdiyiz, — dedi Gulsara birdan. — Ajralib ketishadi... — Keyin yana chinnigulni olib silkitdi. Puflab gulbarglarini tikkaytirgan boʻldi-da, tuyqus soʻrab qoldi: — Man erimdan... Erim deyishga tilim bormaydi... Oʻsha — mani olgan shaxsdan qanday qilib chiqib ketganimni aytib beraymi?
— Oʻ, Gulsaraxon, — dedim. — Shu narsaga qiziqqan boʻlmasam, har narsa boʻlay.. Kechirasiz, meni «qoʻrqoq» deyishadi ba’zi adiblar. Dangal gapirmaganim uchun. Him, birov urib ketgandayam indamagan paytlarim bor-da.
— Oʻ, unaqa boʻlmang, ogʻajon,— mayingina zaharxanda qildi Gulsara.
— Juda unaqayammasman, egachim. Shu, «andisha» degani meni bosib turadi.
— A-a, shuning uchun..
— Qulogʻim sizda.

21
— Men oʻris maktabda oʻqirdim, — deb hikoyasini boshladi u. — Oilada tabiiy, oʻzbekcha soʻzlashardim. Tarbiyamda, lekin ovroʻpocha tarbiyaning ta’siri bor.
— Oz-moz.
— Anchagina.
— Xoʻp.
— Oʻninchini bitiradigan yilim dadam turmushga chiqardi. Oʻnni bitirsa, biron yoqqa — Moskopgami, Leningradgami ketvoradi, deb oʻyladilar.
— Oʻzlari nima ish qilardilar?
— Hozir aytaman... Lekin ketvorishim ham mumkin edi. Moskva konservatoriyasigami, Leningraddagi xoreografiya maktabigami, vobshem, aktrisa boʻlishim kerak edi-de... U kishi boʻlsa, raqqosalarning oʻyinlarini, ashulalarini jon deb tomosha qilardilar, eshitardilaru, biroq oʻzlarining oilasidan shunday kipgalar chiqishini sira-sira istamasdilar. Eski oʻzbekcha odatlardan bas degancha bor edi, rahmatlida.
— «Rahmatlida?»...
— Ha, Gdlyanning qama-qamasi vaqtida olamdan oʻtdilar. Infarktdan.
— Joylari jannatda boʻlsin.
— Him, iloho... Lekin dadam juda qattiqqoʻl edilar. Shunaqa odamning qanaqa boʻlib boʻshlik qilganiga akdim yetmaydi... Skaree vsego, vahima opketdi u kishini... Bilasizmi, dadam — sud raisi edilar.
— A-aa.
— Dadam «besh yil» bergan aybdor shaxslarni Gdlyanning shaykasi qayta sud qildirib, «oʻn yil»dan berdira boshladi. Manimcha, dadamni poraxoʻrlikda-yam... — U birdan uh tortib yubordi-da, gʻijinib ketib: — Nega bu narsalarni aytivomman? — dedi. — Nu i k chyortu hammasi! Man dadamdan rozimasman, vassalom! Ha-ha, azizim, mani kuydirdilar. Xazon qildilar.
— Erga berganlarimi?
— Voobshem-to, da. Sigaretingiz bormi?.. Rahmat, — U shampandan ham bir qultum oldi-yu, soatiga qarab qoʻydi. — Bitta jugut oʻrtogʻim chaqirgan edi... Nichevo, hali vaqt bor. U kutadi. Koʻpdan beri uchrashmoqchiydik. — Keyin yayrab kuldi-yu, miskin bir tus olib, ilova qildi: — Ikki xonali kvartiraga almashtirdimu uch xonammi. Balki... Nima uchun, deb oʻylarsiz? Maning ust-boshimga, oʻzimmi tutishimga qarab, ja boyvuchcha satang, deyish mumkin... Da-da! Lekin man iqtisodiy qiynalganim uchun shu ishni qiluvdim.
— Lekin, bitta kishiga ikki xonayam bemalol yetadi... Kechirasiz, farzandingiz bormi?
— Bor edi hisob, oʻgʻil, — dangaliga aytdi. — Oʻtgan oyning boshida Sirdaryoga choʻktirvorishipti doʻstlari... — Uning iyagi pir-pir ucha boshladi. — «Toshkanga ketaman, opammi topaman», der ekan... Xayriyat, uni tetapoyaligida koʻrganim. Da, oʻsha qiyofasida qoldi. Bu yogʻiga...
— Pepsi opkelaymi?
— Shuyam boʻladi.. Yoʻq, man yigʻlamiyman. Boʻlar ish boʻldi. Yomon bolalarga qoʻshilgan ekan... Bu gaplarning hammasini manga singlim aytib berdi. Erim... oting oʻchkur nokas, hatto xabar qilmadi manga.. Bilasizmi, uning ham nimasidir dadamga oʻxshar edi. Qarang, bir-birini topishganini.
— U kishi nima ish...
— Prokuror edi. — U entikib-entikib, shampandan sipqordi. Oʻzini bosib oldi-da, istehzoli jilmaydi. — O, ular oʻzlarini qandoq tutishar edi! Silnee mira vsego... Shoʻrlik aristokratlar... Butun harakatlari Ovroʻpoga taqlid edi! Ammo oʻzlari — ichlarida gʻirt johil, konservativ oʻzbeklar edi.
— Eringiz sizdan kattaroqmidi?
— O, oʻn besh yosh katta edi! Qatdan bildiyiz?.. A-a, ularning oʻtirib-turishini aytdim-a... Ha, oʻsha oʻtirishlarda manam xizmat qilardim. Muzika qoʻyardim. Ba’zan oʻynab berardim. Ashula aytgan paytlarim ham boʻlgan. — Koʻzidan tizilib yosh chiqib ketdi. — Vey, mani qanaqa ardoqlashardi. Hammasi kaftida koʻta-rardi, desam ishonovuring, doʻstim.
— Ishonaman.
— Man, man... prosto uchib yurardim. Yerdamas edim. Xohlaganimni kiyardim, yerdim. Tagimda — moshina. Shofyor aytganimmi qilardi. Toʻgʻri, mani olib yurishdan zavkdanardi u kishim. — Gulsara zavq bilan kulib qoʻydi. — Notavon koʻngilga qoʻgir jomashov... A,mayli! Man parvo qilmasdim. Koʻpincha maktabgayam moshinada borardim. Toʻgarak mashgʻulotlari kech tugaydigan boʻlsa, moshina mani kutib turardi. Dadam yeru koʻkka ishonmasdi mani.
— Tushunaman.
— Ana oʻsha kezlarda — ziyofatlarda boʻlajak kuyovtoʻrayam oʻtirardilar ishshay-eeb. Dadamning shogirdi edi oʻzi... Kechirasiz, ja choʻzvormadimmi?
— Yoʻq-yoʻq.

22
— Shunday qilib, mani oʻsha maxluqqa berishdi. — Gulsara oʻsha «maxluq» roʻparasida turiptiyu undan yuz oʻgirgandek — koʻcha tarafga qarab davom etdi: — U yaramas mani, oʻh-h, domkulturaga borishimmiyam ta’qiqlab qoʻydi. Bilaman, u mani yaxshi koʻrardi. Lekin insonlarga ishonmasdi. Dadamdan farqi shuki, u hamon tirik, dadam esa nomusdan... Oh! — u shoshilib, «Rodopi»dan yangisini oldi, men tagʻin chaqmoq yondirib tutdim: uning chalgʻishini aslo-aslo istamas edim. Xayriyat, bir-ikki bor tutun tortgach, yana davom etdi: — Man: «Dadamga etaman, meni qafasga soldingiz», deb gapirovurganimdan keyin yaqinimizdagi medtexnikumga qoʻydi. Harholda, yaxshi oʻqidim. Bitirgandan keyin esa, u isqirt mani ishlashga qoʻymasa boʻladimi...
— A-a, Shoʻro davridagi tashbeh bilan aytsak, «feodal» ekan, — dedim.
— Sto protsent! — ta’kidladi Gulsara. Va horgʻin tortib, allaqanday choʻkib qoldi. — «Yoʻq, man siz bilan yasholmayman», dedim bir kuni... Aniq esimda bor: uyda yolgʻiz oʻzim zerikib, magnitafonda muzika qoʻyib, xirgoyi qilayotgan edim, kelib qoldi. «Ha, qoʻmsayapsizmi?» dedi. «Ha, — dedim. — Qoʻmsavomman! — dedim. — Chidasangiz, shu!» Shunda nima deydi deng... «Qoʻchqordek oʻgʻil tugʻib bergan xotinlarga oʻxshab gapirasan-a?» Manikiyam tutib ketdi: «Siz, tugʻdirolmasayiz, man nima qilay?» dedim.
— Tushunolmay qoldim? — dedim. — Boya «oʻgʻlim bor edim», deganday boʻluvdingiz.
— Ha, bor edi, — dedi u keskin. — Okasining oʻgʻli edi. Okasi serfarzand, lekin kambagʻal yashardi... Oʻshaning kenjasini oluvdik. — Keyin birdan eri hamon qarshisida turipti-yu, men tergovchi kabi — menga jahl bilan uqtira ketdi: — U odam ilgariyam uylangan ekan. Ammo farzand koʻrishmagan. Orada gap qochib, xotini ketvorgan ekan. Oʻsha bechorani aybdor qilib... Oʻ, prokuror deganiyiz istasa har qanaqa fitna, igʻvo oʻylab topib, boʻyniyizga qoʻyishi hech gapmas. Menga ishonavuring.
— Ishonaman.
U sigaretni soʻrib, oʻylandi. Shunda, meni oʻzi kechirsin, Gulsaraning qandaydir darajada qariyotganini sezdim. Eshitganim bor: tugʻmas ayollar tez qartayadi, deb. Shundanmi yoki iztiroblardanmi... Bunday desam, bundan besh-olti oy burun yashnab ochilib turgan gulday juvon edi...
Keyin esladim: uning restoranga kirib turishi, afti-yu ust-boshining oʻzgargani, umuman, xulqidagi oʻzgarishlaru ozib, qovoqlarining osilib ketishi — bular bari meni aytishga noqulay bir xayolga olib bordi.
— Lekin u bolakayga mehrim tupshb qoluvdi, — dedi ohista ovozda. — Uyam mani «opa» der, manga ergashib yurardi. Ehtimol, ehtimol, shuning uchun man bir-ikki yil yashab qoldim u yerda... Him, nima deyatuvdim?
— Shu-shu... Faqat eringizga haligiday «ayb sanda» ma’nosida gap qilgan edingiz.
— Ha. — Gulsaraning chehrasi bir zumda ochilib ketdi. — Ja chiyillavordi-de... — Keyin oʻzicha xoʻp kuldi, boshini saraklatdi. Keyin birdan xoʻrsindi. «Ketasanmi?» dedi. «Albatta, — dedim. — Hozir ketishim mumkin!» Yaramas... Kuldi u. «Ahding shunchalik
ekan, nega ketmayapsan?» dedi. «Birinchi xotiningizning kuni boshimga tushishi mumkin, deb qoʻrqaman», dedim. — E, etdim-ku, fitnaning uyasi boʻlarkan bunaqa shaxslar... Kechirasiz, dadam bunaqamas edi.
— Bildim.
— U shoʻrlik ayol Jizzaxdanakan. Chegarada uni savdogar deb oʻylashganmi, boshqalar qatorida sumkalarini tintishgan. Bitta sumkasidan yuz dollar chiqqan... Ha-ha. Soʻrashsa, ayol «bilmayman» degan. Keyin janoblariga qoʻngʻiroq qilishadi. Bu kishim: «Man yuz dollarimni yoʻqotuvdim», deb javob beradilar. Ayol boyaqish hibsga olinadi. Uf, keyin ablahning oʻzi uni goʻyoki avf etib, ozod qilib yuboradi. Shu tariqa ularning ajralishi qonuniy boʻladi. Er — oppoq, xotin — qop-qora.
— Tavba.
— Nazarimda, xotinga aytgan u: «Bola koʻrmaganimizni ovoza qilib yurma», degan.
— A-aa.

23
U, peshonasi xunuk tirishib, ammo yayrab kuldi.
— Kaminai kamtarin ham janoblarining nozik joyiga tekkan ekanman. Buning ustiga, xotinini eslatdim... Ja boʻlganicha boʻldi. Vey, bilasizmi, mana shunaqa befarzand erkaklar, ayniqsa, oʻz xotinlariga ishonmas ekan. Eta pravda!.. Da-da... — Bu gapni jiddiy aytdi-yu, keyin yana yumshadi. Va meni xuddi sirdosh bir dugonasi kabi bilgandek (endi) shivirlab davom etdi: — Kelishaylik, — dedi manga. Xarakterimiz toʻgʻri kelmadi, vassalom». Man rozi edim, oʻliy agar. Uning peshonasidan oʻpib olishimga sal qoluvdi. Ammo miyam ishlab ketdi shu payt. Ha. «Uyimizga borganda shu gapni etsam, ular ishonishadimi?» dedim. Keyin yana aytdim: «Siz aytgan sababni aytsam, singlim ham mani yomon qabul qiladi. Tushunvossizmi?.. Oʻziyiz bilasiz, dadamning qazosidan keyin hovlimizzi tortib olishdi. Singlimlar zoʻrgʻa uch xonali kvartirada turishadi. Xoʻsh, bu yogʻiga nima deysiz?»
— Nima dedi?
Gulsara boshini chayqab, oʻz-oʻzidan zavqlanib kuldi.
— Vey, makkorlik har qanday odamning qoʻlidan kelarkan. Man oʻzimmi... Net! Kim biladi deysiz, uni tushirmoqchi boʻldimmi yoki yengganimmi?...
— Lekin shartingizda logika bor, — dedim men. — Aks holda bir necha yil birga yashagandan keyin topilgan mol-mulkning... him, baribir farzandlaring bor ekan.
— Azizim, man uning davlatiga tupuraman! — dedi Gulsara birdan. — Man hozir kambagʻalman... Juda! Qim, qanaqa qilib kun kechirayottanimmi yolgʻiz oʻzim bilaman, Alloh biladi. Tavba qildim. Allaqachon doʻzax-da joyim tayyor boʻlgan. — U gangib, shampandan tagʻin hoʻpladi. Men ham ichib, soʻradim:
— Keyin?
— Mana shu, — qoʻli bilan orqa tomonni koʻrsatdi, — uch xonali kvartirasini berdi. Oʻynashlari bilan mayishat qilarkan... Nu, ya tak dumayu.
— Hmm, shunday qilib...
— Qoʻzichoqni yedi oʻrmonda, — deb qahqaha otdi. Tavba, uning ovozida ham koʻp ichuvchi ayollarga xos
xirillash bor ekan — shunda sezdim.
U esa qattiq kulganidan andak xijolat boʻlib, birdan soatiga qaradi-yu, qoshlari chimirilib ketdi.
— Sizni ushlab qoldim, — dedim.
U men ilgari sira sezmagan betakalluf ohangda:
— Ha, — dedi. — Bir oz kechikdim... — Keyin gʻijimlangan gulni oldi-yu, yana kuldi. — Oʻzim ham shu gulga oʻxshab qolganman... Xoʻp deng, azizim.
— Yoʻq, — dedim. — Kechirasiz, Tavakkal aka bilan uchrashib qolsam yoki qoʻngʻiroq qilsa, nima deyin?
Gulsara xuddi toʻkilib kettanday mungʻayib qoldi. Keyin boshini asta qimirlatdi.
— Bilmayman, yoʻq. — Keyin gʻamgin kulimsiradi, — shu payt hozir boʻlgandamidi... — Soʻngra sovuqqon bir tarzda qoʻshimcha qildi: — U mani unutdi hisob... Da-da, oʻtirishimizzi, «Tanovar»ni unutmaydi, albatta. Tiblisni ham. Ammo u ayolsiz turadigan, yashaydigan yigit emas.
— Endi...
— Xayr, azizim.
— Xoʻp.
U chinnigulni yana bir-ikki bor hidladi-da, ustun tomonga otib yubordi.
Keyin ketma-ket maydonga chiqdik. U metro tomonga, men radio qoʻmitasi tomonga ketdim.
Ochigʻi, mening kayfiyatim yaxshimas edi. Koʻnglimda allaqanday — aytib boʻlmaydigan gumonlar.

24
Koʻngil sezadi, deganlari rost ekan (Men «ekan-pekan» kabi kashfdan darak beruvchi soʻzlarni ancha qoʻlladim. Ammo ularning — «endi» ekaniga koʻp marta amin boʻlganman).
Oʻsha kaldirgʻochlarning, toʻgʻrirogʻi, makiyon qushchaning «rashki» — erini — «nimalar»dandir qizgʻanishi oqibatida olgan sabogʻim tufayli xotinimning ayrim hollarda tagdor gaplar qilib qolishini — tabiiy deb hisoblaganim uchun uyga ham tez-tez tushib chiqadigan boʻlib qolgan edim.
Qish. Toshkent qishining achchiq sovuqlardan keyin kelguvchi ilimiliq kunlaridan biri edi. Bahor nafasi esar, istirohat bogʻimizdagi bir necha tup bodom daf’atan gulga kirgan, tabiiyki, ularning vaqtli gullashi bizni achintirar, ayni chogʻda koʻzlarni quvontirar edi.
Restoran joylashgan tepalik bagʻridagi bir necha tup doʻlanasimon daraxtlar xam oppoq boʻlib gullab qolganini koʻrdim-u, kayfiyatim yana-da koʻtarilib ketdi. Kechasi — soat toʻqqizlar edi, chamamda. Men metro bekatidan chiqib, kurant tomonga borayotuvdim, u yerdan avtobusga chiqib, Yunusobodga ketmoqchiman.
Oʻsha dahada qurilgan yozuvchilar uyidan menga ham berishgan, bola-chaqam oʻsha yerda turishadi.
Xullas, metrodan chiqib, koʻlmak suvlar yaltirab turgan kenggina xiyobondan tez-tez yurib borarkanman, anavi mehmon daraxtlarning gullariga koʻzim tushib, haligiday quvonar edim. Va ixtiyorimdan tashqari holda — chap tarafimda qolib ketayotgan restoranning boʻgʻiq saslarini ham eshitib, savqi tabiiy bir tarzda — aroq, sigaret va yana qandaydir hidlarga toʻla, nimasi bilandir jodugarning kulbasidek oʻziga tortadigan oʻsha joy bilan bogʻliq xotiralar miyamning allaqaeridan zuv-zuv oʻtishar, ular orasida, ayonki, Tavakkal bilan Gulsara xonim dasturxonida oʻtirganim va ular ila bogʻliq xotiralar-da gʻira-shira yuz koʻrsatib oʻtardi.
Yozuvchilikning bir yomon jihati shundaki, har dam, soniya miyangu qalbingni band etgan asarni yozib tugatgach, sal vaqt oʻtmay uni izsiz unutasan: boshqa — yangi voqealar seni band etib, hushingni oladi.
Shundoqki, Gulsara bilan soʻnggi uchrashuvimizdan keyin u bilan Tavakkal akaning munosabatlariga nuqta qoʻyilgandek boʻp qolgan edi: illo, men ularning na birini koʻrgan, na biri bilan telefonda gaplashgan edim.
Yurtga borish esa mushkul boʻlib ketgan, borar boʻlsam ham Qarshiga tushishning iloji (ma’nisiyam) yoʻq edi.
Qisqasi, ularning aloqalariyu oʻzimning ishtirokim qachondir yozilgan asardek boʻlib qolgan edi.
Toʻgʻri, ba’zi-ba’zida biron sabab bilan eslab qolsam, barcha voqea va uchrashuvlar lop etib koʻz oldimga kelar, xuddiki oʻsha voqealar hozir davom etayotgan kabi tuyular edi.
Izohlarni toʻxtatdim.
... Oʻsha xiyobon biron ellik qadamlardan keyin chapga burilib, restoran ustidagi bahaybat mehmonxonaga olib chiqadigan zinalar pastidan oʻtadi. Oʻng tomon — yengil moshinalar bekati, u yerda koʻpincha xorijiy tamgʻali avtolar koʻp, ularning birlari — ajnabiy mehmonlarga qarashli boʻlsa, birlari — Oʻzimizdan chiqqan yosh puldorlarga tegishli.
Ana oʻsha zinapoyalaru bekat orasidan oʻtayotgandim, zinapoya chetida qoʻr toʻkib turishgan qizlar kulgisi eshitildi. Men jilla e’tibor bermadim. Chunki bu qizlarning aksari — yengiloyoq, ochigʻi, fohishalar ekanini Husanboy aytmasidan burun ham bilardim. Bi-roq shunda birov yoʻtalib qoldi-ku!
Yalt etib qaradim: yoʻtal menga yuyat tanish edi. Qarasam, «soyavon»li shapka deymizmi, shlyapa deymizmi, ishqilib, urfga kira boshlagan antiqa bosh kiyimli, egnida yaltiroq charm plashi bor bir juvon chetga burilib, engashib yoʻtalyapti. Tumshugʻi uzun bir juvon uning tirsagidan tutib turipti.
— Gul, Gulsara, — degani qulogʻimga kirdi-yu, qotib qoldim. Koʻrinib turibdiki, yoʻtal tutgani — Gulsara, yonidagisi (talaffuzidan ma’lum) — uning dugonasi edi. Mening toʻxtab qarab turganimni koʻrgan dugona Gulsaraga nimadir deb shivirladi. U boshini keskin koʻtarib, menga qaradi-yu, tikilib qoldi.
Ont ichaman-a: koʻzlarimiz bir-biriga toʻqnashdi. Ammo men qotib turardim. U esa oʻrmon kiyigidek magʻrur boqarkan, birdan mehmonxona tomonga burildi.
Men asta jildim, Gulsara esa oʻrtogʻi bilan qoʻltiqlashgancha zinadan koʻtarilib ketdi.
Mening gumonlarim haq ekan. Ammo endiyam uni tilda ochiq aytolmayman.

25
Bahor ham yetib keldi. Ammo qaldirgʻochlar kelishiga hali vaqt bor (20 martdan keyin kelishadi), shunga qaramay derazani koʻpda bekitmayman. Gulga kirib qolgan olmazor bogʻdan qochoq bulbullarning sayrashi tonggi soat toʻrtda boshlanishi bilan uzzu kun tinmaydi. Tez-tez yomgʻir yogʻadi, ba’zan tunlari yaxshi-gina sovuq boʻladi. Koʻpincha koʻkda bulutlar suzib yurishsa-da, quyosh koʻrinib turadi: ish stolida bitadiganlarning ayni mavsumi.
Kechasi soat birmidi-ikkimidi eshigim taqillab qoldi. Navbatchi yigit ekan.
— Telefonga soʻrashyapti. Qarshidan, — dedi. Shoshilib quyi qavatga tushdim.
— Quvvatjo-on?
— Men. Bormisiz, Tavakkal aka?
— E, «aka» boʻlmay ketay men, — dedi u. Kayfi yoʻq edi. — Oxiri ish olib ketadi bizni... Oyoq singan edi. Marmar qattiq boʻladi, deb jiyagidan borayotsam, koʻchib ketdi.
— Shuning uchun qoʻngʻiroq ham qilolmadingizmi? — dedim gina qilib. — Lekin Toshkentga kelib ketishga yarapti shu oyogʻingiz... Husanboydan eshitdim. Oqsab kelib oqsab ketdilar, dedi... Bungayam ikki oydan oshdi.
— Quvvatjon, ishga berilib ketib, vaqtida borolmab edim doʻxtirga. Singan joyni ulagan simlari suyakka qoʻshilib ketgan ekan. Aperatsiya qilishdi...
— Ha, omon boʻling, aka.
— Xayriyat, oqsamayapman... Qaynardagi sanatoriyda yotib edim. Ammo ikki-uch marta telefon qildim. Sizni — «uyiga ketishgan» deyishdi. Yaxshi boʻpti-da, uy, bolalar — birinchi oʻrinda turadi... Xoʻsh, xonim tirikmi? — jiddiy gapdan keyin bu savolga shunday tez oʻtdiki, asli soʻramoqchi boʻlgani shu ekaniga shubha yoʻq edi.
Ayni chogʻda uning «tirikmi?» degan savolini qoʻpol yoki nopisandlik belgisi, deb ham boʻlmasdi: janubning gapirishi kaminaga ma’lum: koʻpincha eng yaxshi fikrlarni yomon libosga solib ham aytishadi. Masalan, Navoiy hazratlari ham ishlatgan «yomonim» — u yoqlarda hamon amaldaki, «yomonam yaxshi ekan» degan kalima ham bor.
Biroq men ularning munosabatlariga nuqta qoʻyga-nim uchunmi, Tavakkal akadan ginam borligidanmi:
— Tirik boʻlsalar kerak, — dedim.
— E, nahotki koʻrmadingiz? Bir shaharda yashab... Da-da, tushunaman, — dedi keyin. — Lekin men bir borganimda uning adresini topaman, deb koʻp urundim, uka. Ishlab ketgan joyidagilarni terror qilishimga oz qoldi.
— Tavakkal aka, siz uni koʻrishni istaysiz-a?
— E, «mi»sini optashlang — Axir, men... nima desam ekan, qoʻying, u yogʻini aytmayin...
— Boʻlmasam, Toshkentga kelganingizda oʻsha restoranga kiring-u, zavzal yigit Husandan soʻrang. U aytib beradi uning...
— Nima-nima? Restoranga ishga kirganmi? Men andak mulohaza qilib:
— Shunga oʻxshaydi, — dedim.
Dedim-u, koʻnglim gʻalati boʻlib ketdi; shunday qiz, shunchalik qobiliyati bor juvon, shunday pokiza, brilliant uzuk... Uf! U buyuk fojiaga yoʻliqqan ediki, bunga Tavakkal aka bilan munosabatlarining ham ta’siri yoʻq, deb boʻlmasdi: oʻylab koʻring axir, Tavakkaldan sovishi (agar sovigan boʻlsa!) menga ham teskari qarashiga, tabiiy, boshqa koʻp jihatlardan ham yuz oʻgirishiga turtki boʻlmaganmi? Turtki boʻlgani aniq.
— Quvvatjon?
— Qulogʻim sizda.
— Men ertaga yetib boraman!
— Marhamat.
— Sogʻliq joyidami oʻzi?
— Xudoga shukr.
— Ha, boʻlmasam, koʻrishguncha, Gulsarani topsam... Topaman albatta, dachaga oboraman.
— Bemalol.
Uni ichimda soʻkib, dastakni joyiga qoʻydim. Xonaga koʻtarildim. Ishim yurishmay qoldi: bilsam, ular uchrashuvining nima bilan tugashini hoziroq kutayotgan ekanman.

26
Ertasi kuni qattiq yomgʻir yogʻdi. «Samolyot ucharmikan? Uchar-ov...» deb, yogʻinning tinishini iltijo qilib yurdim. Tasavvur eting, kunduzi ham ishim siljimadi,
Ammo ularning yonma-yon kirib kelishlarini endi tasavvur etolmasdim: axir, Tavakkal akaning «gap koʻtarmas» yigitligini yaxshi bilaman...
Gulsaraga kelsak, u Tavakkalga muhtoj...
Kech tushdi. Tun yarimdan oshganda, divanga choʻzilib yotdim. Ammo quloqlarim tashqarida...
Imoratning qoʻsh tabaqali oynaband eshigining gursillab urilayotganidan uygʻonib ketdim. Derazaga qarasam, tong yorishyapti, bulbullar sayray boshlagan.
«Oshpazlar kelishdi, — deb oʻyladim. Keyin soatga qaradim, endi toʻrtdan oshayotir. — Ular beshdan keyin kelishadi-ku? Kim boʻldi bu — shunday paytda nozik odamlar ham yotadigan korpusning eshigini bor kuchi bilan gursillatib urayotgan?!»
Shu payt eshik qars-qurs etib ochildi. Kelgan kishi navbatchi qorovul bilan gaplashdi. Keyin, bir-ikki soniya oʻtmasidan uchinchi qavatga olib chiqadigan pil-lapoyaning shahdam qadamlardan gup-gup etayotgani eshitila boshladi va men bemahalda kelgan betakalluf mehmonning — Tavakkal ekaniga mutlaq ishondim. Ishondim-u, uning bunchalik kech kelishini — «biron xususiy kafeda ichib oʻtirgan-da», deb ta’birlagan boʻlsam, uning yolgʻizligini ham shu yoʻsinda tushungan boʻldim.
Alqissa, «ular urishgan. Tavakkal qandaydir no-joʻya ishlar ham qilgan. Keyin alamidan mast boʻlgan, keyin esiga men tushib, bu yoqqa joʻnagan», degan fikrga keldim.
Men xonam eshigini qulflamayman, shundoq boʻlsada, yoʻqlovchi kishi eshikni taqillatadi.
...Qishloqi aka eshikni taraqlatib ochib kirdi. Men oʻrnimdan turib ketgandim. Shiftdagi qandil ham, stol lampa-chirogʻi ham yoniq: yerga igna tushsa, koʻrinardi.
Tavakkalni, aytish mumkinki, tanib boʻlmas edi: lablari yorilgan, labining chetlarida qon yuqi bor, yap-yangi charm kurtka ostidagi tivit jemperining yoqasi lang ochiq — bittayam tugmasi yoʻq, yuzida oʻzidan oʻzi kulayotgan kishiga xos shikasta alamzada tabassum javdirab turar edi.
— Oʻ-u, Quvvatim! — deb xitob qildi: sezDymki, tiliniyam tishlab olgan. — Akangizni tabriklang!
— Keling, Tavakkal aka, — dedim va ne bir xush istak ila soʻradim: — Nima bilan tabriklay?
— O-ozodlik bilan! — dedi u. Keyin, loyga be-langan tuflisini bir-biriga ishqab yechib tashladi-da, xonaga kiriboq meni mahkam quchib oldi. — Azizim, ukam, yurtdoshim... Akangiz rasvo boʻldi. Hammasi tugadi, uka.
— Tavakkal aka, oʻtiraylik, — dedim. Uning kayfi bor-u, kishini «qochiradigan» darajadamas edi.
Buning ustiga, butun bir viloyat yigitlariga soʻz bermay yurgan vallamatning bu turqi-tarovati-yu, soʻzlari meni larzaga solib yuborganki, sababini tezroq bilgim kelardi.
— Rahmat. Oʻtiramiz, — deb meni darhol qoʻyvordi-da, divanga gurs etib oʻtirdi. — Kechirasiz...
— Shunday gaplar boʻlmasin, — dedim uzr soʻramoqchiligini anglab. — Rosti, men sizni kutayotgan edim.
— Meni? Bitta oʻzimni? — U tilla tishlarini koʻrsatib iljaydi-da, keyin qah-qah otib kuldi. — Qoyilman... Unga — Gulsaraga qoyilman. Meni yana yengdi... Bu safar ma’rakadan chiqarib yubordi. Kurash tushmaydigan qilib yubordi.
— Bir minut sabr qilasiz, — deb, choynakni olib, vannaxonaga chiqdim. Idishni chayib, sovuq suvga toʻldi-rib kirdim. Choy qaynatgichni solib, u yogʻini tokka uladim. — Ana endi gaplashamiz... — Unga tikildim-u, aftidagi oʻzgarishlar haqida savol bermay turishni ma’qul koʻrdim: baribir oʻzi aytadi. — Xoʻsh, bir boshdan eshitamiz-da? Restorandamidingiz? U yana qah-qah otdi. Soʻng:
— Milisadan kelayapman, — dedi boshini koʻtarmasdan. — Ayb oʻzimda...
— Nima qilib qoʻydingiz?
U shiftga qarab, oyoqlarini chalishtirib oldi.
— Samolyotdan — oxirgi reysdan tushib, toʻgʻri restoranga bordim. Husan bugun ishlamas ekan. Ya’ni, kecha, ha, kecha... Uning adresini olib, uyiga bordim. Yaxshi yigit, dilbar inson... Menga ochigʻini aytmadi-yu, gapni aylantirdi: «Sevasizmi? Uylanasizmi?» Yana koʻp gaplar... — Tavakkal koʻzlarini yirib ochib, menga tikildi. — «Ha — dedim. — Uylanaman, doʻstim. Gap tamom...» Men uni deb... U mening mana bu yerimdan juda-a chuqur joy olib qolgan. Men unga... men uni oddiy marja... Kechirasiz! Xullas, Gulsarani uzoqdan koʻrsatishga va’da berdi. Jonimni hovuchlab yoʻlga tushdim. Yoʻlga tushdik... «Nima gap oʻzi? Nima boʻlgan?» deyman. Gapirmaydi. Xoʻp, restoranga yetib bordik. — U bilagidagi oltin soatiga qarab oldi. — Xayriyat, shuni olishmadi milisalar... Borganimizda, soat oʻn yarimlar bor edi. Men u restoranda ming marta boʻlganman.
— Bilaman.
— E-e, superlyukslarida yotganman, jononlar bilan... Oʻshalarning aylanib turadigan joylarini ham bilaman. Uch-toʻrttasining telefon nomeriyam bor edi. Bir yil burungi gaplar bu... Xullas, Husan joʻrangiz meni restoranning ichidan oʻtkazib, zavzal oʻtiradigan stolga olib bordi-da, apisankalar bilan gaplashdi. Keyin yoʻlakka chiqdi. Liftga bordik. Shu yerda Husan qoldi. Men uni tushundim. Oʻziyam aytdi: ular restorandagi intim sirlarni hech qachon hech kimga aytishmaydi.
— Men ham shu gapni eshitganman, — dedim. — Lekin Husan baribir odamgarchilik qipti.
— Oʻ-oʻ, albatta!
— Keyin?
— Oltinchi qavatga chiqsam, dejurni oʻtiripti. Boshqa zot yoʻq. Bir amallab Gulsarani izlayotganimni aytdim. «Maya rodstvennitsa», dedim. Oxiri, gʻaladonini shartta tortim-da, ikki yuz soʻm tashladim. «Sestrichka, skaji...»

27
Mening nazarimda, Tavakkal aka Gulsaraning «ahvolini» eshitishi zamon iziga qaytishi, ya’ni Husanning toʻmtoq gaplaridanoq voqeani anglab, unga qoʻl siltashi lozim edi.
Shuning uchunmi:
— Xoʻsh, uni topib nima qilmoqchiydingiz? — deb gapini boʻldim.
Tavakkal bir muddat angrayib qoldi.
— Xudo ursin, bilmayman, — dedi keyin. Keyin esa peshonasiga qars etkazib urdi.
— Keyin nima boʻldi?
— Keyin, — u endi qontalashgan koʻzlarini palosdan uzmay gapira boshladi: — Keyin oʻsha apisanka... e, dejurni ular oʻtirishgan xonani koʻrsatdi-da, tuya koʻrdingmi — yoʻq, deganday qildi. «Gap bitta!» deb, bordim... — U oʻtirgan yerida baxshiga oʻxshab bir-ikki chayqaldi. — Voy-voy, boryapman-u, butun borligʻim titraydi. Hech, hech qachon bunday boʻlmagan...
— Demak, u bilan oʻtirgan kishini urmoqchisiz?
— Kim biladi! — deb doʻq qilganday boʻldi. — Oʻzim oʻzimni tushunmay qoddim... Yoʻq, uning kavalerini urish niyatim yoʻq edi. Oʻzi rozi boʻptimi — tamom. Ammo, qiziq, oʻzini koʻrmoqchiman-da! Ha-ha... Bir koʻrsam deyman...
— Qiziq.
— Shunday qilib, eshikni shartta ochdim! — U xoʻrsinib, timirskilanib, nimanidir izladi. Men «Rodopi» pachkasini uzatdim. Mamnun boʻlib, birini tutatdi. Bir-ikki dud olgach, ancha hovridan tushib, davom etdi: — Eshikdan... dejurnilarga ishonganlari uchunmi, eshikni ichkaridan qulflashmagan ekan. Men, men... haligiday manzarani koʻraman, deb oʻylab edim, shekilli. Yoʻq, ikkovi stolchaning ikki yogʻida oʻtirishgan ekan, endi konyakli rumkani koʻtarib turishgan ekan. Meni koʻrib qarab qolishdi.
Tavakkal hikoya qilarkan, meni hayajon tutgan, ishonishingizni soʻraymanki, yozuvchi boʻlib bunday nozik, hatto xavfli manzarani tasvirlamagan edim.
— Keyin? — dedim.
— Bilasiz, bir jonon bilan ketayotganingizda, boshqa bir jonon roʻparangizdan chiqib qolsa, u albatta sizga qaraydi. Toʻgʻrimi?.. Buning aksi boʻldi: men yigitga qaradim. Bir nozik, galstuk taqqan, sochlarini oʻxshatib taragan, umuman, intiligent yigit edi. Bilasizmi, mundaylarga qoʻl koʻtarging ham kelmaydi. Lekin, umuman, birov bilan janjal qilish niyatim yoʻq edi... Qolaversa, Gulsaraning bu koʻchaga kirganini Husan bilan gurungdanoq payqab edim. Ha... Lekin shunday qizning, shunday magʻrur, hatto meni nazariga ilmagan juvonning...
— Men tushunaman, — dedim.
— Yoʻq, siz ham tushunmaysiz, — dedi Tavakkal. Keyin oʻylanib soʻradi: — Qanaqasiga tushunasiz?
— Harqalay, oʻtmishini aytib bergan... Sizga-chi? Gagrada boʻldinglar...
— E-e, oʻtmishini soʻrash... Oʻtmishi menga bir kapeyka edi. Oʻzi yoqib qolgandi, xolos...
— Attang.
— Arogʻingiz yoʻqmi?
— Qatdadir boʻlsa kerak... Shishaning tagida... Ha, anavi «Morozka»ning ichida. Hozir... Mana, mana, pechene ham bor ekan. Oling. Omon boʻling.
— Rahmat, uka. Oʻzim opkelmoqchi edim. Milisalar bor pulimni qoqib olishdi. Taksiga zoʻrgʻa yetdi... Nichavo, ertaga topamiz... E, tong otib ketipti!
— Ha..
— Him... Shunday qilib, erkakdan keyin Gulsaraga qaradim. Qaradim-u, yiqilib tushishimga oz qoldi. Boshim aylanadi deng... Men uni yaxshi koʻrarkanman, uka... Yoʻq, yaxshi koʻrib qolgan ekanman. Keyinchalik...
— Toʻgʻri aytasiz. Uyam sizni keyinchalik yaxshi koʻrib qolgandek edi.
— Rosti bilan-a?
— Ha, oʻzi aytuvdi.
— Voh, voh!.. Nega boʻlmasam... Him, — u bosh irgʻab qoʻydi. — Ha-ha, oxirigacha Gulsara boʻlib qoldi u... Lekin bitta gapi oʻlgunimcha yodimdan chiqmaydi! Aytdiki...
Men bularning ikkovining takdiriga yana qiziqib qolgandim, zeroki, bular munosabatlariga soʻnggi nuqta endi qoʻyilayotgani boisidanmi, Tavakkal akaning Gulsara bilan oʻsha qaltis nozik damdagi gap-soʻzlarini bilib olish maqsadida yana uning gapini boʻldim:
— Kechirasiz, Tavakkal aka, eshikdan kirdingiz, xoʻsh, keyin Gulsaraga koʻzingiz tushdi-yu...
— Ha-ha! — deb baqirib yubordi. — Voy Quvvatjon, qiziq-a? oʻlay agar... Birov shunday boʻldim desa, sira ishonmasdim. Chunki, bilasizmi, uka, men «muhabbat, sevgi» deganlariga, — u oʻqlovdek-oʻqlovdek panjalarini yozib koʻrsatdi, — mana shularning orasidan qarardim. Kitoblargayam ishonmasdim. Toʻgʻrisi-da... Kechirasiz, sizga tegib ketmasin. Siz ishq-muhabbat haqida...
— Deyarli yozmaganman, — dedim. — Men bilganlarimni yozganman, xolos.
— Balli.
— U-chi, u qanday holatga tushdi? Sezdingizmi sal-pal?
— Ha, vabshe, kallam joyida edi, koʻrib turibman uni... U, nazarimda, menga tikilib qoldi. Keyin sal-pal kulumsiraganday boʻldi-yu, «Sizga kim kerak?» deb soʻradi.
— Shunday dedi?
— Ha. Meni, umuman, tanimaydigan kishidek soʻradi... Vo-oy, oʻyinni biladi desam, aktyor ekan!
— Balki bu aktyorlik emasdir, — dedim menga ham teskari qaragani esimga tushib.
— Axir... — Tavakkal yana boshini egib qoldi-da, butun tanasi bilan irgʻaldi. — Siz haqsiz, uka. Men unga begona edim endi. Qoyil.
— Soʻngra siz nima dedingiz?
U yana qomatini rostlab oʻtirdi.
— Nima der edim. «Sizga bir ogʻiz gapim bor edi», dedim. Hatto yigitga qarab, uzr soʻradim. Yoʻq, ruxsat soʻradim. U bechora yelkasini qisdi.
— Keyin?
— Keyin Gulsara... «Men sizni tanimayman», dedi... Quvvatjon, oʻsha paytda orqaga qaytishim kerak ekan. Ablahman-da, inim! Ablahman... Balki shu tariqa undan ayrilishni istamagandirman? Shu-pgu. Uni qoldirib, orqaga burilsam, nima boʻlardi?.. Nima qilardim? oʻzingiz ayting...
— Xoʻsh, keyin?
— Keyin... — U siyrak, jingalak sochli boshini kaftlari orasiga olib, yana baxshinamo chayqaldi. — «Kel bu yoqqa, men seni opketish uchun keldim», depman... — U boshini yana ilkis koʻtardi. — Shunday dedim. Shu gapim rost edi! Tepamda Olloh bor, gapim rost edi... Oʻzim ham uni bu yerdan olib ketish uchun kelganimni oʻsha paytda bildim...
Men ittifoqo koʻnglimda bir mamnunlikni tuydim. Xorijiy adabiyotning ayrim mashhur asarlarida, masalan, fohishaga yoki loʻliga oʻylangan «shahzodalar» tasviri bor.
Tavakkal «kitoblargayam ishonmayman» degani kabi men ham oʻsha qahramonlar harakatiga ishonmas edim-u, inkor ham etmas edim.
Roʻparamda oʻtirgan bir chapani oʻzbek yigitning fohishalik koʻchasiga kirgan bir qizga boʻlgan munosabatini deymizmi, sevgisinimi, xullas, biz — xom sut emgan yozuvchilar ham inson ruhidagi bu singari oʻzgarishlarni anglashga ojizlik qilamiz, albatta.
Alhol, men Tavakkalni soʻnggi gapini eshitib, qal-bimda ajib bir mamnuniyatni tuydim. Tuydim-u, Gul-saraning nima deb javob bergani meni ohanrabodek tortib:
— U, u nima deb javob qildi sizga? — dedim.
Ajabo, Tavakkalning ham chehrasida bir mayin tabassum yoyilgan ediki, qandaydir hasratli yigʻining sirtqi ifodasiga oʻxshardi.
— «Endi kechikdingiz», dedi. Ha, haligina «sizni tanimayman», deb turgan xonim endi shu gapni aytdi... Anavi kavaleriga ta’sir qilishiniyam oʻylamadi.
— Yaxshi.
— Sirayam kech emas, Gulsara, dedim men. Keyin men ham ochigʻiga oʻtganimni bilmay qoldim: axir, sir ochilgan edi. — Men sizni yaxshi koʻraman, — dedim. Allaqachon yaxshi koʻrib qolgan ekanman-u, bilmay yurgan ekanman, — dedim. — Ishoning, Gul... Men, men ham koʻp ayollar bilan yurganman. Xoʻp, siz ham... Nima boʻpti? Gap bunda emas-ku?
— Xoʻsh? U...
— Yaramas yigʻlab yubordi-de... Vey, ichkariga qanday otilib kirganim esimda yoʻq.

28
Tavakkal oʻrnidan irgʻib turib, ayvonga ochiladigan eshik oldiga bordi. Soʻng eshikni lang ochib, negadir kurtkasini yechdi-da, divanga otdi.
— He, bu dunyoning onasini... Puf-f. — Soʻng menga keskin qayrildi. — Qarang, uka, gap nimada-yu, men nimani soʻkayapman... Ahmoqlik shu-da.
— Siz xonaga otilib kirdingiz.
U bosh irgʻab, yana divanga choʻkdi. Va qolgan gaplar-ni, ya’ni, voqeani qandaydir hissiz bir ohangda tezgina aytib tashladi:
— Uning bilagidan ushlab tortdim. Yigit bir nima deb edi, unga mana bu qoʻlimni choʻzdim. «Ogʻzingai yum», dedim shekilli. Gulsara dodlab yubordi. Qarang, Men tek turib qoddim... Shunda ikkita milisa paydo boʻldi. Oʻzimcha oʻylaymanki, haligi dejurni xotin chaqirgan. U bilan gaplashganda, vajohatim yomon edi, shekilli. Kim biladi, oʻzidan qoʻrqqanmi...
— Shu gapingiz toʻgʻri, — dedim. — Sizni opke-tishdimi, Tavakkal aka?
— Ha, albatta... Anavi soʻtak ham bir nima dedi melisalarga. — Lekin Tavakkal menga yana xoʻrsinish ifodasi kabi bir nigoh bilan bokdi, — Gulsaraning gapi gap edi. «Bu odam nomerga bostirib kirdi. Biz tanimaymiz. Aftiga qaranglar, gʻirt mast», dedi. — Tavakkal qah-qah otib kulvordi. — Ichmagan edim. Bir gramm ham... Gulsaraga qarab kuldim. U kresloga oʻtirib, yana yigʻlay boshladi. Bilasizmi, uning bu galgi yigʻisiyam boshqacha edi... Endi oxirgi gapini eshiting. Milisalarning oldida «Bu odamni biz tanimay-
miz», deb turgan juvon yigʻlab turib: «Mani esdan chiqaring, Tavakkal aka. Boʻlar ish boʻldi. Sizzi koʻchayizga begonaman. Maning yoʻlim boʻlak endi. Tamom», dedi.
— Siz lol-hayron...
— Ha, milisalar meni itarib-itarib chiqarishdi. Karidorga chiqqanda, bittasining quloq-chekkasiga qoʻyib yuboribman... Banditlik-da. Lekin meni milisa zoti turtmagan edi, qamoqda yotganimdayam... Ha-e...
— Keyin?
— Nima boʻlardi. Shunisi shaytonlab qoldi, unisi chopib borib, dejurnining telefonidan zvanit qildi... Menga hamma narsa baribir edi. Hey, undai joydagi kresloga borib oʻtirdim. Besh-oltitasi kelib edi, men aytdim: «Tegmanglar, qoʻl tegizsanglar, chatoq boʻladi. Xohlagan joylaringga oʻzim boraman», dedim. Ular ham qandaydir ishonishdi. Endi ishonmasayam bir-ikkitasining jagʻ-pagʻi sinar edi.
— Keyin milisaxonada urishdi?
Tavakkal bosh irgʻadi.
— Ha..
— Keyin?
— Ekspertiza qilishdi. Tarsaki yemagan milisa — odam ekan. Gulsaraning oxirgi gaplarini aytib edi, tushunishdi... Kattasi tushundi. Lekin formadagi milisani urganim uchun tovon toʻladim hisob. Bor pulimni berib qutildim...
— Pulsiz chiqqan boʻlsangiz, nimaga ichdingiz?
— Ha-ya. — Tavakkal horgʻin kulib, tikilib oʻtirdi. — Husanboy yigit ekan. Otdeleniyadan chiqsam, kutib turipti meni. Quchokdashib ketdik.
— Keyin kafega bordinglar?
— Ha, uyiga yaqin joyda bitta xususiy oshxona bor ekan. Meni mehmon qildi. Uni qadrlang, Quvvatjon... Xoʻsh, bor gap mana shular, uka.
U yana irgʻib, oʻrnidan turdi-da, kurtkasini egniga tashlab, ayvonga chiqdi.
Men ham choponimni yelkamga ilib, uning yoniga borsam, shundoq roʻparamizda oy, ha, rangi oʻchgan toʻlin oy turibdi.
— Koʻryapsizmi? — dedi Tavakkal. Men uni bogʻni tomosha qilayapti, deb oʻylagan esam-da:
— Nimani? — dedim.
— Oyni-da, e, yozuvchi, — kinoya qildi Tavakkal. — Bulut toʻsdi.
— Ha-ha. Hozir oʻtib ketadi. Oy yana koʻrinadi... Kallangizga biron gap keldimi?
— Oʻzimni shu qora bulutga oʻxshatdim. Oyni nima desam ekan, keling, muhabbat deb ataylik... Ha-ha-ha! — Keyin gʻamgin tortib qoldi. — Shu oʻtdi-ketdi. Bilmay qoldim... Xuddi umrga oʻxshaydi-ya muhabbat ham. Oʻtganini bilmay qolasan... Boʻpti, endi menga javob berasiz, uka. Shaharga tushib, tanishlardan uch-toʻrt soʻm qarz olayin. Keyin toʻgʻri Qarshiga!
Men qattiq hayajonga tushib qolgandim: axir, ushbu voqeaga — Tavakkal akaning Gulsara bilan munosabatiga, boringki, boringki, qismatlariga beixtiyor soʻnggi nuqta qoʻyilgan, bunda, ayniqsa, oʻzining «mohiyati» ochilib ketgan edi.
Shuni idrok etdim-u, ishoning, shunaqayam mayin tortib, mamnuniyatga toʻldimki, undan keyingi gap-soʻzlar qulogʻimga kirmay qoʻydi.
Lekin Tavakkal akaning soʻzlarini eshitardim, munosabat ham bildirardim.
— ... Namgarchilikda ogʻriydi.
— Issiq tutish kerak.
— Vannada issiq suv bormi?
— Bir oz oqizsangiz, keladi.
— Quvvatjon, vaqtingiz boʻlsa, men bilan chiqmaysizmi?
— Sizni kuzatib qoʻyaman.
— Rahmat.

1996

№	Mualifning boshqa asaralari
1	Ahad Mirzo yigʻladi (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 664
2	Arosat (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 945
3	Arpali qishlogʻida (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 777
4	Аросат (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 534
5	Арпали қишлоғида (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 547
6	Аҳад Мирзо йиғлади (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 522
7	Bahor (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 881
8	Bahor oʻtdi (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 688
9	Baxtli boʻlinglar (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 664
10	Bir guzar odamlari (novella) [Shukur Xolmirzayev] 622
11	Bir koʻrgan tanish (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 702
12	Bitikli tosh (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 603
13	Biz kech qolib yuramiz (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 565
14	Bodom qishda gulladi (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 3668
15	Boychechak ochildi (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 728
16	Бахтли бўлинглар (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 534
17	Баҳор (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 547
18	Баҳор ўтди (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 482
19	Биз кеч қолиб юрамиз (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 506
20	Бир гузар одамлари (новелла) [Shukur Xolmirzayev] 530
21	Бир кўрган таниш (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 485
22	Битикли тош (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 449
23	Бодом қишда гуллади (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 531
24	Бойчечак очилди (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 595
25	Булут тўсган ой (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 582
26	«Esse – erkin ijod» [Shukur Xolmirzayev] 2716
27	«Эссе – эркин ижод» [Shukur Xolmirzayev] 762
28	Farzand (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 818
29	Фарзанд (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 504
30	Haykal (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 640
31	Hayot abadiy (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 896
32	Hukumat (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 537
33	Ҳайкал (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 488
34	Ҳаёт абадий (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 538
35	Ҳукумат (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 483
36	Ikki koʻrgan bilish (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 629
37	Икки кўрган билиш (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 491
38	Jarga uchgan odam (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 797
39	Joʻraboshi (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 628
40	«Jahonbop asar yoza olaman, lekin» [Shukur Xolmirzayev] 825
41	«Жаҳонбоп асар ёза оламан, лекин» [Shukur Xolmirzayev] 556
42	Жарга учган одам (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 535
43	Жизнь вечна (рассказ) [Shukur Xolmirzayev] 810
44	Жўрабоши (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 518
45	Kechagi kun kecha (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 921
46	Keksa gʻijjakchi (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 730
47	Kimsasiz hovli (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 1021
48	Koʻk dengiz (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 927
49	Koʻkboy (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 681
50	Koʻngil (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 624
51	Kulgan bilan kuldirgan (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 537
52	Кекса ғижжакчи (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 476
53	Кечаги кун кеча (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 767
54	Кимсасиз ҳовли (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 455
55	Кулган билан кулдирган (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 470
56	Кўк денгиз (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 466
57	Кўкбой (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 479
58	Кўнгил (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 564
59	Nasib etsa (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 542
60	Nimadir yoʻq boʻldi (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 799
61	Notanish odam (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 1518
62	Насиб этса (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 495
63	Нимадир йўқ бўлди (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 486
64	Нотаниш одам (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 530
65	Odam (falsafiy hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 693
66	Olam tortilish qonuni (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 556
67	Olis yulduzlar ostida (voqeiy hi... [Shukur Xolmirzayev] 2130
68	Olma yemadim (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 836
69	Omon ovchining oʻimi (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 3240
70	Oqtosh (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 749
71	Ora yoʻl (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 612
72	Ot egasi (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 8431
73	Ota yurt (boʻlgan voqea) [Shukur Xolmirzayev] 643
74	Oy yorugʻida (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 541
75	Ozodlik (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 1514
76	Одам (фалсафий ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 493
77	Озодлик (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 515
78	Ой ёруғида (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 466
79	Олам тортилиш қонуни (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 453
80	Олис юлдузлар остида (воқеий ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 552
81	Олма емадим (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 582
82	Омон овчининг ўими (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 486
83	Ора йўл (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 503
84	От эгаси (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 614
85	Ота юрт (бўлган воқеа) [Shukur Xolmirzayev] 467
86	Оқтош (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 486
87	Qadimda boʻlgan ekan... (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 795
88	Qariya (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 2052
89	Qaytish (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 572
90	Qish hangomasi (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 576
91	Qorbobo keladi (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 904
92	Qumrilar (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 585
93	Qush tili (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 891
94	Quyosh-ku falakda kezib yuribdi ... [Shukur Xolmirzayev] 730
95	Қадимда бўлган экан... (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 457
96	Қайтиш (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 586
97	Қария (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 510
98	Қиш ҳангомаси (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 510
99	Қорбобо келади (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 565
100	Қумрилар (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 489
101	Қуш тили (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 540
102	Қуёш-ку фалакда кезиб юрибди (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 576
103	Sayr (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 533
104	Sirli militsioner (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 550
105	Sogʻinch (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 692
106	Сайр (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 522
107	Сирли милитсионер (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 521
108	Соғинч (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 529
109	Tabassum (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 1493
110	Tikan orasidagi odam (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 708
111	«Tolstoyning niyati meni maftun ... [Shukur Xolmirzayev] 712
112	«Толстойнинг нияти мени мафтун э... [Shukur Xolmirzayev] 503
113	Табассум (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 502
114	Тикан орасидаги одам (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 488
115	Uchinchi hamroh (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 642
116	Uh (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 499
117	Ukki sayrayapti (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 662
118	Ustoz (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 2434
119	Укки сайраяпти (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 474
120	Устоз (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 525
121	Учинчи ҳамроҳ (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 460
122	Уҳ (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 505
123	Xorazm, jonginam (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 749
124	Xorun ar-Rashid (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 681
125	Xumor (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 930
126	Хоразм, жонгинам (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 502
127	Хорун ар-Рашид (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 477
128	Хумор (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 560
129	Yigʻi (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 653
130	Йиғи (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 504
131	Yangi zot (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 550
132	Yashil «Niva» (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 826
133	Янги зот (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 471
134	Яшил «Нива» (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 555
135	Yosuman (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 751
136	Yovvoyi gul (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 572
137	Yozuvchi (Xotira hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 894
138	Ёввойи гул (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 537
139	Ёзувчи (Хотира ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 681
140	Ёсуман (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 501
141	Zov ostida adashuv (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 1000
142	Зов остида адашув (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 488
143	Oʻzbek xarakteri (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 2360
144	«Oʻzbekning soddasi» (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 1018
145	«Ўзбекнинг соддаси» (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 542
146	Ўзбек характери (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 626
147	Shudring tushgan bedazor (ikki i... [Shukur Xolmirzayev] 660
148	«Sholoxovning ashaddiy muxlisi edim» [Shukur Xolmirzayev] 888
149	«Шолоховнинг ашаддий мухлиси эдим» [Shukur Xolmirzayev] 600
150	Шудринг тушган бедазор (икки инж... [Shukur Xolmirzayev] 546
151	Chillak oʻyin (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 764
152	Choʻloq turna (hikoya) [Shukur Xolmirzayev] 1215
153	Чиллак ўйин (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 578
154	Чўлоқ турна (ҳикоя) [Shukur Xolmirzayev] 611

№	Eng ko'p o'qilganlar
1	Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 61892
2	Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 48347
3	Gʻazallar [Nodira] 40319
4	Guliston [Sa’diy] 35392
5	Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 22703
6	Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 22573
7	Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 18774
8	Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 17860
9	Sobiq (hikoya) [Said Ahmad] 16843
10	Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 14061