Koʻk dengiz (hikoya) [Shukur Xolmirzayev]

Koʻk dengiz (hikoya) [Shukur Xolmirzayev]

— Nedin ne tatu? — Suu tatu. (— Olamda eng totli narsa nima? — Suv.)Oltoy topishmogʻi N. viloyatidagi «Drujba» degan sovxozda rasm chizib, boʻyoqchilik ham qilardim. Tirikchilik-da, aka. Qishloqning bir chetida muzey bor edi: xoʻjalikning tarixi, ya’ni yutuqlari aks ettirilgan. Oʻshaning bir hujrasida yotib turardim. Manzara yaxshi, lekin yonimizda bir xavfli tepalik bor, uning bir yoni kuyib ketgan — Oʻt oʻsmas edi. Tepalikning u yogʻida dahshatli bir koʻl yastanib yotibdi. Qadimda Koʻk koʻl deyilgan, hozir esa Qora koʻl deyishadi. Togʻ etagidagi kimyo zavodidan chiqqan oqava-yuvindi suvlar qoʻyib yuborilgan: koʻlda suv emas, eritilgan qora mum bordek yaltirab yotardi. Oʻlay agar, ustidan shundoq yurib ketish mumkinday. Qaysidir yili yogʻin koʻp boʻlib koʻl toshganda, bir ariq suv oqib chiqqan-u haligi yonbagʻirdan pastga engan. Oʻshaning oʻrnidan giyoh unmas edi: kuyib ketgan-da! Keyin tuprogʻini har qancha qirtishlab tashlasalar ham oʻnglanmagan. He, oʻsha kezlar koʻp mollar ham qirilib ketgan ekan... Xullas, bir kuni xoʻjalik direktori chaqirib qoldi. Idorasiga. Yaxshi odam edi bechora. Keyin siniqibgina: «Uka, gap shunday-shunday...» dedi. Qishloqda boshqa millat vakillariyam koʻp edi-da: oʻris, armani, kares... Direktorning aytishicha, oʻttiz toʻqqiz millat vakili yashardi. Nimagaki, har yili bir millat vakiliga koʻpaytirish plani bor ekan... Kulmang, bilasiz-ku! Oʻsha kishi iltimos qildi-da: «Uka, siz jahongashta odamsiz. Gaplashishni bilasiz... Bizda bir millat vakili yoʻq ekan: oltoylik. Bir amallab bittasini opkelmasangiz, buyogʻi chatoq boʻladi. Mana, pul... Va’dani quyuq qiling: uy deydimi, ish deydimi — bor deng. Oilasi bilanmi, yolgʻizmi — farqi yoʻq...» «Yoʻq» deyolmadim. Buning ustiga, Oltoy — harqalay, bosh bobolarimiz yashagan yurtlardan. Yoʻlga chiqlim. Barnaulga bordim. He, oʻzimizning shaharlardan farq qilmaydi. Uni qandaydir oʻrmon ichida, deb... Qayda! Xullas, aka, koʻchalarida qancha kezganim, kimlarning mendan hayiqib qochganlarini aytib oʻtirishim ortiqcha. Qaysi biriga: «Paedish k nam v Uzbekistan?» desam, jinniga qaraganday tikiladi. Bittasi meni kim-nima deb oʻyladi, urmoqchiyam boʻldi. Bir-ikkitasi kulib qoʻydi. Endi, toʻsatdan soʻrasang, hayron boʻlar ekan-da. Oʻz ixtiyori bilan kelsa, boshqa gap: ana, har qayokdan kelib yotipti. Qisqasi, oʻzidan qolgan bironta darvishi-piyonistasi boʻlsayam opketaman deb bir kechasi koʻchaga chiqdim. Yetti qavat-toʻqqiz qavatli imoratlar orasida yurgan edim, bir imoratning yertoʻlasidan chiqib kelayotgan yoshgina — Oʻn bir-oʻn ikki yashar bolani koʻrib qoldim. Ikkita boʻsh shishani bagʻriga bosib olgan. Meni koʻrdi-yu, qochib qoldi. Asta zinapoya boshiga bordim. Pastdan nur koʻrindi. Bilasiz-ku, katta shaharlarda, oʻzimizdayam shunday binolarning yertoʻlasini har xil qalangʻi-qasangʻi bangilar makon qilgan... Shoyad bironta yovvopgaga yoʻliqamanmi deb sekin zinalardan pastlay boshladim. Pastdan gʻudir-gʻudir ovoz kelyapti. Bir yoqdan qoʻrqaman deng: chiqib, aylantirib solib qolsa... Oxirgi pillapoyadan munday sahnchaga tushdim. Yertoʻla eshigi shu yerga ochiladi. Eshik abgor, tirqishlaridan nur tushayotgan ekan. Asta ochdim. Pastga yana uch-toʻrtta zina ketgan, uyogʻi — keng maydonchaday joy. Shu maydonchaning oʻng tomonida oʻtirishgan ekan: uch-toʻrtta bola taglariga quti qoʻyib, kimningdir soʻzini tinglayapti. Soʻzlayotgan kishi koʻrinmasdi. Oʻrtada sham yoniq... Endi deng, yomonam badboʻy joy ekan. Shunda bolalar birdan meni koʻrib qolishdi-da, sapchib-sapchib turib ketishdi. — Assalom alaykum! — deya zinadan tushdim. Shunda soʻzlayotgan kishini koʻrdim. Egnida qora-isqirt paxtalik, boshyalang, siyrak soqoli oʻsiq, yoshini bilib boʻlmas edi. — Oʻ-oʻ, k nam koʻnak pojaloval! — deb u oʻrnidan turdi-da, kalta hassasiga suyanib chetga chiqdi. — Da, ya qoʻnaq, qoʻnaq, — dedim. — Iz Uzbekistan! — Oʻ-oʻ, ozbek? — dedi u. — Kakimi sudbami? — Seychas skaju, — dedim. Borib, u bilan koʻrishdim. Qoʻli toshdek. Haligi hid ungayam oʻrnab qolgan ekan. Keyin u menga oʻgirgani joy koʻrsatdi, ya’ni, oʻzi oʻtirgan yotoch katga ishora qildi. Karavotga eski toʻshak solingan, ustidan yopilgan choyshabga qarab boʻlmas edi. Qutilardan biriga oʻtirib, fotiha oʻqidim. — Oʻtiringlar sizlar ham, — dedim bolalarga. — Otur, otur, — dedi u kipgayam. — Ozbek-da turk...— Keyin oʻziyam joyiga choʻkib, sham qoshidagi yorliqsiz shishasini chetga surib qoʻydi. — Gap shunday, — dedim. — Oʻzbekistonga bormaysizmi? U gangib qoldi. Keyin: — A pochemu? Chto ya vam delal? — dedi. Gapini qarang. — Vn mne nichego ni delali. Vm ponravilis mne, — dedim. Oʻrischani eplolmayman, buyogʻini oʻzbekcha qildim: — Gap shundaki, ogʻa, biz oʻzbeklar mehmondoʻst xalqmiz. Bizga boshqa millat vakillari qancha koʻp borsa, shuncha xursand boʻlamiz! — Ne ushun? — deb soʻradi u yonidan uzun trubka olib. Kechirasiz, men «trubka» dedim. Oltoychada «qangza» deyisharkan mushtukni. — Drujba, doʻstlikni yaxshi koʻramiz-da! — deb uqtirdim. — Mana, davlatimiz ham shuni talab qiladi... Bizning sovxozning nomiyam — «Drujba», u yerda oʻrislar... — Ponyatno, — dedi u. — A pochemu imenno ya... — E, menga baribir! — dedim. — Borasizmi? Rozi boʻlsangiz, hozir vokzalga chiqamiz. — Interesno. — Interesno emas... Ya proshu, sapxoz prosit... Tushunyapsizmi? — Ha-ya, men tushunyat, — dedi u. Keyin haligi vinoni olib, ogʻzidan qulqillatib ichdi-da, tirjayib soʻradi: — Araqi bor po? — Bor, bor! — dedim. — Xohlagancha ichasiz! Tekinga, ha, tekinga! — Vot tak prosto? — Ha-da! — Nu-u. — U mushtlarini tizzasiga tirab, boshini sarak-sarak qildi. — A kvartira?... Oʻchak, oʻchak? — He, kvartira sizni kutib turipti! — Oʻ-oʻ, tengerim! — deb u shiftga qaradi. — Bu kiji kam, kamanlayt. Bu gapi — «Bu kipsh shaman, meni shamanlayapti», ya’ni, avrayapti degani ekan. — Ishonmayapsizmi? U kishi oʻyga tolib qoldi-da, keyin bolalarga ni-madir degandi, bittasi katning bosh tomonidan baldoqli piyola olib berdi. Kishi vinodan piyolaga quydi va chayqalib oʻrnidan turdi. Soʻng hassasini biqiniga tirab qoʻyib, kir barmoqlarini ichimlikka tikdi, soʻngra roʻparasiga qaratib chertdi. — Koʻk tegreime! — Keyin yana barmoqlarini hoʻllab oʻng tomoniga chertdi, ya’ni, vino yuqini sachratdi. — Suu tengerime! — Keyin chap tomoni va orqasiga qaratib chertdi. — Tuu tengerime, Chol tengerime! — Soʻngra vinoni ichib qoʻydi. «Tuu»» degani — togʻ, «chol» degani — yoʻl ekan. Ularning nazarida, bularning, shu — osmon, suv, yoʻl yoki togʻning ham tangrisi boʻlarkan. Balki shularning oʻzini — tangri deb oʻylashar? Aniq aytolmayman, tarixni yaxshi bilmayman. Lekin shu ishlarni qilayotganida bolalar hayajonga tushib, u qaragan tomonga yalt etib qarashar, qiyofalaridan qandaydir ilohiyotga boʻlgan hurmat-ehtiromlari shundoqqina bilinib turardi. Toʻgʻrisi, meni ham qandaydir hayajon chulgʻab olgandi. Kishi, nihoyat, piyolaga yana quyib, menga tutdi. — Kechirasiz, men ichmayman, — dedim. — Rahmat, oʻzingiz olavering. U oʻychan bosh irgʻab: — Tak, znachit... men sizlara koʻnak boʻlam? — dedi. — E, yashaysiz! — dedim men. — Bir umr yashaysiz! Kechirasiz, bola-chaqa bormi? U birdan boshini egdi. — Pala yok, xatun yok, — deb gʻuldiradi-da, inqillab yubordi. — Yoʻrt yok! Hoziroq aytsam tuzuk: u kishining xotiniyam, qiziyam bor ekan. Aniqrogʻi, boʻlgan ekan. Xotinining ismi — Tarloon, qizining oti — Sirg(gʻ)a ekan. Oʻzi... Oltoy muallimlar tayyorlov institutida — dorilmualliminda oʻqituvchi, xalq ogʻzaki ijodidan dars berarkan. Oltmishinchi yillarning boshida, umuman, Oltoy oʻlkasida yerli xalq maktablaridayam darslar oʻris tiliga koʻchiriladi va Umrzoq aka (u kishining ismlari shunday) Maskovga arznomalar yoza boshlaydi. Javob kelavermagach, alamini «araqi»dan olishga tushadi. Shunday kunlarning birida bitta oʻris yigit bilan aytishib qolib qamaladi. Ishi sudga oshi-rilgach, unga gʻalati ayblar qoʻyiladi: «Millatchi... Nikompetentniy... xuligan» va hokazo. Nima deysizki, domla oʻn yilga kesiladi. Qamoqdan chiqqach, tabiiy, uni ishga qabul qilmaydilar. Va, eng yomoni... uyiga — Oʻz uyiga ham «propiska» boʻla olmaydi: buniyam taqikdab qoʻyishgan boʻladilar... Xotini Tarloon va qizi Sirg(gʻ)a bilan xoʻshlashib, shahar chetidagi mahallada (kvartirada, aniqrogʻi, («koʻy»da) farroshlik qila boshlaydi. Bu vaqtda, endi, u odamgarchilikdan chiqqan boʻladi: maqsad — kun oʻtkazish va koʻngil yaralariga «araqi»dan malham qoʻyish, aniqrogʻi, bu dunyoni unutish... Biroq, u bir narsaga sodiq qoladiki, uni keyinroq aytaman. Shunday qilib, uning «Pala yok, yoʻrt yok» deganidan keyin men: — E, bizning yurt ham sizning yurtingiz-ku! — dedim. — Boraylik, bola-chaqayam boʻladi, uy-joy ham! U bir nafas angrayib qoldi-da, keyin menga qoʻl uzatdi. — Umrzak Ivan Ivanovich. — Yoʻlchiboy, — deb uning qoʻlini oldim... Kim biladi, tilimga shu nom keldi-da. Keyin soʻradim: — Nimaga «Ivan Ivanovich?» Ota-bobolaringizni oʻrisga yaqinligi bormi? — Ay! — deb qoʻl siltadi u. — Yok. Biz — shaman, kam... Altay. Turk... No bizim kijilar az... Vsego shestdesyat tnsyacha ostalis! Oʻ-oʻ! I to oni oʻrus tilinda soʻzlayat... Biz yok olamiz. Mn vgmirayushiy narod... Men bu tomonlarini bilmas edim. Koʻnglim buzilib: — Yoʻq, — dedim. — Siz oʻlmaysiz! Bizning yurt — sizning-da yurtingiz! Umrzoq aka gʻamgin jilmayib, shishani koʻtardi, tagʻin ogʻzidan bir-ikki qultum ichdi. Soʻng menga sinovchan tikilib qolib, qutilarda koʻzlarini loʻq qilib oʻtirgan bolakaylarga bir nima degandi, ulardan biri menga qarab: — Achu, achu, ne achu? — dedi. Gʻira-shira tushundim: bizning oʻlkada «achchiq» soʻzi shevada albatta: «Achuv» deb talaffuz qilinadi. Shuni aniqlashtirib olmoqchiydim, Umrzoq aka oʻzi anglatdi: — Chto gorko v jizni? Men yelka qisdim. Bolalar boʻlsa quvonishib-kulishib: — Oʻ(o)lum, oʻlum, oʻlum, — deyishdi. Shunda menga topishmoq berganini fahmladim-da: — Bizdayam topishmoq aytishadi, — dedim. — Ts pishmoq koʻp. Borsangiz eshitasiz. Umrzoq aka bu gapimdan qanoatlanib va chamasi ilhomlanib, bolalarga tagʻin bir nimalar degandi, ulardan yana biri chuldiradi: — Erten tura — toʻrt buttu, tushte — eki buttu, engirde — uch buttu. Bu ne, tap? Etlarim jimirlashib ketdi. — «But» — oyoqmi? — deb soʻradim. — O, da! — deb xitob qildi yertoʻla sohibi. — Odam, — dedim. Bolalar «odam» soʻzini tushunmadi, Umrzoq aka esa: — Taptu! — dedi. — Hi-ya, kiji, kiji. Ilgariyam eshitib yurardim-u, bu yerda yana ishon- dimki, oltoyliklar tilida arab, fors soʻzlari juda-juda oz ekan. Islom u yerlarga yetmagan, tojik bilan aloqasi yoʻq. Bilasiz-ku?.. Soʻngra ular «yapti,. yotir» degan qoʻshimchalarniyam qoʻllashmas ekan. Ana shunda men Umrzoq akadan bir amallab soʻradim: — Nega menga topishmoq aytyapsiz? Yosh bola boʻlmasam... Tushunolmadim? Umrzoq aka mening savolimga javoban butun boshli bir ma’ruza oʻqidi. Uning aytishicha, topishmoq, ya’ni, «tabshjak» — Oltoy xalq ogʻzaki ijodining «kaliti» ekan. Chunki topishmoqlarda Oltoy elining, ya’ni, qadimdan to yaqin-yaqinlargacha ovchilik va chorvachilik bilan shugʻullanib kelgan elning eng ibtidoiy — «yashirin tili» toʻla-toʻkis aks etarkan. Illo, oltoyliklar atrof-muhit — Oʻrmon, suv, hayvonlar va parrandalarning shubhasiz Ruhi bor, lekin Ruhlar koʻzga koʻrinmaydi, ularni sira-sira gʻazablantirmaslik kerak. Ruhlar ranjisa — xalq och qoladi, ya’ni, ov baror olmaydi, roʻzgʻordan— «oʻchoq»dan fayz-baraka koʻtariladi deb ishonishar ekan. Ana shuning uchun ular qadim-qadimdan tabiat bobida «ezop tili»ga oʻxshash — yashirin lahjada gapirishib kelishar ekan, buning ma’nosi shulki, bironta jonivorniyam asl nomi bilan atashmas ekan... Masalan, «ilon-yilon»ni — «qamchi, qayish», «boʻri-boru»ni — «koʻk it, uzun quyruq», deyisharkan. Umrzoq aka shunday misollarni aytar ekan, mening yuragim gurs-gurs urib, juda toʻlqinlanib ketdim: he, yoshligimizni eslayman. «Boʻri»ni — «jondor» deb atashardi bizda. «Ilon» — «argʻamchi», «ayiq»ni — «polvon»... Ayniqsa, tunlari bulardan birining ham nomi tilga olinmas edi. Topishmoqlarning, umuman, topishmoq aytish va topishning boshqa buyuk hikmatlariyam aytildi: jumladan, topishmoqni topish — naq zukkolik, donolik belgisi sanalajagi, ayrim hollarda, deylik, qonli janglarning ham oldi olinajagi. Eslang-e, bor-ku, yana: poshsho uchta topishmoq aytipti. Kim topsa, oʻshanga qizini berarmish... Yoki boʻlmasam... Esladim: kuyovlarning ham aql-farosatini shu tariqa sinovdan oʻtkazisharkan... Darvoqe, Oltoyda yaqingacha kelinlar kuyovdan tortib, uning qarindosh-urugʻlarigacha — birini ham nomi bilan chaqirmas ekan... Voy, ular bilan oʻzimizning oramizda qanday yaqinlik-qarindoshlik bor-a! Turkiy deganlariyam shudir. Xullas, Umrzoq akaning ma’ruzasidan keyin shunday fikrga keldim: bu odamning menga topishmoq berdirishdan murodi — meni sinab koʻrish, pirovardi, oʻzimiz tomonni oz boʻlsa-da bilish ekan. Shundan soʻng oʻzim ham unga oltoyliklar tabishkagi bilan balki uygʻun keladigan oʻzbek topishmoqlaridan ham aytdim. Oqibat, u kishi: — Men boram, — deb vinodan tagʻin xoʻpladi-da, gʻiltillagan koʻzlarini menga tikdi. — Sizda kok kol bar po? Koʻz oldimga qishloq ustidagi tepalik, uning ortidagi — haligi koʻl keldi. — Bor, bor! — deb yubordim. — A, nimaydi? — Ochunda uch kol bar! — dedi koʻzlari qandaydir jovdirab. — Oq kol, Qora kol, Koʻk kol... Toes: tengis, tengis. Ponyal? Beloe more, Chernoe more, Sinee more. Qaerdadir oʻqiganimni eslab qoldim: qadimda Orol dengizini — Koʻk dengiz yoki Koʻk koʻl deb atashgan... Shunchalar zilol boʻlgan u! — Rost aytasiz, ogʻa, — dedim. — Oʻsha Koʻk dengiz ham biz tomonda. U bolalarga shodon chuldirab bir nimalarni tushuntirdi. Soʻng: — Kok kol-da uchta! — deb xitob qildi. — Biri bizda olgan... — Umrzoq aka tagʻin gʻamgin tortib qoldi. — Ul talay, talay, — dedi. — Talay-da — kol, tengis... Ondagi oʻrtolnqde, toes v ostrove jil odin shaman. Stariy-stariy! Suuda balj kop oʻlgan. Ulus, kursak toʻk... Narod jil xorosho! Ketin oʻrus... nu, Altay albati Rossiyaga kirgen tujunda... Nu, kogda Rossiya zavoeval nashu rodinu, shaman vidit son. Son eto — kijining uyqudagi oʻyi... On vidit, chto v ozere ne ostalos balns. Ostalos! No ochen malo i im nechego yest. — Xoʻsh? — dedim. — Sonra ul shaman oʻzini suuge bergen. — Tushida? — Da, vo sne! Uyquda... Potom on ushyol ot etix mest! V Ulusay! I destvitelno seychas Koʻk kol myortv. Balmk az. Shaman yok. Bu uluschun olum... Men uning fojiasini, xalqining fojiasini tushundim-da, koʻnglini koʻtargim keldi. Biroq qanday qilib? Qangzasini tutatib, bir muddat oʻylanib qolgan Umrzoq aka birdan: — Nukerlarim! — deb, koʻzlari ola-kula boʻlib turgan bolalarga qaradi. — Men ketyat... Ozbekistana! — Keyingi gaplaridan angladimki, «U yoqda Koʻk koʻl bor! U oʻlkada — Oʻz yurtimiz! Men u koʻlning boʻyida shaman boʻlib yashayman!..» dedi. Shunda bolalar tagʻin chuldirashib qolishdi. Bittasi koʻziga yosh ham oldi. Bu orada yertoʻlaga tagʻin bir bola — chamamda, boya meni koʻrib qochib ketgan bola tushib keldi. Qoʻltigʻida bir shisha «Chashma» bor ekan, Umrzoq akaga berdi. Soʻngra bolalar uni oʻzlarining hayajonli gap-soʻzlariga tortishdi. Umrzoq aka esa, endi bu shishani ochib va oz-ozdan yutib, meni hayron qoldirgan ba’zi bir savollarga javob berdi: anavi bolaning mendan qochishiga sabab— meni haligiday mahkamaning odami deb oʻylagan ekan... Qolaversa, bu yerdagi boshqa bolakaylar ham, hatto Umrzoq akaning oʻziyam meni «oʻshanaqa» deb oʻylapti oldin. Umuman, buning hayron qoladigan joyi yoʻq. Qandaydir bir isqirt, piyonista, qamoqdan chiqqan kimsa yashaydigan sassiq yertoʻlaga kim ham oʻz farzandining kirib, oʻsha sondan chiqqan, demak, ishonchsiz-xavfli odam bilan oʻtirishi, uning maza-bemaza gaplarini eshitishga qarab turardi? Buning ustiga, oʻsha kimsa mirshablar hisobida turishini mahalla-koʻydagi ota-onalar yaxshi bilishsa: axir, ular Umrzoq akaga farroshligi va qorovulligi uchun oyiga bir soʻmdan yigʻib berisharkan. Demak, ularning ba’zilari «shundoq-shundoq ish» boʻlayotganidan koʻydagi soqchiboshisini ogoh qilgan boʻlishi kerak. Men «boʻlishi kerak» dedim. Aslida, boʻlgan ekan: ha, ayrim ota-onalar hatto bolalarini izlab, badboʻy yertoʻlaga ham tushishgan va farroshga yaxshigina tanbeh berib ham chiqishgan ekan. Na ilojki, bolalar Umrzoq akaning gurungiga oʻrga-ib qolishgan ekan. Endi, «gurung» — Umrzoq akaning «maza-bemaza» gaplariga kelsak, u gaplar bolalarga aytiladigan qadim Oltoy rivoyatlari, ertaklari va... topishmoqlari boʻlib, xususan, topishmoq birinchi oʻrinda ekan. Men pastroq pardada aytdim bu gapni. Aslida, bu mashgʻulot — yoshlarga olis tarixdan soʻzlab berish, yurtga, elga bogʻliq tomirlarini mustahkamlash, bu narsani oʻyin-aytishuvlar orqali-da singdirish sobiq olimning umr gʻoyasi ekan desam boʻladi. Shunisi ham borki, mening nazarimda, Umrzoq akaning oʻziyam oʻsha olis-toptalgan oʻtmish bilan yashardi: bugungi kun haqida biron-bir mulohazasini eshitmadim... Ruxsat etsangiz, shu oʻrinda men bir mulohaza aytsam: Umrzoq aka men bilan joʻnadi — qangzasi, muqovalangan qandaydir qoʻlyozmasi (uningcha, bichik), bitta choʻltoq qalami (karandash-qara tash), besh tiyinlik uch quti tamaki va igna (iyne), ip hamda bir-ikki hovuch kedr yongʻogʻi (myoshting tobogosi) solingan xaltasini (qapini) koʻtarib jilarkan, «nukerlarim, nukerlarim», deya koʻzi yoshlanganini koʻrib: «Demak, bu odamni haligi mashgʻulotidan ham koʻproq oʻziga tortdi-da biz tomon, — deb oʻyladim. — U Koʻk koʻlmikan?» Unday desam, bu mashgʻulot uning umr toyasiday edi. Balki bizda ham oʻz qondoshlarining yashashi qiziqtirgandir? Balki, balki u aytmish... «kvartira — Oʻchak» va odamlar hisobiga kirib, odamga oʻxshab yashash... Xullas, vokzalga joʻnadik. Poezdda Umrzoq akaning qilgan xarxashalarini aytib oʻtirmayman. Shisha... unga goʻdakning soʻrgʻichiday boʻp qolgan ekan. Vino sassiq, tamakining badboʻy hidigayam toqatim yoʻq... «Jindak ichmang, dam oling» desam, qovogʻini solib qoladi. Bir gal qattiq mast boʻlganda: «Altayga ketem!» deb turib oldi. Yalinaman-aldayman. Meni tagʻin xijolat qilgani — bir-ikki marta yoʻlakka chiqarib qoʻyilgan boʻsh shishalarni terib yurgani boʻldi. Bir amallab tumanimiz markaziga yetkazib keldim. Poezddan tushiboq kiyimlar doʻkoniga opkirdim. Oʻzi tanlagan kostyum-shim, poyabzal xarid qildim. Arzimagan narsalar... Soqolini oldirib, gazakxonadan yarim stakan ichirdim-da, bir taksini yollab «Drujba»ga haydatdim. U kishining kayfi chogʻ, yoʻl chetida paxta terayotganlarga gʻurur bilan qarar: — Oʻ-oʻ, beloe zoloto! — deb qoʻyardi. Keyin paxta haqida gap ketdi: uning mehnati ogʻirligi — ekish, begona oʻtlardan tozalash va hokazolar haqida soʻzlayotgandim, u qiziq bir gapni aytib qoldi. Ma’nosi shuki, Oltoyda «begona oʻt»larni «erning oʻlon»lari deyisharkan. «Yovvoyi hayvonlar»ni ham — «erding (erlik) ttdular», uy hayvonlarini esa «asranda» deb atashar ekan. Menimcha, ular haq. Umrzoq aka soqol oldirayotgandayoq men «Drujba»ga qoʻngʻiroq qilib, «qirqinchi vakil»ni olib borayotganimni va Ivan Ivanovichning fe’l-atvoridan tor-tib kasb-korigacha sal-pal axborot bergandim. Direktor xursand boʻlib, tomorqali uylar tushayotgan yangi mahallaga opkelishni aytgan edi. Toʻgʻri oʻsha joyga bordik. ...Shu oʻzbeklarimiz qiziq-da: oʻzi yemay mehmonga tutadi, deganiyam rost. Uyida aza boʻlsayam mehmonga bildirmaydi, degan gapdayam jon bor. Oʻzingizdan qolar gap yoʻq, uy-joy masalasi tupkanning tubidagi qishloqdayam muammo... Mehmonlar esa tayyor uylarga bepoʻsht-poʻsht... Toʻgʻri, oʻsha vaqtlarda shundoq edi, ya’ni, uyidan haydab chiqarsang ham, «rahmat» deyishga majbur edi. Xullas, borsak... eh-he, yaqinda pardozdan chiqqan uch xonali alohida imorat qoshida talay odam. Bolalar ham bor (Haligiday oʻn bir-oʻn ikki yashar bolalar). Hammaning labida kulgi. Faqat karnay-surnay yetishmaydi... Uf, uyalib ketasan kishi. Direktor bizga peshvoz chiqdi. Tantana bilan mashinadan tushdik. Keyin jindak yigʻin boʻldi. Direktor — meni Oltoyga yuborayotganda oʻshandoq gaplarni majruhlik bilan aytgan odam: — Doʻstlar! Mana, bu kishi haqiqiy Oltoy farzandi Ivan Ivanovich Umrzoq aka boʻladilar! — deb goʻyoki terisiga sigʻmay shodumonlik bilan soʻz boshladi. — Elga el qoʻshilsa, boylik deydilar: bizning boyligimiz — doʻstlikda! Umrzoq aka, xush kelibsiz! Mana, shu uy sizniki!.. Va hokazo... Shuni aytishim kerakki, bu «ish»lar komediya ekanini shu yerdagi har bir odam bilib turardi. Lekin buni bildirishmas, miyigʻlaridagi istehzoli tabassum ham samimiyat niqobi ostida edi. Tagʻin ularning qarsak chalib yuborganlari... Odam siyraklashgach, uyga kirib, xonalarni koʻzdan kechirdik: jihozlariyam binoyi. Oshxonada — ikki otashxonali gaz-plita yonida bir quti sabzi, piyoz, kartoshka, karam ham bor ekan. Umr-zoq aka gangib-garangsib qaytib chiqarkan: — O, markop, kartop, kapusta! — dedi. Soʻngra bizga qarab tushuntirdi: Oltoyga oʻrislar bilan birga kirib kelgan yemakmi, narsa-predmetmi borki, ular oʻz nomi bilan atalarkan. Masalan, «soat»niyam — «chas», «juxarini»yam — «kukuruza» deyisharkan... Shu quti boshida uning nima ish qilajagiyam tayin boʻldi. Umrzoq aka quti yonida yotgan yangi supurgiga tikilib qoldi-da, birdan uni olib: — Sibirgi, sibirgi! — dedi qadrdonini topgandek. Keyin direktorga muddaosini aytdi: — Ya budu storojom! Karauul... — Keyin taxtapolni supurgandek qilib, qaddini koʻtardi-da, endi direktor boboni sinamoqchidek: — Yuz qoʻydi pir chivikla kajirdim. Bu ne, tap? — dedi. Soʻng topishmogʻini oʻrischaga agʻdardi. Direktor xoʻrsindi. — Shu qishloqni berdim, oʻzing ayt. Umrzoq aka bu gapni eshitib, shunday rohatlanib kuldiki, oxiri koʻksovdek yoʻtalib qoldi. Soʻngra Oltoyda ham topishmoqni topolmagan kishi «shahar berishi»ni yoxud kulgili bir laqab bilan atalishga rozi boʻlishini aytdi. Soʻng supurgini salmoqlab, tepaga koʻtardi. — Sibirgi! Biz tushundik. Imoratning atrofida talay qari daraxtlar bor, taqir yerda ularning yaproqlari toʻshalib yotar, tevarak hali biron toʻsiq bilan oʻrab olinmagan edi. Huv uzoq-yaqindagi ayrim uylarga odamlar koʻchib kirishgan, tabiiy, oʻzlarining uylari oldini supurib-sidirishar, demoqchimanki, bu yangi mahallada farrosh uchun ish yoʻq hisobi edi: chunki xonadon egalari asosan oʻzbeklar va tojiklar ediki, oʻzingiz bilasiz, supurish-sidirish ularning kelinlaridan ham ortmaydi. Shu boisdan, direktor ketayotganida shu toʻgʻrida gap ochgandim, u kishi bu masalani biz kelguncha hal etib qoʻyganday tuproq yoʻl tutashgan asfalt koʻchaning narigi betidagi besh qavatli imoratlarni koʻrsatdi. — Tushundim, — dedim. Keyin direktor Umrzoq aka bilan xoʻshlashdi. — Hozircha xayr, oʻrtoq Ivan Ivanovich... Bizning idora huv jilgʻaning boʻyida. Tomiga qarang, qizil bayrogʻi bor. Agar biron gap chiqib qolsa, marhamat! — Keyin kulib, mehmonning qoʻlini siqdi... — Biz sizni uylantirish masalasiniyam oʻylab koʻramiz... Xoʻsh, nima boʻlsayam oʻzimizdan, him, qavmlarimiz yurtidan kelgansiz... Lekin endi Oʻzbekiston ham sizning yurtingiz boʻldi. Ha-ha, yashasin drujba! Hindi rusu bxay-bxay... Keyin menga qishloqning u yoq-bu yogʻini koʻrsatishni, ichkilik zaril boʻlsa «Habib bupitchi»ga aytib qoʻyganini tayinlab: — Paxta terimiga hushi boʻlsa, ungayam xoʻp, — dedi. Men Umrzoq akani ergashtirib, oʻsha imoratlar tomonga boshladim. Uch-toʻrtta bolakay nari-berida turishgan edi, ular ham izimizdan tushdi. Koʻnglimdan har xil oʻy oʻtadi deng: bolalarni chaqirib, topishmoq aytsammi? Uni quvontirgan «beloe zoloto»ni terish, o, yarim soatda uni beldan qoldirishini tushuntirsammi? Shunda Umrzoq aka birdan toʻxtab, beton ariqqa engashdi. Ariqning iflos suvidan hoʻl bir kalamush chiqib qochdi. Shunga engashdimi desam, u boʻyni chiqib turgan bir shishani olyapti. Shartta qoʻlidan tortdim. — Qoʻying uni! Boʻldi endi... Bu yer sizga Barnaul emas! Aitdim-ku, bu yerda aroq ham tekin! U dam xoʻrsinib, dam tamshanib, biroz jim-parishon yurdi-da, tagʻin birdan toʻxtab, yoʻl chetini koʻrsatdi. — Ura! Ura! Hayron boʻldim: «Nimaga «ura!» deyapti?» e’tibor qilsam, bitta imoratning yertoʻlasiga ishora qilyapti. — H-a, podval esga tushdimi? — Aa-da! — dedi u koʻzlari oʻynab. — Ura u. — E-e, oʻra... yoʻq, — dedim. — Sizning uyingiz bor, Umrzoq ogʻa. Oʻchaq bor... Endi boshqacha yashaysiz. Tushunyapsizmi? Odamga oʻxshab... U kishi xuddi arogʻini olib qoʻyganimdek qovogʻini solib oldi. Soʻng atrofga boqib chuqur xoʻrsindi-da, bolalarga koʻzi tushib, birdan tirjaydi. — Kel, kel, — dedi ularni imlab. Va bemalol choʻnqayib, tagʻin yertoʻlani qoʻli bilan koʻrsatdi. Bolalar ham yugurishib kelib, yertoʻlada bir narsa bordek tikilishdi. Soʻng Umrzoq aka menga jilmayib qoʻyib: — Koʻlonqozi yok qara at. Bu ne, tap? — dedi. Keyin bolalarga bir-bir koʻz tikib, oʻrnidan turdi. — Rassom amaki, bu qozoq nima deyapti? — deb soʻradi bolalardan biri. — Topishmoq aytdi, — dedim. — Koʻlankasi yoʻq qora ot. Nima? Topinglar! — Vey, shunaqa ot ham boʻladimi? Boʻgʻinlarim boʻshashib ketdi: bilardim, bizning hozirgi bolalar bunaqa topishmoq-mopishmoqlarga qiziqishmaydi... Nimaga, aka? Bunga ehtiyoj sezishmaydimi? Yoki muallimlar, maktab... Ha-ha, biz tabiatdan uzoqlashib ketganmiz... Lekin Barnauldagi bolakaylar bilishadi-ku? Holbuki, ular ham ona tabiatlaridan... Ana bu gapingiz ma’qul, Umrzoq akaday... Topishmoqning javobini... men ham bilmasdim. Ana, rahmat. Siz ham bilmaysiz. Umrzoq aka nihoyat: — Oʻra, o-ora, — dedi. — Yertola... — Keyin menga ta’na nazari bilan boqdi. Habibning «bupiti» bu imoratlarning adogʻida edi. Bizni koʻriboq peshtaxta oldiga chiqdi. Bir qoʻlini ortidan olmay, birini koʻksiga bosib salom berdi. Keyin: — Dod! — deb xitob qildi. — Priezjayte k nam v Uzbekistan! — Soʻng anavi qoʻlida bir shisha «Russkaya vodka» bor ekan, Umrzoq akaga dangal uzatdi. — Proshu, ne otkaji, ates! Yana nima xizmat bor, rassom aka? Umrzoq aka koʻzlariga ishonmagandek birpas tek qotdi-da, keyin Habibga irshayib: — Uni yarash ul ne, tap? — dedi. Habib menga qoshini uchirdi. — Topishmoq aytdi. Ichi toʻlib ketgan topishmoqqa, — dedim. Keyin Umrzoq akadan «tabishkakti» oʻrischaga agʻdarib aytishini soʻradim. U hozirjavoblik qildi: — S prekrasnsh golosom yunosha-krasavets! Oltoylikning havosini ola boshlagan edim. — Uni... ya’ni, tovushi yarashgan... Oʻziga yarashgan ul, ya’ni oʻgʻil, — deb sharhladim. Shunda Umrzoq aka shishani koʻrsatdi. — Bu ne? — Araq, — dedi Habib. — Shu. Habib kulib yubordi. — Oʻ-oʻ, alkash! Men toliqqan edim. Yoʻldangina emas, shu odam bilan muloqotdan ham: dam gʻashing keladi, dam rahming. Hurmat ham qilasan, siltab ketging ham keladi. Bundan tashqari, mening ishlarim oʻlda-joʻlda qolib ketgan edi: tirikchilik... Umrzoq akani uyiga kiritdim-da, xayrlashdim. Tez-tez kelib turishimni aytdim, u farroshlik qiladigan joyni eslatdim, juda zaril boʻlib qolsam, direktordan soʻraysiz, dedim. Buyurtmalar ham koʻpayib qolgan ekan. Bayram yaqin. Koʻp shiorlar qaytadan yozilishi kerak. Xullas, oradan oʻn kunlar oʻtdi. Qoʻshni qishloqda edim, pochtaga chaqirib qolishdi. Telefonga. Dastakni olsam — direktor: — He, uka, bu mehmoningiz hech oʻxshamayapti. Bu boshqachasi ekan. Odam xijolat boʻlyapti... — dedi. Men gap nimadaligini oʻzimcha taxmin qildim. Va haqiqatan shunday boʻlib chiqdi: uyiga kelsam, eshik berk, kalit tutqichiga bogʻlab qoʻyilgan. Haligi imoratlar orasidan har yoqqa... yertoʻlalarga-da... ha, kechasi... podvallarga koʻz solib boraverdim. «Oʻra» deganimga yetganda toʻxtab, zinapoya boshiga bordim. Shu-shu: pastdan chiroq shu'lasi koʻrindi. Direktor bekorga shu yerlarni supurib-sidirib yursin demagandi. Ayniqsa, oʻris birodarlar yashaydigan uylarning atrofiga qarab boʻlmaydi. Bilmadim, bogʻ-rogʻ, ekin-tekinga qiziqmaydimi bular... Xullas, bu yertoʻlaning oldida Barnauldagi «oʻra»ning «oʻlsa oʻligi» ortiq edi. Sham topolmaganmi — paxta moyli shishaning ogʻzini loylab, pilik eshib solingan: miltillab yonyapti. Har xil qutilarni bir-biriga taqab qoʻyib, yotsa boʻladigan kat yasabdi. Kat ustida eshakka jul boʻlmaydigan bir toʻshak. Oʻtiripti Umrzoq aka. Soqoli yana oʻsib ketgan. Egnida... Oʻsha isqirt paxtalik. Qoʻlida qangzasi, butlari orasida bir shisha «Chashma». Meni koʻrib Umrzoq akaning kichkina koʻzlari kattarib ketdi. Hassasini olmayoq likonglab qoldi... Sasib-bijib ketgan, qandaydir shishgan. Quchoqlab oʻpmoqchi boʻlayotgandi, bir amallab joyiga oʻtqazdim. Oʻzim ham bir qutini opqoʻyib oʻtirdim. — Xoʻsh, Oltoyga qaytasizmi? — deb soʻradim dab-durustdan. Uning koʻzlari yaltillab ketdi-yu: — O-o, yok... Koʻk kolga opor, — dedi. — Sen yaxshi kiji. Direktor-da yaxshi kiji... — Bolalar-chi? — dedim. — Kep turishadimi? U chuqur xoʻrsinib: — Olar tabishkak bilmayat... Olardi atazi, enezi qoʻymayat... Ya ne mogu jit. Vot vsyo! — dedi. — Pokaji mne Kok koʻl. Proshu tebya. Zdes nikto ne znaet... Haqiqatan ham, ul qadimda Koʻk koʻl deyilgandir. Lekin buning maqsadini bilganlar ham oborishga eringandir... Qolaversa, u yerga borish ta’qiqlangan: shuning uchun koʻlning butun atrofi tikanli simdevor bilan oʻrab qoʻyilgan edi. «E, mendan nima ketadi?» — Yuring, Umrzoq aka! U qopi bilan hassasini olib, menga ergashdi. Chiroqni oʻchirib, gugurt chaqib, tepaga chiqib oldik. Havo sovub qolgan edi. Tuproq yoʻlga tushib, keyin koʻchalarni kesib oʻtib, muzeyga chiqib bordik. Tasavvur qilasizmi, bu odam xursand edi! Oʻz tilida bijillab bir nimalar der, soʻngra «tengerim, tengerim» deb qoʻyardi. Topishmoq ham aytuvdi, oʻzimni eshitmaganga oldim. Xafa edim-da, aka. Dunyoning badkorliklaridan koʻnglim abgor edi: bu odam oʻz yurtida, oʻsha... Ulusoyga ketib qolgan kamshaman ham oʻsha Koʻk koʻldagi orolda yashab qolaverishi mumkin edi-ku? Ha-ha... Bu odamning axir xizmat joyi, uyi-oʻchogʻi, xotini Tarloon, qizi Sirgʻa... Kechasi u ikki-uch marta turib suv ichdi. Men buklama karavotda edim, u yerda yotgan boʻlsayam bilindi. Xurrakniyam otar ekan. Saharlab yana uygʻotdi. — Yangmar yaaadm! Tashqariga chiqsam, chindan ham yomgʻir savalayapti. Umrzoq aka yana xaltasini koʻtarib oldi: xuddi bu yerga qaytmaydiganday! Haligi — koʻl suvi oqib chiqqan joyga yetganimizda yana topishmoq aytib qoldi-ku: — Qiziq elik yatgan yerdin oʻlon chipshas! Tap!.. Nu, tam, gde lejala krasnaya kosulya, trava ne rastet. — Ne znayu, — dedim. — Koʻk koldi berding? — Koʻk dengizniyam berdim. U taqqa toʻxtab qoldi-da, hassasi bilan xaltasini koʻtarib bir aylandi. Keyin: — Eto je «sled ot pojara!» — dedi. — «Ortting ornn!.. vot, smotri, zdes je bil pojar, da? — Ha, — dedim. — Rost aytasiz... Oʻlmasak koʻramiz, bu qishloqdayam bir kuni pojar boʻladi. Simtoʻsiqning mayishib qolgan joyidan oʻtib oldik. Oʻrkachga chiqqach, etakda koʻl koʻrindi: qop-qora, yaltiraydi, poyabzalga surtadigan qora moyning oʻzi... — Mana, Koʻkkoʻl! U turgan yerida shilq etib oʻtirib qoldi. Keyin nari-beriga dumalay boshladi. Soʻngra atrofimda oʻrmalab: — Chindik soʻzing po? — dedi. — Chin soʻzim, — dedim. Shunda u boʻriday uvlab yuborsa boʻladimi! Taxta boʻlib qoldim. Tagʻin javragani: — Oʻlum, oʻlum, oʻlum... — Rost, ogʻa. — E, tengerim! — U boshiga mushtlay boshladi. — Kol yok, yoʻrt yok, chol yok... Meniyam koʻzimga yosh kelib oʻtirib oldim. Lekin koʻl uchun u... mendan yuz chandon ortiq kuymoqda edi. Ana shunda ishondimki, bu odam haqiqatan ham... avvalo, shu koʻl uchun kelgan ekan, shuni deb taklifimga unagan ekan. Demak, uni uy-joy, xotin, hatto tekin araq ham unchalik tortmagan ekan... Balki bu koʻl unga istiqbol chirogʻi boʻlib koʻringandir? «Chashma»sidan uch-toʻrt qultum olgach, bir mahal oʻziga keldi. Men uni chalgʻitish uchun soʻradim: — Sizlar oldin ham aroq icharmidinglar? — O, da! — dedi u. — Biyaning sudidan araqi qilyat... «Araqi» — biizdi soʻz. Turk soʻzi — Keyin: — Ey, yaxshi kiji, — deya xaltasini kavlab baldokdi piyolasini chiqardi, unga vinodan quyib, menga uzatdi. — Al ayaqti. Ich. Men tamada... — Soʻng quvnabgina tushuntirdi: — Tamada — tama-ada. Tamaa — tamaq, atdazn — atasi. Tamaq ata — tamada. Baribir icholmadim. U miyigʻida kulimsirab, togʻ bagʻridagi zavod tomonga — oq-sovuq tutunga boqib qoldi. — Bu yoʻrt Ozbekiston po? — Albatta, — dedim. — Yok, — dedi u kulimsirashini qoʻymay. — Bu yoʻrt — Drujba... — Soʻng hiqillab pichirlay boshladi: — Bizim Oltoyda «drujba-drujba» deb yok oldu… — Biz unday boʻlmaymiz, — dedim. — Chunki xalqimiz hamma narsani tushunib turipti. — Hoʻoʻ nukerim. Uzr, birgina izoh: asl oltoylik oddiy odamniyam «nuker», ya’ni «navkar» deb atar ekan, nega bundayligini oʻylasang, xayoling moziylarga ogʻadi... Keyin Umrzoq aka boʻshagan shishani Qora koʻlga otib yubordi. Shisha «suv»ga botdi-yu, qorayib yonboshlab qoldi. Aytmasam boʻlmas: bu koʻl ham juda sassiq, shuning uchunmi deyman, ustidan qushlar ham uchib oʻtmas edi. — Men Koʻk tengise ketiyam! — Umrzoq aka tuyqus shunday deb oʻrnidan turdi. — Oʻ-oʻ, u dengiz juda yirokda! — dedim. Keyin Qolganiniyam aytdim: — U Orol koʻli-ku? U horgʻin bosh irgʻadi. — Hi-ya, hi-ya... No, Koʻk tengiz — moya mechta! — deb xitob qildi keyin. — A, vm znaete yeyo sostoyanie? — soʻradim undan. — Koʻk tengis quriyat. Balik yok. Bar! — dedi u jahl bilan. — Koʻk tengis paka tiri! Onda ortalktar bar... Tam budu jit i shamanit, aka Altayskiy shaman! Balgktar ach olsa, ozumni berem! Men, har qalay, sovxoz direktorining oldidan oʻtish lozimligini aytdim. Ammo... ...U kelmadi. Ertasi eshitsak, Umrzoq akani «N» vokzalida koʻrishibdi tanishlar. Egnida «qap»i, likonglab yurganmish. Keyin «Toshkent-Qoʻngʻirot» poezdiga oʻtirib ketibdi. 1991

Muallif: Shukur Xolmirzayev