Yozuvchi (Xotira hikoya) [Shukur Xolmirzayev]

Yozuvchi (Xotira hikoya) [Shukur Xolmirzayev]

1 Ketyapmiz. Yoʻl uzun, oʻng yonda — Jiportepa qolib ketdi. Chap qoʻlda — sayoz Izmasoy. Yoʻl adogʻida Qoʻshtut koʻrinadi. Qorayib, bitta boʻlib. Odil aka oldinda, shofyorning yonida oʻtiripti. Oqi koʻpaygan siyrak sochi boshiga yopishib qolganday, tolasi qimir etmaydi. Men u kishining ortida oʻtiribman. Hayajonlanaman: yurtimni koʻrayotganim, uning aziz manzaralariga koʻzim tushayotgani va bundan hadsiz quvonayotganim uchungina emas, ilk qissasi «Tengdoshlar»ni oʻqiboq mehrim tushib qolgan, ehtimolki, yurtimni sevishga kuchliroq turtki boʻlgan va balki qoʻlga qalam olishga-da undagan omillardan biri boʻlgan asarlarini sevgan adibimga ham yoqishini, aytganim — ushbu manzaralar yoqishini istab-tilab hayajonlanaman va ogʻzim tinmaydi: — Odil aka, Jiportepa degani — Ifortepa degani. Ifor bor-ku, giyoh... Uni koʻrmagan shoirlar gul, deb tasvirlashadi. Faqat G’afur G’ulom «iforning boʻyi», deb toʻgʻri aytgan. Uning hidi... boshni aylantirib yuboradi... — Zakuskagayam yaraydimi? — Odil aka piqillab kulib qoʻyadi. — O’zi-da, oʻzi, — deydi Baxtiyor Ixtiyorovga oʻxshagani uchun Baxtiyor laqabini olgan shofyor. — Qatiqqa bulab ursangiz, juda ketadi-da! — He-he-he. Bizbop ekan-da, — deydi Odil aka va soy uzra qorli toqqa qarab, jiddiy tortadi: aytgan gaplariga qaytarilajak muqobil munosabat u kishini qiziqtirmaydi. Illo, oʻsha shoʻxchan munosabatlari anchayin dildorlik uchun, bizning koʻnglimiz uchun, gurungimiz qizishi uchun aytilganini yaxshi bilaman. Va men ham birdan jiddiy tortib u kishi koʻz tikkan toqqa qarayman: nimasini ta’riflasam ekan? Gap shundaki, Odil aka — mehmon: «Yurtingni bir koʻraylik-chi, muncha maqtashadi...» deb bir-ikki marta aytganlaridan keyin, bir toʻy bahona u kishini safarga chorlagandim va Odil aka qandaydir zarur ishlaridan kechib, menga qoʻshilgan edilar. Qolaversa, adib oʻzi tugʻilgan Turkiston manzaralarini behad sevib tasvirlagan va u manzaralarni oʻzimnikidek sevib qabul qilgan edimki, shoyad mening yurtim koʻrinishlariyam u kishiga yoqsa, deb oʻylardim: yoʻq, istardim va shunga tirishardim. Odil aka esa haligiday shoʻxchan javoblari bilan munosabatini bildirib qoʻyar va, tabiiy, saldan keyin uning nigohini oʻzga suratlar tortar, shu asno men ham u kishiga «ergashardim»: yana ta’rif, tasvir... Odatda har qanday mezbon ham oʻzining suygan mehmoniga shunday muomalada boʻlsa kerak. Biroq koʻnglimning tagida tagʻin yashirin bir tashvish, aytish mumkinki, sir bor edi: men talay katta-kichik yozuvchi-shoirlar bilan bu yurtga kelganman... oʻsha qorli togʻlargacha chiqqanmiz va ayrimlaridan, xususan, «ulkan»laridan qanoat hosil qilmagan edim: biri, masalan, adashib qolganingda, vahimaga tushib: «Nega adashding?» deb turib olgan va yuragimni qon qilgan, boshqasi qorakoʻl qoʻylariga, aniqrogʻi, qorakoʻl terilariga koʻproq qiziqqan va nuqul oʻsha manzillarni «koʻrish»ga ishtiyoqi borligini takror-takror ayttanki, olib borganimda, safardan maqsadi tomosha emasligi ma’lum boʻlgan; oʻzimning tengqur adiblarim haqida eslamayman: ular — oʻzga olam... Endi sirimning pardasini yanada balandroq koʻtarsam, u shudir: Odil aka oʻzini qanday tutarkan? Nimalarga qiziqib, qanday baho berarkan? E, Xudo, u kishi ham mening yurtimni sevib qolsinlar-da! O’zlariniki kabi... Xullas kalom, dilimdagi yashirin tashvish zamirida ana shu hadik ham yotardi va men u kishini beixtiyor kuzatish, ta’bir joiz desangiz, xatti-harakatlariga baho berishgayam mahkum edim: oʻz qanoatlarim boʻyicha bahoni koʻzda tutaman... 2 — Shumi Boysuntogʻ? — Shu! Boysuntovning tizmalaridan biri, — deb gapga tushib ketdim. — Choʻntogʻmi, Choʻshtogʻmi — bilmayman. Choʻntov deyishadi... Sezayapsizmi, Odil aka, tilimizda «joʻqchilik» nomlari koʻproq qolgan. Lekin, oʻzaro gapdayam bemalol uchrayveradi... Hali uyga boraylik, bizning otani koʻgasiz. Naturalniy qoʻngʻirot shevasida gapiradi. Qiziq, sizlar ham Shaybonilar tarafidan-u, tillaring toza, a? Adabiychaga yaqin? — Ha, shunday, — deb parishon javob beradi Odil aka. — A, bu togʻlarda yovvoyi hayvonlar koʻpmi? — Bor, — deb qoʻyadi Baxtiyor. — Juda koʻp! — deb toshib, davom ettiraman men. — Ayiq, qor qoploni, boʻri, tulki, shaqol.. Bor! — Keyin damim ichimga tusha boshlaydi. — Lekin kamayib qolgan, Odil aka... Otishadi haliyam. Brakaner koʻp... — E, geologlar quritdi, — deb gap qoʻshadi Bax-tiyor. — Ha, — deb ilib ketaman. — Togʻda ma’dan koʻp-da! Xazina-da bu togʻlar! Ana, koʻmir koni... — Geologlar vertalyotdan otishar-da? — A-a, bilar ekansiz, — deb davom etaman. — Shunday... Ammo keyingi vaqtda boshqalar ham quritayapti... — Noinsoflar, — deb toʻngʻillaydi Odil aka. Va men u kishining yuziga qaramoqchi boʻlaman: ifodasi ham soʻziga mosmikan? Yoki yoʻliga aytib qoʻydimi? — Tabiatni muhofaza etadigan idoralar bordir? — Odil aka soʻraydi. — Bo-or, — deb qoʻyadi Baxtiyor. — Lekin, tayinlik ish qilmaydi, — deb izoh beraman men. Keyin kuyinib, tushuntirgan boʻlaman: — Ularga kim bas keloladi, Odil aka? Voennilarni aytayapman... Geologlar ham shunday: vertalyotdan otadi-otadi... — Nima? Odil aka xayoldan ariydi chogʻi, keyin: — E, shunchaki... — deb pichirlaydi-da, yana birdan kulimsirab shofyorga, soʻng menga qaraydi. — Bizga qolgandir? Ovga opchiqasanmi meni? — O, albatta, — deyman boyagi kuyinishlarimga zid oʻlaroq. — Miltiq bor... — Soʻng yoʻliga Baxtiyordan soʻrayman: — Hozir nimalarni otsa boʻlarkan? U menga qiya qaraydi-da: — Siz bilasiz-da, — deydi. — Ha, sen bilishing kerak, — ta’kidlaydi Odil aka. — Sen ovchisan. Matyoqib aytuvdi. Xotinkoʻprik-da ondatra ovlagani chiqqan ekansizlar... — He, koʻp yillar burun... — deyman va chalgʻimasligimizni istayman. — Bu yerda hozirgi vaqtda, Odil aka, xoʻsh... toʻgʻrisini ayttanda, ov qilish mumkin emas: kakliklar bola ochgan, quyonlar ham tugʻayapti. Bizda uni — tovushqon, deyishadi. Oltoylar tovshon deyisharkan... U kishi oʻychan bosh irgʻadi. — Yaxshi, qolgan boʻlsa, yaxshi, — deydi. Va birdan qizishib ketadi. — Qolishi kerak-da, choʻrt poberi! Masalan, kelgusi avlodlar ham koʻrishi kerak-ku? Biz endi oʻtkinchi... Men u kishiga tikilib qolaman: asablanib ketdilar — rost. Biroq, aytgan gaplari — hammaning ham ogʻzidan chiqadigan, modniy gaplar. Shunga qaramay, u kishining hayajoni beixtiyor mengagina emas, Baxtiyorga ham yuqadi va biz ikkimiz birimiz qoʻyib, birimiz olib, oʻgʻri ovchilardan hikoya aytgan boʻlamiz, ularni soʻkamiz va hatto «vertalyotni otish» kerakligi haqidagi jasoratgacha boramiz. Keyin ma’lum boʻladiki, Odil aka Qoʻshtutga qiziqib qarayotgan ekan. Ularning atrofida suv yoʻqligi-yu qanday oʻsib turgani haqida soʻraydi va oʻzi javob bergan boʻladi: — Yo biron kishi suv quyib ketadimi? Men tomoq qirib qolaman: bu endi — romantika. Kim, qaysi azamat yalang dasht oʻrtasidagi qari tutlarni sugʻorib ketadi? Joni qattiq ekan, yer ostidan nam oladi-da... Biroq Baxtiyorga koʻzgu orqali koʻz qisib: — Balki sugʻorishar, — deyman. — Unday boʻlsa, yaxshi, — deydi Odil aka. Va: — Chekamiz-da endi... — deya yonidagi «Tu»dan birini olib, labiga qistiradi. Baxtiyor shoshib yonini kavlaydi. Odil aka: — Nichevo, gugurt bor, — deb tutatadi. — O’rislar bu masalada katta ishlar qilishayapti, — deya fikrini davom ettiradi keyin. — «Literaturnaya»da «Klyon — moy klyon», degan maqolani oʻqiganmisan? O’qigan edim albatta va yoqtirgan ham edim. Ammo: — Yoʻq, oʻsha son qoʻlimga tushmagan boʻlsa kerak, — deyman. Tabiiy, ogʻaning soʻzlashini, mayli-da, maza qilishini istayman va yana nimalardir qoʻshimcha etsa, uni eshitib qolishni dilimga tugaman. — Qiziqmi, Odil aka? — Juda zoʻr. Masalan, mana shunday tekis yerda oʻsib turadi. Qari bir daraxt. Trassa oʻshaning ustidan oʻtishi kerak... Uni oʻrtada qoldirib, atrofidan aylantirib oʻtkazishadi yoʻlni. — O’, ukkagʻarlar. — Toshkentdan chiqishimiz bilan tiling oʻzgara boshladi. Toʻgʻri, u yoqdayam bilinardi-yu... — E, shunchalik ham boʻlmasinmi, Odil aka... Him, lekin ba’zan atay gapiraman. Esdan chiqib ketmasin uchun... Odil aka kulib qoʻydi. — Buyam yomonmas. 3 Darvozamiz. Yoʻlkamiz. Onam kelayotir. Oppoq: koʻylagi ham, tusi ham. Roʻmolning ham oqidan, kattasidan yopinib, uchini tomogʻidan oʻtkazib tashlagan. Sezaman: saksondan oshib ketgan esa-da, tomogʻidagi ajinlarni... — Men oʻlay, Shukurjon. Ovora boʻp kepsan-da... Shunchaki, soʻksayam ovozini eshitib turay, deb edim... Xudoyam omonatini olmaydi, hammani qiynab qoʻidim... — Bekor aytibsiz. «Omonatini olmaydi» emish, — deb yolgʻondakam jerkiydi darvozani lang ochib turgan kenjamiz — suyukli ukam Xayrulla. — Ertalabdan beri «juragim tushdi», deb hammani qoʻrqitib yuripti. Uch marta doʻxtir kep ketdi... Omonatini topshirib boʻpsiz. Onam ham yolgʻondakam kuladi. — Ukangdi bilasan-ku?.. Shuning boriga shukr. Urpoqdan boʻlgan edi. Tugʻildi-yu, boshmaldogʻini ema ketdi. Tavba... Momong rahmatli sindiribgina qoʻydi. Ana, ikki chinachogʻiyam qiyshiq pitib qolgan... Assalom-alaykum, mehmon, — Ha, oldin mehmon bilan koʻrishing, — dakki beradi Xayrulla. — Ulingiz qochib ketmaydi... Odil aka, yuring. Torting, aka, ulugʻsiz. — Xoʻsh kepsiz, mehmon, qadamlaringizdan aylanay... «Ustozim bilan borayappan» deb edi bu shogirdingiz... Qoʻllaridan soʻmkani ol, mahmodonalik qilma, Xayri! Shunda yoʻlka adogʻida boshiga oqqina qiyiqni chandib olgan, devqomat otam koʻrinadi. Yanoqlarining kengligi bilan Odil akaga oʻxshab ketadi. — Hoʻ, Shukurboy ham kep qoptilar-ku? Keling-keling, tashkanlik. — Bu kishi — Odil Yoqubov! Eng katta yozuvchi! Televizorda koʻrgansiz! — deb baqirib uqtiradi Xayrulla. — Oldin mehmon bilan koʻrishing-e, ukkagʻar. — Ha, esa shunday qilamiz... Xoʻsh koʻrdik, meyman... He, oʻzimizga oʻxshab ketar ekansiz-ku? — Ajab emas urugʻdosh chiqib qolsangiz, — deb yana baqiradi Xayrulla. Kulgi koʻtariladi. Koʻrishuv. O’ziga xos — yarim qoʻpol, yarim yumshoq mulozamatlar. Hazil-huzuldan Odil aka ham chetda qolmaydi. — Shunday yaxshi onamiz bor ekan, otamiz bor ekan. Ukangni qara... Shaharda nima qilib yuribsan — hayronman. Masalan, men oʻrningda boʻlganimda... Yana kulgi. Men ich-ichimda zavqlanaman: u kipshning «onamiz, otamiz» deb, bularni-da oʻziniki qilib gapirishi menga moyday yoqadi. Ioʻq, titratadi va xayolimning bir qatidan Uchqun Nazarov shu dargohga qadam qoʻyganida, onamni menga oʻxshab: «Ena», deb atagani va bundan koʻzimga yosh kelayozgani esimga tushadi: illo, men doʻstimning onasini u kabi: «Aya», deyman. Bu xotiraga ergashib, boshqa ikki katta adibning bu boradagi muomalasi yodimga tushadi: «Xola» deb atagandi birovi, «kampir dadil...» degan edi ikkinchisi. «Yuring, marhamat, torting-torting» bilan hovuz boʻyidan oʻtib, boloxonaga koʻtarilamiz. Mehmonxona. Dasturxon. Koʻrpachalar, bolishlar. Choʻkamiz. — Ha, meyman, xoʻsh kepsiz, — deydi otam fotihadan keyin. — Bachalar chopayaptimi? Tashkanlar joyidami?.. Bizding. ulimiz qalay, bu yazuvchi? Tekkina juriptimi? Soʻkadigan odatlari bor... He, bularding hammasi erka boʻlib oʻsti... — A, mana shunday domilalari, ogʻalari bor-da, — deb otamga tushuntirgan boʻladi onam. — Qadamlaridan aylanay... — Xoʻp. Hozircha pastga tushib, bir aylaning, ena, — deydi Xayrulla. — Kelinning bir oʻzi... — Ha, rost aytding. Esar boʻp qolganman. Manavini koʻrib, gapdanam adashaman... — Boring-boring... Oga, sizam kalta qiling... Anavini soʻyasizmi, yo oʻzim... — Sen bachchasan. O’tir, gurung ber... Kakliging qani? Hali shu yerda jurib edi. — Hozir opkelaman... Ha, bir piyoladan choy ichaylik, keyin... Nima dedingiz, oʻrtoq Xolmirzaev? Odil aka avaylab soʻraydi: — Polvon aka, siz Shukurning chin otasimi? — E, chiniyam biz, oʻgayi ham — biz, — deydi otam. — Bir qarichligida qoʻlimizga tushgan... Shuning izidan xudayim mana bularni berdi. Bundan kattakaniyam bor. Apasiyam bor... Shukurboyding otasini mulla odam deyishadi. Qamalib, joʻq boʻp ketgan. Sibir-da... Soʻng enasi bizding qoʻlimizgʻa tushgan. Xudayga shukur, noliymaymiz, yashab kelayappiz. Bu yagʻigayam xuda poshsha... Agar omonatini olmasa, yana uch-toʻrt jil... — E, boʻldi-e, — deb jerkiydi Xayrulla. — Ukkagʻarlar keyingi vaqtda nuqul «omonat-pomonat» deb gapiradigan boʻlishdi... Qarishning belgisi bu, ota! Uyat! Boʻyinga opqoʻyibsizlar... Unda muddatidan oldin chaqirib qolipga mumkin. Kulimsirab oʻtirgan Odil aka bizlarga zimdan tez qarab oladi va: — Xayrulla menga yoqdi. Ochiq gapirar ekan... Sizlar ham koʻngilga olmas ekansizlar, — deydi. — Shukur, sen ham shundaymi? Toza sipo boʻp qolding? — O’, shundan oʻrgangan-da hammasi, — deydi otam. — Ha, esa, men turayin. U kishi turib ketganidan soʻng Odil aka choydan hoʻplab xonaga zehn soladi. U kishining nazarini kuzatib turgan Xayrulla ayrim suratlar haqida gapirib bergan boʻladi. Pichoq, miltiq, qamchi haqida soʻzlaydi-da, birdan menga qarab im qoqadi: «Haligindan qoʻyaymi? Ye goʻsht qovurilsinmi?» Uning nigohini Odil aka sezgan chiqar, har xil xayolga bormasin deb ochiq gapiraman: — Opkelaver... Nima dedingiz, Odil aka? — A, unimi? — deb piq-piq kuladi Odil aka. — Qarshilik yoʻq... Xayrulla — uyning egasi. Unga boʻysunishdan boshqa ilojimiz yoʻq... Shu, oldin qoʻlni chayib olsak boʻlardi... — O’tiring-oʻtiring, domilla, — deb turib ketadi Xayrulla. — Dasshoʻ bor, opkelaman... — Keyin uydan chiqib, ayvonda baqiradi. — He, Xolbek, qayakda yuribsan? Men senga nima degan edim?.. Azizani koʻtar! Hovuzga-tushib ketsa, oʻzing ham tushasan keyin... Kaklik katakka kirdimi? 4 Shu payt yiroqdan — yoʻlkadan yoshlikdagi doʻstim Nurillaning shoʻxchan ovozi yangradi: — Salomalekum, Polvon bobo! Qassoblikni yana boshlayapsiz-ku?.. E, unday jotqizmaydi-e! Menga bering... — O’ting-oʻting, — deydi otam. — Biz mol soʻyib jurganda, siz otangizdi qulogʻida edingiz... Shukur keldi. Meymanam keldi. Odil aka degich. Tepada. — Ha, esa, harom tomiri esdan chiqib qolmasin... — E, boring-e, tajikti oʻzbakka ish oʻrgatganini qarang. Qondan qoʻrqadi-yu bu. — Men qoʻrqar ekanmanmi? He, bosmachi... Yoʻq, polvon bobo, nimaga meni tojik deysiz? Qatagʻan qachondan beri tojik boʻlib qoldi? — astoydil kuyinib deydi Nurilla va ovozini koʻtaradi. — Hozir yozuvchidan soʻraymiz! — Uyingizdayam jikkillab tajikchalab jotasiz-u, tagʻin oʻzbekman, deysiz. — He, endi... Onamning ovozi eshitiladi: — Nurillajon, qoʻying u kishini. U kipga uchun qoʻngʻirotdan boshqasi bekor. — Shu-shu, sahroyi-da. — Kecha gullarimni oʻrib, molga berdi. Tavba... Yuqoriga chiqing... — E, anavi kaptarbozmi? Kechirasan, kaklikboz, qalaysan? Burgutga oʻxsha-ab qarab turibsan, a? Men kaklikka oʻxshaymanmi? Sirayam oʻxshamayman-da. — Chiqing-e, koʻp gapirmay! — dagʻdagʻa qiladi Xayrulla. — Kapitan boʻldim, deb, he, tilingiz uzun boʻp qopti. Bizga yazna boʻlsangizam qoʻrqmayman... — Qoʻrqmaysan-a, qoʻrqmaysan... Akangni hurmat qilaman-da! Yoʻgʻasam seni joying... Shunda otam baqirib yuboradi: — Hey, Nurilla, chiqsang chiq toʻbaga! Boʻlmasa, mana bu arriq ekan, oʻzingdi jotqizaman! — Eshitdingmi, Nuri? — deb kuladi onam. — O’lay agar, xolajon, faqat shu kishidan qoʻrqaman, — deydi Nurilla va zum oʻtmay, zinapoya tap-tup etadi-da, yozgi — oppoq militsiya kapitani formasida Nurilla kiradi. — Assalomu alaykum! Turmanglar! Odil aka, oʻtiring-e... Ha-a, rahmat. Xush kepsiz endi? Qiynalmay keldingizmi? Uzoq yoʻl, kun issiq... — Odil aka past tovushda nimalardir deydi. Anglaymanki, oʻzining javobi emas, boshqalarning gap-soʻziyu savoli qiziqtiradi. — Ha, siz-chi Shukur? — deb men bilan soʻrashadi doʻstim. — Kelin-kepchik, bolalar, a? Hammasi joyida? Yaxshi... Men Nurillaga choy uzataman. Odil aka esa unga manglayi ostidan boqib soʻraydi: — Siz qatagʻan urugʻidanmi? — Chisti qataton, — javob beradi Nurilla jid-diy tortib. — Nimaydi, Odil aka? — Yoʻ, oʻzim, masalan... Kechirasiz, bu yerda qatagʻanlar ham tojikcha soʻzlashadimi? — Yoʻgʻ-e, — deb orqaga tortiladi Nurilla va choʻkkalab oʻtirib oladi. Keyin menga qarab qoʻyib, davom etadi: — Lekin koʻp joylarda tojikcha soʻzlashadi... Nimaga shunday, a, Shukur? Hayronman. Shukur ham shunga qiziqqan edi, sababini bilolmadik... — U battar tajanglanib ketadi. — Shu Boysunning kam deganda oʻttiz foyiz odami — qatagʻonlar. Lekin yigirma besh foyizi desam ham mubolagʻa boʻlmaydi, tojikcha gaplashib yuradi. Ana, atlas fabrikasi! Yarim qizi — bizning urugʻdan... — S-slabiy bir urugʻ-da, — deb Xayrulla aroqni uning oldiga qoʻyadi. — Erta-indin oʻrischa soʻzlashib ketishiyam hech gap emas... Nima dedingiz, yaznajon? Sizlar oldinda yurasizlar-da, a? Shamol qayoqdan essa, oʻsha yoqqa burilib, toʻgʻrimi? — Aljima, — deb qoʻyadi Nurilla. — O’risga qarshi tashviqot qilayapti, deb akt tuzaman. Xayrulla qiyshiq bitgan jimjilogʻini koʻrsatib, bir nima deydi. Hammamiz kulib yuboramiz. Odil aka ham silkinib kuladilar-u, keyin menga boqadilar. — Shukur, bizning urugʻ ham — qatagʻan, — deydi. Va mezbonlar bir-biriga yalt-yult etib qarashadi. Soʻng Nurilla shishani olib chayqatadi-da, ukamning boshi uzra koʻtaradi. — Nima qilay, e, qoʻngʻirot bachcha? Shukur, ruxsat berasizmi?... Mayli, kechirdim. Ammo bilib oldingmi yaznang kimlardan ekanini? Otanggayam at; enanggayam ayt! Boysunga jar sol... Militsiya kapitani Nurilla Murtazaev Odil Yoqubovning urugʻidan de! — Ukam boyoqish iymanib, labini qimtib jilmayadi. Men ham qandaydir uyalgan kishidek kulimsirayman. Biroq ichdan yana hayajondaman: Odil Yoqubovning urugʻdoshlari Boysunda! Yoʻq: Surxon oʻlkasida qancha qatagʻon bor? Voy, tavba! Turkiston qayda-yu, Surxon qayda? Toʻgʻri, men bu urugʻlar tarixini, harqalay, bilaman va bu yurt ham qadim Turkistonning bir parchasi ekani kundek ayon: biroq hayratga tushaman, xolos. Va Nurillaning, nihoyat, jiddiy savolga chogʻlanganini koʻrib, oʻzim ham Odil akaga burilib oʻtiraman. — Odil aka? — deydi Nurilla va jim boʻladi. Uning savoli ma’nosini anglagan Odil aka: — Ha-ha, — deydi chordana qurib va allaqanday bukchayib. — Men eshitgan edim. Sal-pal bilardim ham. Masalan... Lekin menga sizlarning muomalalaring juda yoqdi. Bevosita, panimaete... Neposredstvennost bor, a, Shukur? Men yengil nafas olib: — Ha, shunday ekan. Men ham bu yerdan uzoqlashgach, sezdim bu holni, — deyman. Shunda Xayrulla ham xijolatdan chiqqandek, irgʻib turib, taxmondan loʻla bolish oladi-da, Odil akaning tirsagiga qoʻyadi. — Yonboshlab oʻtiring... Odil aka birdan burilib, uning yelkasiga qoqadi. — Yaxshi yigit ekansan, Xayrulla... Vot, — deya davraga yuzlanadi. — O’zbekning qiziqligi, rang-barangligi mana shunda, oʻrtoqlar. Biz buni tushunib, qalblarimizga singdirib olishimiz kerak, toki bitta yaxlit millat ekanimiz, bitta O’zbekiston degan vatanimiz borligiga har dam, har onda imon keltirib, uning bilan, masalan, faxrlanib, uning himoyasiga har on tayyor turishimiz lozim, deb oʻylayman. — Rahmat. Yashang, Odil aka, — deydi Nurilla benihoya chuqur fikrni eshitgandek. Keyin birdan kuladi. — Sen ham eshitdingmi, Xayrulla? — Boʻldi endi, — deb toʻngʻillab qoʻyadi ukam. Va menga qaraydi. — Sal qovurdoq bor edi... — Opke, — deyman. — Hozir... — Matlabga qoʻngʻiroq qip qoʻy... Bazm nechada boshlanadi? Nurilla, siz bakovuldirsiz? — Ha, shirinxonaga xoʻjayinman... Soat... Bir yarim soatdan keyin turamiz... — Shunday deydi-yu, eshik ogʻzida toʻxtab qolgan Xayrullaga doʻq qiladi: — Bor endi! Opke opkeladiganingni!.. Oldinroq soʻyib qoʻymaysizlarmi shu qoʻzini? He, puxta boʻp ketayapsan-da sen ham... Xayrulla chopib chiqib ketadi. 5 Bir ozdan keyin mening yana ikki doʻstim: yaqinda Yozuvchilar uyushmasiga qabul qilingan, «Togʻ hikoyalari»ning muallifi Ismat (burun) Norboev bilan shahar san’atkorlarining ustozi, mashshoq Abduqayum Abdulxaev kirib kelishdi. Shoʻxlikda ular ham Nurilladan qolishmaydi. Xayrulla ukam bilan bemalol gaplashishda ham, onam-otamga erkinsirashda ham. Odil akaga hurmat koʻrsatishda ham darhol bir umumiylik koʻzga tashlandiki, daqiqalar orasida el boʻlib ketishdi, ya’ni, kelganlari bilinmay qoldi. Nihoyat, soʻyilgan qoʻzining qovurdogʻi ham keldi. Yana shisha ochildi va Odil aka ham davraga qoʻshilib-singib, uning bir doimiy a’zosiga aylanib qoldiki, endi mezbonlarning mehmon demasdan, ya’ni, Odil akaga ortiq ehtirom bildirmasdan muomala qilishlari-da, qolaversa, hazil-qochirma gap otishlari-yu, Odil akaning baholi qudrat javob berishlarida bilinardi bu... Shuning uchundirki, bizni toʻyxonaga olib ketgani kelgan Baxtiyor qahqahamiz ustidan chiqib: — Yo, qudratingdan, — deya yoqasini ushladi, — Odil aka, sizni tanimay qoldim: oʻlay agar, tirnoqcha parqlaring boʻlsa... U yoqda — trevoga, mashhur yozuvchi kelarkan, deb koʻchaga chiqishdi odamlar... Turasizlarmi? Toʻyxona. Odamlar. Davra. Tekislanib, suv sepilgan maydondan chang hidi keladi. Ammo davra ustidan kesishib oʻtgan simlarda chiroqlar yonishi bilan xayol chalgʻiydi va qoʻlbola oʻrindiqlarga oʻtirishayotgan qiz-juvonlarga koʻz tushadi. Ularning qoshidan oʻtayotgan navjuvon yigitlar-u vazmin-vazmin erkaklar u tomonga mayin, qitmirona gaplar otishadi va u yoqdan ham shunga munosib tagdor gaplar chiqadi. — Sizlarda bemalol oʻtirisharkan-a? — deydi Odil aka sochining koʻzi ustiga tushganiga atay parvo qilmasdan sigaret burqsitayotgan Ismatga. :— Paranji yopinishganmi bu yerda? Bizda, masalan, paranji boʻlmagan hisob... — G’irt oʻzimiz ekansiz-da, domillajon, — deydi Ismat xiyol qizargan koʻzlarini baqraytirib. — A Shukur?.. Ana, Shukur dashtdayam yashagan. Dashtdayam ayollar yuzini ochib yuradi. Bemalol... Togʻdayam. Shaharning markazida paranji yopinishgan albatta... Shuyam, menimcha, boy oilalarda... — Toʻgʻri aytayapti, — deyman men va tarixga shoʻngʻiyotganimni bilmay qolaman. — Paranjining islom dini bilan aloqasi boʻlmagan, Odil aka. Islom tarqalishidan bir yarim ming yil burun ham shu yopinchiq boʻlgan ekan... — Shundayam kibor oilalarda. — Rahmat. — Har xil tiplar koʻp ekan-a? — O’, domillajon, tentak ham shu yerda, sogʻ ham, — deb xitob qiladi Ismat. — Mana, masalan, mana bu gʻijjakchining qoshiga qarang. Payvasta... He, akang aylansin! Anavi «jandarmeriya»da tuk ham yoʻq. Nurillada... Men yana tushuntirishga harakat qilaman: — Boysunliklar asli — qurama xalq, Odil aka. Qoʻngʻirot, qatagʻon, tojikdan boshqa — qovchin ham bor, olchin ham bor, chagʻatayu turk ham bor... — E, hammasi oʻzbek-da, — deydi Ismat injiqlanib va jilmayib oʻtirgan Abduqayumni koʻrsatadi. — Bu qalamqoshli kim tojik deydi? O’lay agar, uyidayam oʻzbekcha gapiradi... Toʻgʻrimi, oʻzing ayt? Odil aka, quloq soling. Abduqayum kulib, shikoyatomuz tarzda aytadi: — Shunaqa, Odil aka. Xotinim boʻlsa: «Sen oʻzbeklarga sotilgansan», deydi. Bolalarim ham oʻzbek maktabiga qatnaydi. Tojik maktabi bor — borishmaydi. Nima qilay?.. Mana bu mirshabning uyiga kirdingizmi? Stolimiz oldida qoʻlini beliga tirab turgan Nurilla: — G’iybatimni qilma, Qayum, — deydi taxdid bilan. — Ana, Mengli keldi. Aytaman, chakkangga yopishtirilgan puldan bir soʻminiyam qoldirmaydi... — Shunday ham qil, — deydi Abduqayum kulib, — oʻyinchimga aytaman, orqangdan qolmaydi, to seni kasod qilmaguncha... Ismat, ishonmaysiz-da, buni sharmanda qilish mumkin... Toʻgʻri aytasiz, bundan bir soʻm chiqsa, tamom, uyqudan qoladi... Aytmoqchi, Odil aka, nahot sizning urugʻingizdan-a, shu milisa? — He, kuyibgina kul boʻl, — deydi Nurilla bu yoqqa qaramay. — Sen xoyin... Odil aka sigaret chekadi va qarshimizda kulimsirab kelayotgan baland boʻyli, qirra burun yigitga tikilib qoladi. U yigit kelib, Nurillaga «kisht» deganday qoʻl uchini silkitadi-da, menga iljayib qoʻyib, Odil akaga qoʻl uzatadi. — Assalom alaykum. Xoʻsh koʻrdik, Odil aka... Kechirasiz, men shu toʻyning egasiman... Hoy, nimaga tanishtirmay oʻtiribsizlar? Mayli, hali koʻraman... O’zim tanishtiraman: mana bu yoningizdagi yozuvchiga togʻa boʻlaman men. Yolgʻiz togʻasining oʻgʻliman. Togʻaman. Xoʻsh, men toʻyga taklif etganman... Mana bu shaykaniyam. Attangki, bularning hammasi — mening joʻralarim... Burun bilan birga oʻqiganmiz. Abduqayum keyin qoʻshilgan. Bu kishi — oʻrtoq Xolmirzaevning oʻrtogʻi. Kelayotib devoridan chaqirmadimi?.. Shunday odati bor edi. O’sha yerda tomoqni hoʻllab, keyin uyga kelardilar... Ha, sizni yuzxotir qilgan... Shunda Nurilla unga doʻq qiladi: — Munday oʻtirib gaplash! Yaxshi kutib olding, rahmat... Qaranglar, koʻchaga chiqib, bagʻrini ochdi-ya! Axir, bir toʻychi boʻlsa shunchalik boʻladi-da... Matlabjon uning gapiga parvo qilmay Odil akadan uzr soʻraydi: — Keliningizni urugʻlari kelib edi. To koʻrishib, fotiha oʻqiguncha... — E, nichevo, Matlabjon, — deydi Odil aka. — Uzr soʻrashingizni hech ham hojati yoʻq. Men bu davrada, bilasizmi, masalan, oʻzimning yoshlikdagi yor-doʻstlarimni koʻrdim. Men Boysunga kelganimdan juda xursandman. — Iloyi, shunday boʻlsin, — deydi Matlab samimiyat bilan. — Hali xursand qilishga harakat qilamiz... Nuril, ertalab toqqa chiqasizlar-a? Shukur aka, biz shunday plan tuzdik. Men bu yerda keldi-ketdi bilan boʻlaman. Sizlar togʻda aylanib, dam olib kelasizlar. Keyin yana... — Aytmoqchi, mollaringni koʻrsat menga... Odamlar oʻrnashguncha vaqt bor hali, — deb chiranadi Nurilla. — Semizgina bir uloq boʻlsa boʻldi. Tandir qilamiz... Odil aka, ulokda yogʻ kam boʻladi, kabobi yaxshi chiqadi. — A mashhur tandir kabob, — deb qoʻyadi Odil aka. — Yaxshi. Matlabjon, siz davraga qarang. — Rahmat, Odil aka. Kelganingiz uchun ming rahmat... Bu yer — oʻz uyingiz. Mana bu yigitlar... — Odil akamni shaykaboshi qilamiz, — deb pixillab kuladi Ismat. — Eshityapsanmi, hey, mirshab? Joʻraboshilikdan chiqding! — Keyin menga qarab, battar pixillaydi. — Bir qatagʻandan qutilib, ikkinchisiga tutilar ekanmiz-da... — Dod, — deb qoʻyadi Nurilla. Kulgi-kulgi bilan Matlab ketadi. Keyin Nurilla ham uzr soʻrab, uning izidan yoʻrgʻalaydi. 6 Saldan keyin Abduqayum ham: — Kechirasizlar... Odil aka, ma’zur tutasiz, biz — xizmatga, — deb turib ketdi-yu, uning «gʻiybati» boshlandi. — «Shalola»ni eshitganmisiz, «Shalola»ni? — deb soʻradi Ismat Odil akadan. — A, folklor ansamblimi? — Otangizga rahmat, domillajon... O’zbekistonda birinchi xalq ansambli! Polshada ikkinchi oʻrinni olib keldi. Dunyo boʻyicha. Kumush boltani opkeldi! Muzeyda turipti... Nasib boʻlsa, koʻrasiz uni... — Keyin: — Oh! — deb peshonasiga urdi Ismat. — Shuning evaziga ansambl tarqatildi. — Kak eto? Tushuntirib ayting, Ismatjon, — dedi Odil aka va menga qarab kuldi. — Bu — paradoks-ku, Shukur? Uning peshonasini silash oʻrniga tarqatsalar. — Shukur, ayting, aytib bering. Men bir aylanib kelay. Matlabning toʻyi... — deb Ismat ham qoʻzgʻaldi va roʻparamizga kelib, joy olayotgan Xayrullaga ta-yinladi: — Sen qarash... Xizmatda boʻl! Matlab — sengayam togʻa! Moshinasini haydaysan... — Togʻam boʻlgani uchun ham moshinasini tashladim, — dedi Xayrulla gʻijinib. — Asalchilik qilaman. Kunim oʻtadi... Boring, xizmat qiling. Men qilib qoʻyganman... Odil aka, qalay boʻlyapti dam olish? Qishloqning toʻyi-da... — Hammasi joyida, — dedi Odil aka. — Vsyo normalni... — Keyin Ismatga qarab kuldi. — Bizga-yam xizmat boʻlsa, aytinglar. O’zimizning joʻraboshi deb qoʻydinglar-ku? — He, yangi joʻraboshining qurboni boʻlay! — Ismat stolga yopiq dokani shart koʻtardi. Noz-ne’matlar ochildi. — Mana, xizmat! Siz boshlab bermaguncha, suzilib oʻtiradi Shukur ham... Koʻk choy ichasizmi, qora? — Bizga baribir. Sizlar ichadiganiyam boʻlaveradi... — Odil aka zoʻr askiya qilganday kulib, mendan soʻradi: — Kechirasan, Shukur, «Shalola»ni nima uchun munday jazoladilar? — E, «Shalola»ni gapiryapsizlarmi, — dedi Xayrulla. — U mendan soʻzlashga ruxsat soʻraganday qarash qildi-da, davom etdi: — Bu shoʻrliklar yurtdan chiqmagan. Turkiyani boʻlsa, yaxshi koʻrishadi... O’zimiz ham bir hisobda — turk-da. Toʻgʻrimi? — Toʻgʻri. Xayrulla jonlanib, bama’ni suhbatga qoʻshilganidan, tabiiy, xursand boʻlib, davom etdi: — Qayum akaning aytishicha, bular Polshaga borgandan keyin Turkiyadan kelgan ansambl qatnashchilari bilan uchrashib qolishadi. Tagi bir, tili bir. Bir-birini sogʻinib yurgan emasmi, mana munday osh-qatiq boʻlib ketishadi. Men Odil akaning hayron boʻlmasligini kutuvdim. U kishi, aminman — buning sababini bilganlari holda: — Nahotki? — deb birdan qizishib ketdi. — Axir, bu yaxshi hodisa-ku? Masalan, bir xalq vakillari boshqa xalq vakillari bilan yaqinlashsa... Qolaversa, a, Shukur, oʻsha koʻriklar deymizmi, musobaqalar deymizmi, oʻtishidan maqsad nima? Xalqlarni bir-biriga yaqinlashtirish emasmi? — Xuddi shunday. Rahmat, Odil aka, — deyman men va qoʻllarimni yozib iljayaman. — Na chora... — Suvolochlar, — deb toʻngʻillaydi Odil aka va ukam menga olayib qaraydi: «Yomon-ku bu odam?» — Vot, shunday qilib, tarqalib ketdimi? — Ofitsialni-da, — javob beradi Xayrulla. — Lekin hozir oʻzlarini koʻrasiz. Bularni tarqatib boʻpti... Odil aka oʻylanib qoladi. 7 «Shalola»ning oʻzagi — «Yaq-qu!» boʻlsa kerakki, qoʻshiqning sur’ati-yu ifoda shakli, ya’ni, qoʻr toʻkkan yigitlarning oʻziga xos raqsi tez orada viloyatdan ham chiqib ketdi; qoʻshni viloyat kishilari «Shalola»ni «Yaq-qu» orqali eslaydigan boʻlib qolishdi. Bu qoʻshiqda nima borki, odamni tezda maxliyo qiladi? Va ruhingni koʻtarib, nimadir qiliqlar qilishga undaydi? Ta’qiqlangan ansamblning, demak, ma’n etilgan «koʻziri» ijro etilarkan, davrani deyarli doirasimon oʻrab olgan olomon gurs-gurs qarsak chalar, koʻplar oʻrinlaridan turib ketishgan, qandaydir yovvoyi qiy-qiriqlar-da avj ola boshlar ekan, oʻlay agar, Odil akani tanib boʻlmas edi. Yapaloq yuzidagi Chingizxonnikiga oʻxshash qoshlari chimirilib ketgan, biroq ul ulugʻ xondan farqli oʻlaroq hayajonga yoʻgʻrilib, oʻqtin-oʻqtin shivirlar edi: — Nima bu? Men u kishi eshitadigan darajada sayray boshladim: — Ana chol, oʻtiripti-ku oʻrtada. O’sha chol oxiri oʻrnidan turib, yigitlarga qoʻshilishi kerak. Ya’ni, u tiriladi... Nima uchun tirilishi boshqa masala. — E, oʻshanisi kerak-da. Demak, muxim bir ma’no bor ekan bunda! Lekin soʻzlari... — Soʻzlari koʻp oʻzgargan. — Yaq-qu — nima degani? Yaq quvmi? Odil akaning beixtiyor ogʻzidan chiqib ketgan bu soʻz, nazarimda, «Yaq-qu»ning yangitdan kashf etilgan ma’nosidek tuyuldi: chindan ham «yaq» bilan «aq» — ohangdosh, «qu» esa — shundoq ham «quv» shaklida aytiladi. Bundan xulosa chiqadiki, oʻrtadagi chol — qandaydir «oq quv», ya’ni, oqqush boʻlishi mumkin... Yaradordir? Kasaldir? Holdan toygandir u? Oqibat, yosh-yalang tazyiqi, shahdi-jahdi bilan oʻrnidan turib ketadi. — O’-a, boʻlishi mumkin, — deyman tezgina yuqori-da aytganimni xayoldan kechirib. Soʻngra Abduqayum tashkil etgan bu ansamblning gʻoyaviy rahbari — jiyanim Xoliq Xurramov bilan ushbu soʻz magʻzini chaqishdagi urinishimizni aytaman: — Lekin, Odil aka, qadimgi turk tilida «Yagʻ-gʻu» degan soʻz ham bor... — «Buyagʻ» emasmi? — A-a, buyam qiziq variant. Buyagʻ — unvon, daraja boʻlsa kerak, a? — Shunday. — «Yaa-gʻu»da ma’no koʻproqqa oʻxshaydi, Odil aka... Ya-gʻu — yov desak, demak, qabilani yov bosayapti, turish kerak — oyoqqa qalqish kerak, degan ma’no borga oʻxshaydi mana shu harakatlarda... Demak, oʻlayotgan chol ham yov bosayotganini anglab, oʻrnidan turadi... Bu — oʻziga xos pantamimo... — Yoʻq, anavi sharhingda jon bor... Him, vsyo-taki, juda qadimgi qoʻshiq ekan-da, — goʻyo xulosaga kela boshlaydi Odil aka. — Qara, yigitlarning harakatlariyam yovqur. — Ha.. — He-e, biz koʻp narsani unutganmiz... Unutishga majbur qilishgan: arabiyam, forsiyam, oʻrisiyam... Men asta tomoq qirib qoʻyaman. Ukam koʻzini olaytiradi. Qandaydir xizmatlarini qilib kelib, Odil akaning yoniga — joyiga oʻtirib olgan va atay suhbatimizga quloq berayotgan Ismat, nihoyat, gʻuldirab qoladi: — O’ris... shu, shu... Shuning siyosati yetdi boshimizga... Xayriyat, Boysun bor... Boysun — xaladilnik, Odil aka. Bunga odamniyam konservatsiya qilib tiqib qoʻyish mumkin... Buzilmasdan turaveradi. Bir kun kelib, qarabsizki... — Ismatjon, gaplaringizni tushunmayapman, — deydi Odil aka. — Keyin aytasiz. — Toʻgʻri, keyin aytaman... Lekin Boysun buzildi. Keyingi vaqtda. Usmon rost aytadi: «Ketib qopti Boysundan Boysun!» A-a, otangga rahmat, Usmonjon... 8 Shu payt oʻrtani oborayotgan Sobirjon — Matlabning ona tomondan jiyani — jurnalist mikrofonga chertib, tarqalayotgan yaq-quchilarga rahmat aytdi-da: — O’rtoqlar, jindak gurung ham kerak, — deb qoldi. — Bu harbiy qoʻshiqdan keyin, mayli, harbiycha gurung boʻlsin... Nima? O’zim boshlab beraman. Qaerdandir ortimizga yetib kelgan Nurilla Ismatga bir nimalar deya shivirlar ekan, Odil aka — Ikkinchi Jahon urushining oxirgi kunlarida Manjuriyada xizmat qilgan sobiq harbiy yana chimirilib: — Eshitaylik, — deb qoʻyadi. Shu bilan qoʻshnilar ham jimiydi va Sobirning yangroq ovozi tarala boshlaydi: — Ana, etakdagi Shahid guzarda Omon polvon degan kishi oʻtgan ekan. U kishi Afgʻonistonga borib, koʻp polvonlarni yengib, lekin tirishma degan kasalni orttirib kelgan, keyin tirishib vafot etgan ekanlar. U kishidan bir qizu bir oʻgʻil qolgan boʻlib, oʻgʻilning nomi Abdurahmon ekan. U kishi ham otasidek polvon boʻlib yetishadi va Boysunda birinchi marta tashkil boʻlgan xalq teatrida ishlaydi. Qator roʻllar oʻynaydi.. Odil aka menga savol nazari bilan qaraydilar. Men «sabr qiling, gap bor» deganday ishshaiib qoʻyaman. — Jahon urushi boshlanib, Abdurahmon polvon frontga ketadi va Rusiyaning gʻarbiy chegaralari uchun boʻlgan janglarning birida bedarak yoʻqoladi. Ya’ni, Matlab akamlarga shunday izveshenie keladi: «Bezvesti propal...» Kimlardir: — Yoʻq, unday emas... — deyishdi. Endi Ismat ularni bosdi: — Oxirigacha eshitinglar. Iltimos, ogʻajonlar... Buyam bir narsani bilar... — Yillar ketidan yillar oʻtadi. Abdurahmon polvon bedarak yoʻqolgancha qolaveradi, — deb davom etdi Sobirjon. — Bu orada Matlab aka er yigit boʻladi. Qishloq xoʻjalik institutini bitiradi. Rayonga kelib, agronom boʻlib ishlaydi. Nihoyat, «Xamza» sovxoziga direktor... — E, togʻangiz haqida gapiryapti-ku? — deydi Odil aka tuyqus mamnun boʻlib ketib. — Chekishga oling-e... Da, soʻzga chechan ekan bu yigit... — Shu oʻtgan yillar orasida Matlab aka bir orzu bilan yashaydi, — yana davom etardi Sobir. — «Otam qanday qilib yoʻqolib qolishi mumkin? Toʻrt muchali sogʻ odam ham gʻoyib boʻladimi? O’lgan boʻlsa — oʻligini, tirik boʻlsa — daragini topaman», deb yuradilar-u, Ittifoqning barcha chegara viloyatlariga ketma-ket zapros yuborib turadilar. Qarabsizki, Belorussiyadan javob kelipti: «Otangiz shu yerda dafn etilgan. Qardoshlik mozorida. U kishi partizanlar orasida jang qilgan va qoʻlga tushib, yarador holda koʻmilgan. Fashistlar koʻmib yuborishgan. Marhamat, keling, oʻrtoq Abdurahmonov!» Odil aka sigaretni yerga tashlab yubordi. Koʻzi qandaydir yaltirab: — Fojia, fojia, — dedi. — Ey, oʻttiz yillab bilishmasa, aytishmasa? «Bedarak yoʻqoldi» — vassalom. Nima bu, odamning qadri shunchalik boʻldimi? Axir, u shu Ittifoqni himoya qilaman deb borgan edi-ku? Shuni aytishim kerakki, davra ahlining bir koʻzi biz tarafda, aniqrogʻi, Odil akada, shu-chun bu yerda gap-soʻz boʻlib qolsa, davraning raisi ham soʻzini toʻxtatib turardi. Tabiiyki, Odil akaning favqulodda qizishib aytgan gaplarini qatorimizdagilar eshitdi. Sobir eshitmagan esa-da, ma’nosini taxmin qildimi — ma’qul ishorasi-la bosh irgʻib, tagʻin davom etdi: — Bordik... Matlab aka men bilan Umidjonni ham olib Belorussiyaga joʻnadilar. Minskdan u yogʻiga moshinada, keyin traktorda ketdik. Qor qalin ekan. Borsak, bir qayinzor... — Odil akaning koʻzida yosh koʻrib, meniyam koʻnglim buzildi. U kishi xoʻrsinib, aroqdan bir hoʻplab qoʻydilar-da: — He, Shukur, menga naqadar tanish, — dedilar. — «Er boshiga ish tushsalni oʻqigansan-a? — Ha.. — Aytmoqchi boʻlgan soʻzim shuki, — deb hikoyasiga yakun yasay boshladi Sobir, — agar Abdurahmon polvon tirik boʻlganlarida, shu davraning toʻrida savlat toʻkib oʻtirgan boʻlardilar... Mana, u kishining oʻrnida nevaralari Alisher oʻtiripti... He, chollarning oldi-da. Karavotda... Shunda Odil aka: — Men bir ogʻiz gapirsammi, — deb qoldilar menga. Men shoshib, Sobirga qoʻl koʻtardim. U: — Gurungni eshitganlaring uchun rahmat. Navbat yana «Shalola»ga! «Halinchak»... — dedi-da, gurros chapaklar ostida mikrofonni tagligiga oʻrnatib, qoshimizga yoʻrgʻalab keldi. — Assalomu alaykum, Odil aka! — Salom, Sobirjon. Yaxshi yigit ekansiz, soʻzamol... Shukur, Sobirga uzating. Tomogʻini hoʻllab olsin... Da, kechirasiz, Sobirjon, siz ham armiyada xizmat qilganmisiz? — O’-oʻ, bu Afgʻonistonni olaman, deb borib, zoʻrgʻa qutulib keldi-ku, — dedi Ismat. Kulgi boʻldi. 9 «Shalola»ning yulduziga aylana boshlagan Sayyora Qozieva ikki yigit yelkasiga obkashdek koʻtargan «argʻimchoq»qa oʻtirgan holda qoʻshiq aytib «chiqdi»: — Halinchak-e, halinchak, Halinchakda kelinchak... Qoʻshiqning uchinchi yo toʻrtinchi marta aytilishi — aniqrogʻi, qaysidir zamonlarda aytilgan xalq qoʻshigʻining qaytadan kashf etilishi ekanki, oʻzaro suhbatimiz boʻlinib qolib, unga quloq tutdik: oʻynoqi, shoʻx, dilga yaqin... Nihoyat, qoʻshiqqa oʻyin ulanib ketdi. Xayrullaning yonida — bizga qarab oʻtirgan Sobirjon: — Odil aka, menga boshqa savollar yoʻqmi? — deb soʻradi. — Balki soʻz aytarsiz, e’lon qilaymi? Men bosh irgʻadim. Odil aka: — Aytmoqchi, ha, ijozat boʻlsa, biz ham ikki ogʻiz soʻz aytsak, — dedilar. — Lekin keyinroq... Qizlaringiz ham juda tushishar ekan! A, Shukur?.. Nimaga bittanglar ham bu yerdan uylanmagansizlar? Na Usmon, Na Erkin, na sen... He-he-he... Bilaman, tushunaman: taqdir-peshana... — Shu-shu, — dedim. — Biz Muqaddaslarga yetishganmiz, xolos... Sobirjon, Odil akamning «Muqaddas» qissalarini oʻqigansiz-a? — Maktabda! — deb yubordi u va Odil akaga qoʻlini uzatdi. — O’shani yozgan qoʻlingizni bir qisib qoʻyay! Odil aka iljayib, unga qoʻlini berdi. Soʻng: — Vaenniy zakalkangiz bor, — dedi. — Aytmaqchi, Avgʻanda xizmat qilgansiz-a? — Ha, Odil aka. Afgʻoniniyam koʻrdik... Uncha-muncha sirlarga koʻzimiz ochilib ham keldik... — Masalan? — Odil aka chamasi yoʻliga soʻradi-yu, keyin qiziqib tikildi. — O’sha sirlardan birontasini aytishingiz mumkinmi? Agar, voenniy tayna boʻlmasa... — E, tayna boʻlsayam aytaveraman... Bu jon — foydaga qolgan, Odil aka! Odil aka jiddiy tortdi: shunday yosh yigit shunaqa desa... Keyin oʻyinni ham unutib, tagʻin chimirilib oldi. — Qulagʻim sizda. Sobirjon yosh boʻlishiga qaramay, davralarimizning sobit ishtirokchisi edi; hazil-huzul bobida ham «otasini ayamas», ayni chogʻda dangalchi ham edi. — E, nimasini aytasiz, — dedi u. — Men... shovinizmni koʻrib keldim! — Keyin toʻxtovsiz davom etdi: — Yertoʻlaga kirib yashirindik. O’q yogʻilayapti. Tomga tirsillab urilgani eshitiladi. Kamandirning toʻpponchasi tushib qopti. Bizga buyuradi: «Vixaditi, ishite!» deb avcharkaga buyurganday... Bizlar endi, tushunamiz, «qoralarmiz». Kim oʻlishni istaydi? Chiqqan yigit oʻladi. Soʻzsiz... Birdan avtamatni oʻziga qaratdim: «Vixadi sam, suka», dedim. Bolalar ham avtamatlarini oʻnglashdi... He, qoʻrqmas ekan-da.., deb zoʻrgʻa qutuldi... Biz uning ogʻziga qarab qolgandik. U — Sobirjon anchayin bir narsani aytganday: — Lekin qasdini oldi, — dedi keyin. — Prosto imkoniyat tugʻilib qoldi-da unga... Ikki yil oʻtdi. Yana uch oy xizmat qildik... Urush-da. Nastayashiy urush... — Tasavvur qilaman. — Bizga javob boʻldi. O’rnimizga papalnenie keldi... Shunda bir zastavani duxlar oʻrab olgani ma’lum boʻldi. Kamandir yalina ketdi: «Bu malakasoslar poroxni hidlamagan. Bir reyd qilinglar. Oxirgi marta...» Hammamiz ruhan tayyormiz: ketishga! Yurtni sogʻinganmiz. Doʻstlarni. Ota-onani... Javob berilgan kuni oʻlib ketish — abidna-da! Yoʻq, dedik. Xizmat — tamom, dedik. Biz uje nima uchun, qim uchun urushayotganimizni tushunib boʻlgan edik... «Yoʻq» deb turib oldi. Pasportlarimizni yigʻishtirib oldi-da: «Tribunalga beraman!» dedi. Noiloj jashta kirdik... O’n sakkiz yigit edik. O’n bittamiz qoldi. — O’ldi? — Ha... He, u yerda bizning qadrimiz yoʻq edi... Bir hisobda yaxshi boʻldi: koʻzimiz ochildi... — Ha. Hech qachon qadrimiz boʻlmagan, — dedi Odil aka boshini egib-irgʻab. — O’f-f, hayronsan... Shunda Ismat: — Boʻldi-e, — deb qoldi. — Eslamaylik... Mana, — ogʻzini ochib, tilla tishlarini koʻrsatdi. — Qani tishlarim? Ta’mni biladigan oppoq tishlarim? O’zga yurtda qoldi, — deb birdan shivirladi. — Raketniy bazada qoldi. Birovning sochi, tirnogʻi, mening tishlarim qoldi. Bir sutkada chol boʻldim... Kulib yubordik. Kulgimiz albatta Ismatga yoqdi. Ammo qadrini yanayam koʻtarish uchunmi, Xayrullaga doʻq qildi: — Sen nimaga kulasan, joʻjaxoʻroz? Poroxni hidlamagan? Akam yozuvchi deb... — Da, idite... — deb yubordi Xayrulla. — Qayagʻdan bilibsiz iskamaganimni? — Keyin Odil akaga qarab shikoyat qildi: — Olti oy gaupvaxtada yotdim. Hozir ham sovuq teksa, belim ogʻriydi... Solardim-da, «chuch-mek» deganini... Odil aka qoʻlini uzatib, uning bilagidan ushladi. Keyin boshqa qoʻli bilan Sobirning qoʻlini tutmoqchi edi — u tutdi. Shunda Ismat ham shoshib, qoʻdini choʻzdi-yu, Odil akaning tirsagidan ushladi. Odil aka unga kulib qoʻyib: — Rahmat sizlarga, — dedi. — Men xursandman... — Koʻzlari yana gʻilq yoshga toʻldi. — Men faxrlanaman... Ana endi soʻz bersangiz, mayli, Sobirjon. 10 — Aziz mehmonlar! Yigitlar, qizlar! Matlabjon — Abdurahmon tog‘amizning... shu Vatan uchun, xalq uchun, kattakon Ittifoq uchun, qolaversa, masalan, Belorussiyaning ozodligi yoʻlida jonini qurbon qilib, yetarlicha qadr koʻrmagan og‘amizning oʻg‘illari, Matlabjon! Avvalambor, toʻylaring muborak boʻlsin! — deb odatdagicha qaytariq, izoh va hayajon bilan boshladilar Odil aka. Va «Toshkentdan toʻyga yetib kelgan» mashhur yozuvchini olqishlab chalingan chapakka toʻlib ketdi davra. Notiq bundan ilhomlanib, ayni chog‘da koʻngli hiyla xotirjam tortgandek, ya’ni, ma’raka oʻzimniki boʻldi, degan kabi davom etdilar: — Mening Boysunga kelganimga, masalan, bir necha soat vaqt boʻldi, xolos. Biroq men buni, bu qadimgi oʻlkani... Alpomishning vatani, Alpomishlar vatanini, yana masalan, Shukur yozganidek, qadimiy Baqtriyaning markazlaridan birini koʻribgina qolishga emas, uning mard, tanti va toʻg‘risoʻz yigitlari bilan tanishishgayam ulgurdimki, bundan oʻzimni, masalan, baxtli his qilaman... — Yana chapak gurillab ketdi. Odil aka soʻz izlagandek qoʻrimizga koʻz tashlab olib, xitob qildilar. — Biz yazuvchilar oʻzbekning xarakteri deganda, koʻproq Farg‘ana vodiysi odamlarini koʻzda tutamiz. Man, masalan, oʻzim tug‘ilgan Turkiston odamlarini koʻz oldimga keltiraman... Keltirar edim... Odil akaning nutqini qisqartirib aytish mum-kinki, oqibat, gapni — toʻybola Alisherga optushib bog‘lab: — Abdurahmon aka bobongdek, otang Matlabjondek boʻl! O’zbekda bir maqol bor: «Bolangdan hurmat istasang, otangni hurmat qil», deydilar. Buning ma’nosi benihoya chuqurdir... Otang Matlabjonning oʻz padari buzrukvori Abdurahmon polvon uchun qilgan farzandlik burchi — sen uchun saboq boʻlsin, — degandan soʻng Matlabning yor-doʻstlarini birma-bir tilga olib: — Bular shu tuprokda tug‘ilib oʻsgan mard, tanti, soʻzi bilan ishi bir oʻg‘lonlardir! Bularning deyarli hammasini vatanparvar, shu yurt uchun hech narsasini ayamaydigan, uning or-nomusi uchun oxirigacha kurasha-digan yigitlardirki, bular ham sen uchun, masalan, ibrat namunasi boʻlib qolishiga ishonaman! Axir, qush inida koʻrganini qiladi, deydi-ku xalqimiz... — deya Sobirjon uzatgan piyolani olib va kulimsirab: — Qani, shu gaplarga qoʻshilgan oʻrtakdar shu obi zam-zamdan koʻtargancha olsinlar, — deb, kulgi-qiyqiriq ostida piyolani boʻshatdilar. Shundan keyin yana qoʻshiq, oʻyin, soʻz aytish davom etdi. Nihoyat, oʻiinni bilmaydiganlar ham oʻrtaga tushib, soʻz berilmaganlar ham nutq irod qila boshlagach, bizlar Nurilla joʻraboshi rahnamoligida qoʻzg‘alib, ushbu davra adog‘ida, ya’ni, shu bedapoyaning etagida tikilgan oʻtovga borib kirdik. Ertasi «kasal oshi»ni ichib, toqqa joʻnadik: oʻsha qorli choʻqqining poyiga... 11 Adirlar. Toʻlqindek koʻtarilib-pasayib ketgan va tek qotgan toʻlqinlarga-da oʻxshaydi. Faqat bular sariq: bug‘doypoyalar, lalmikor qirlar. Toshloq yoʻlni g‘ajigandek oʻrlab borayotgan «Gazik» sekinlaganda, sollanib turgan xayrigul shoxida zarg‘aldoq sayraydi. U shu qadar xotirjamki, bizdan jilla hayiqmaydi va shu tariqa bizning koʻnglimizga ham bir osudalik, hatto loqaydlikka yaqin tuyg‘ular baxsh etadi. Moshinada chayqalib-chayqalib ketaversang... Ammo shaxsan men koʻnglim tagida bu yoʻllardan yurganlarimni, saldan keyin qanday muyulish kelishini va chamasi, qaysi joyda ulovni toʻxtatib, Odil akaga «maqtanish»ni, toʻg‘rirog‘i, maqtashni oʻylayman va tuyqus eslaymanki, biron yarim chaqirim oʻrlab borgach, oʻngga keskin qayrilib, suvsiz soydan oʻtamiz... Yozning mana shu kunlarida uning suvi quriydi, ya’ni, Xoʻjaqoʻchqor ota ayrisidan tushayotgan sharsharaning bir hovuch boʻlib qolgan muzdek suvi soyning oʻsha yerlarida — tosh oraliqlariga singib ketadi. — Baxtiyorjon, Qoplondaraga enishda bir toʻxtata-siz, — deyman. Va yonimda oʻtirgan Nurillaga qarayman. — Haligi joyni bir koʻrib oʻtaylik. — Ha, — deydi Nurilla hushyor tortib. — Odil aka, bir qiziq joy bor-da, yavvoyi xurmo oʻsib yotadi... Shukur topgan uni. Aytib bering, Shukur. — Soʻng nariga surilmoqchi boʻlib, semizgina uloqning boʻynidan quchganicha mizg‘ib kelayotgan Ismatni burchakka tiqadi. Ismat ixraydi. Nurilla uni gavdasi bilan mendan toʻsadi. Ismat uning yelkasiga mushtlagach, Nurilla unga ilkis burilib qaraydi va kuladi. — E, sen shu yerdamisan? Ismat uning yelkasiga yana bir musht uradi. Odil aka kulishni aftidan xayolgayam keltirmaydi. — Shukur, rosa oʻrab tashlagan-a? — deydi. — Axir, qantsa kantsov, bu hol xalqning g‘azabini keltiradi-ku! Qachongacha chidash mumkin... Hammamiz jim qolamiz. Chunki jilla izohsiz ayonki, biz mustamlaka, qarammiz... Buni tan olgimiz kelmaydi, xolos... 12 — Ha-e, zolimgayam boqqan balo bordir-da, — deydi Nurilla. — Hokimiyati abadiy emas... Toʻg‘rimi, Odil aka? Hech qachon hokimiyat abadiy boʻlmagan. Tarixdan ma’lum-da... Nimaga turtasan, burningni eshik qisib olsin! Axir, men tarix fakultetini bitirganman, g‘alcha. — Nurilla, toʻg‘ri aytasiz, — deydi Odil aka hamon jiddiylik bilan. — Hech qanday istibdod, imperiya, saltanatlar abadiy qolmagan. Bari oʻtkinchi. O’zimiz qolamiz, xalqimiz qoladi, yurtimiz qoladi. Faqat koʻp shikastlar yeymiz-da... Shukur, nega qoʻshilmayapsan? Nimani oʻylayapsan? Aytmoqchi, sen bu gaplarni bizdan ham yaxshiroq bilishing kerak, esselaringda koʻp yozgansan... Da, mana shu — tasalli, oʻrtoqlar. Lekin qarab turmasligimiz kerak. Har kim baholi qudrat... Baxtiyor menga qaradi. — Toʻxtat, — dedim. — Kechirasiz, Odil aka... Haligi joyni bir koʻraylik. — Ha, Nurilla aytuvdi. Soyga enaverishda taqqa toʻxtadi moshina. Birin-ketin tushdik. Kunning issig‘i darhol bilindi. Atrof chigirtkalarning chirq-chirq, jiz-biz etgan tovushlariga toʻla, rangsiz yantoqlar, itqovunlar muallaq turganga oʻxshar edi. Men tikanlar oralab, sohildan bir oz yurib, narigi qirg‘oq oʻrkachini koʻrsatdim. — Odil aka, oʻshanda yosh edim. O’n ikki yo oʻn uchda edim. Pastda qolib ketgan Padang qishlog‘idan bir Ibodullaboy degan chol va uning oʻg‘li Abdurasul bilan ovga chiqqandim... Mana shu yerga kelganimda, ana oʻsha sariq tosh yonidan bir kaklik uchib chiqdi. Chiqdi. Yer ostidan chiqqanday... Otdim. Tipirchiladi-yu, g‘oyib boʻldi. Yana yer ostiga kirib ketganday... — Yurib gapiring, yurib, — dedi Nurilla. — Baribir pastga tushamiz-ku? — Ey, Shukurjon, qaytishda kirarmiz, salqin-da, — deb qoldi Ismat. — Kun qizimasdan archaga yetib olaylik... Uh, qovog‘ini qarang. Yuring-yuring. He, bu odamning boʻlgani shu: ming marta xoʻp deydi-yu, bilganidan qolmaydi. Odil aka menga qiziqish bilan qarab turardi. — Yerga singib ketdi, shundaymi? — Him, harqalay, bir gap bor, deb oʻsha yerga tushib bordim. Qarasam, bir teshik bor. Ichkarida suv shildirayapti... Ana shu soyning suvida.. — Qarang, Odil aka, suvning qayoqqa ketishini bilib boʻlmaydi, a? — tushuntirdi Nurilla mamnunlik bilan. — Holbuki, u anavi arnaga kirib ketadi-da... — Ha, yerning ostida dara bor ekan, — dedim va soʻqmoqdan ena ketdim. Ular ham bir amallab quyiga, aslida soy oʻggan yerga tupshshdi. Men qiryuq bag‘rida qorayib turgan oʻyiqqa engashib kirdim. Keyin boshqalar ham kirishdi. Tepadan yorug‘ tushib turardi, biz chang‘arog‘i ochiq oʻtov ichiga kirgandik: biqinlarni suv yemirib, kamar qilib yuborgan... — Mana shu yer nimasi bilandir Teshiktoshni eslatadi, a, Ismat? — dedi Nurilla. — Eshitgansiz-a, Odil aka, neandertal odami yashagan torni? Tashqariga chiqsak, koʻrinadi!.. Tog‘i koʻrinadi-da! Katman choptining... — Boʻldi, boʻldi. Bilaman, — dedi Odil aka va yana birdan yayrab ketdi. — Ajoyib mamlakat... He, yigitlar, buni sevinglar, bu bilan faxrlaninglar... Xato qilmasam, Teshiktosh — O’rta Osiyoda yagona tor. — Yagona, — dedi Ismat. — Shu-shu. He, Odil aka, bilasiz! — deb taltayib kuldi Nurilla. — Mana bu Ismat boʻlsa, oʻqimagan, bilmaydi... Kitobim chiqdi, deydi. Ishonmayman shuning asar yozishiga... Muning aftiga bir qarang: nahotki shu yozuvchi boʻlsa?! — Otaman seni, — dedi Ismat. — Keyin semiz bir qobonni otdim, deb hikoya qilib yozaman. Shu payt Baxtiyor shoshilib burildi va teshikdan sirtga chiqdi. Ismat ham g‘uldirab uning izidan chiqdi. Nurilla menga hayratlanib qaradi. Men unga. Shu payt tashqaridan Ismatning: — Nuri-il! — degani eshitildi. — Boʻldi, uloq chiqib qochgan, — dedi Nurilla. — Chiqaylik, Odil aka. Kaytishda yana kiramiz. Bu torning davomi bu yokda... Bir kun yursangiz ham oxiriga yetolmaysiz... Odil aka allanechuk zavqlanib turardi. — Uloq qochib ketgan boʻlsa, nima qilasizlar? — dedi. Xuddi uning qutilib ketishidan manfaatdor odamdek. — Shoshmanglar, bu savol-da. — Javobi shu, — dedi Nurilla. — Shopirdi yeymiz... E, kulasiz-a, Odil aka... — Yuringlar-e. Omon boʻlinglar... Sizlarning muomalalaring ham unikalni... 13 Havo qiziyotir: har doʻngalda, yonbag‘irda sarob jimirlaydi. Qushlarning ovozi yiroqlardan keladi. Tuproq yoʻlda ilon izlari. Osmon kengayib va chuqurlashib ketgan. Biz uchovlon ham tabiatning bir tolg‘in boʻlagidek soʻqmoqda turibmiz: qoshlar chimirilgan, yuzda horg‘inlik. Chiqib kelgan yoʻlimiz he-e pastlikda, oʻyikdan oʻrlab kelganga oʻxshaydi. O’yiq oyog‘ida — qishloq qorayib koʻrinadi. Yoʻlning davomi bir aylaniboq palaxsa toshlar sochilib yotgan — qoʻtir qirga tirmashadi. Qirning oʻrkachlarida palaxsalar yirik-yirik va tobora oʻsib kattarib borganga oʻxshaydiki, oqibat darz ketgan choʻqqilar hosil qiladi. Biz beixtiyor oʻsha tomonga qarab-qarab qoʻyamiz. Nimagaki, uloqning daragi oʻsha yoqdan chiqadi: uloq-echki jonivor hamma vaqt baland-buzuq joylarga qochadi. Olis avlodlari kiyiklarni eslarmikan qochayotganda... Tabiiy, Baxtiyor u yoqqa oldin chopib ketgan. Ismat keyin unga ergashgan... — Odil aka, moshinaning soyasiga oʻting. O’ting, aka. Kun oʻlgir qizidi. Tosh-da tosh... Yarim soatdan keyin jannatga boramiz. Shukur, Qoʻqqiyaning nari oʻngirida yaxshi shabada bor-da... Qiziq, qishin-yozin esib turadi... Nurillaning gapidan maqsad — Odil akani ovutish, chehrasini ochish. Odil aka soʻzni toʻg‘ri qabul qiladilar va miq etmay moshina yoniga yoʻl oladilar. Biz ham burilgan chog‘da yuqoridan shovqin keladi: — Ketdi-ii! Qaraymiz: qora-sarg‘ish uzun junlari (qil deyishga til bormaydi) selkillab va yaltillab tushib kelyapti uloqcha. Naq ustimizdan enadi. — Shukur, Shukur, — deb tashvish-la shivirlaydi Nurilla. Xatosiz anglayman: jonivor oʻtib ketib qoladi: biz ham quvlab tutolmaymiz bu bug‘doypoyalar-da. Uni toʻxtatib qolish uchun nima qilish kerak? Bitta yoʻl bor. Men: — Hozir, — deyman Nurillaga va otilib, kabinaga suqilaman. Timirskilanib, orqa oyna tagida choʻziltirib qoʻyilgan birotar ov miltig‘ini olaman. Soʻng oʻsha yerdagi dasturxonu karzinalarni nari-beriga surib, uch-toʻrtta karton patronli oʻq topaman. Ikkitasini olib, yerga tushaman-da, birini darhol miltiqqa joylayman. Va shu yerning oʻzidayoq qoʻndoqni yelkaga tirab, uloqni nishonga olaman: koʻkragi oʻng keldi. Boʻlmaydi: goʻshti qorayib ketadi... Hozir, hozir. Baribir buriladi... Haqiqatan ham uloqcha bizga koʻzi tushib, naq tikanli bug‘doypoyaga buriladi va bizlar qimir etmay turgan esak-da, maqsadimizni juda yaxshi biladigandek sakrab-sakrab yonimizdan oʻta boshlaydi. Mey uning oldingi oyoqlarini nishonga olaman: choʻkkalagan koʻyi dumalab yonimizga tushadi... Shunda sezamanki, yonimda uzatilgan qoʻl miltiq stvolidan ushlaydi. — Ha? — deb baqirganimni sezgan paytimda Odil akani koʻraman. — Nega? — Otmang, iltimos... — U kishining chehrasida qandaydir xavotirmi-iztirobmi, ishqilib omuxta bir ifodani koʻraman va beixtiyor xavotirlanib qolaman. — Nimaga?.. Kechirasiz, u ketyapti... Odil aka, qoʻlingizni oling. — Shukur! Men doʻqni eshitaman va a’zoyi badanim boʻshashib ketadi. Ammo hamon umidvorlik bilan uloqning ketidan qarayman: oltmish-etmish metrlar pastladi. Hozir ham... Shunda roʻparamizda Baxtiyor koʻrinadi va nimagadir qoqilib uchib tushadi. Uning ortidan chiqqan Ismat mendan nafratlangan kabi baqiradi: — Nega otmay turibsiz? Nurilla ishora bilan Odil akani koʻrsatadi. U pishnab toʻxtaydi-da, Baxtiyorni soʻkadi: — O’l-e, toʻg‘ri yoʻlda yiqilib yursang! Tuf de, kal boʻlasan... Sendan odam chiqmaydi! O’lay agar sen bilan yursam, ochdan oʻldirasan meni... Matlabga aytib, ishdan haydatmasam koʻrasan! Hoy, qayaqqa borayapsan? Moshinani min! Hayda! — Ismat oldimizdan oʻtadi. — Kechirasiz, Odil aka, unga yetib boʻlmaydi... E, pichoqni ol, Nurilla! Nurilla ixtiyorsiz bir tarzda biqinini paypaslaydi-da: — Kabinada! — deydi. Men miltiqni buklab, patronni olaman. Soʻng stvol ichiga bir koʻzimni qisib qarayman: kirlanipti... Puflayman. Keyin Nurilladan soʻrayman: — Bu kimning miltig‘i oʻzi? — Matlabniki boʻlsa kerak... Ertalab Ismat soʻraganda, «moshinada bor», deb edi. Shunda anglab qolamanki, Odil akani (qandaydir) xijolatdan xalos qilishni istayapmiz. 14 Odil aka asta burilib, xarsang yoniga bordi. Keyin binafsha rang boʻlib gullab turgan abruk tupidan bir changal yulqib olib hidlagancha qoyaning u tomoniga oʻtadi-da, soyga qarab oʻtiradi. Biz koʻzlarimiz qisinqirab, etakka qaraymiz: uloqcha hamon qochib borayapti... qutilib ketadigan-dek. Moshina uning izidan tushgan, chang koʻtarib ena-yapti. — Shukur, xafa boʻldilar, — deydi Nurilla ulog‘-u moshina haqida gapirayotganday. — Ha, — deyman. — Ismat oʻlgurning gapiyam tegdi... Yuring, koʻnglini koʻtaraylik. — Sezilib qoladi, bir minut sabr qiling... Cheking. Gugurtchoʻpni tashlamang... — Moshinada ketipti. — Yaxshi odam-a? — Ha.. — Koʻngli ochiq ekan... — Soʻng qiqillab kuladi... — Munday odamni aldash oson. — O’ling. — Omadi gap-da bu... Sodda ekanlar. Ey, nimaga shunday boʻladi, a? Oybekniyam koʻp aldashar ekan-a? Xotini sotib olgan koʻmirga pul toʻlab yurganmi? — Ular ishonadi, — deyman tumshayib. — Ishonishni istaydi... E, bir-birigata ishonmasang, bu dunyoning nima keragi bor... Bilaman, siz hech kimga ishonmaysiz... — Obbo! Axir, bolalikdan birga oʻsdik... Biron marta sezdingizmi sizni aldaganimni? — Boshqalarni-chi? U yana kiqillab kuladi. — Milisa xalqi sergumon boʻlishi kerak... Lekin, menimcha, Odil akaning koʻngliyam boʻsh ekan. — Bilmadim... Lekin joyi kelganda, otasiniyam ayamaydi! Shu... boʻriday tashlanadi. Koʻrganman-da... O’zi mard odamlar sodda keladi, toʻg‘rimi? — Shu gapingiz toʻg‘ri... Ana, tutishdi! — Nurilla shodon baqirib yuboradi. Haqiqatan ham, moshina toʻxtagani, Ismatmi, Baxtiyormi chang ichida choʻnqayib oʻtirganiga koʻzim tushdi. Va asta Odil akaga qarayman. Nurilla ham qaraydi va ikkovlon jilamiz. Odil aka ham oʻrnidan turadi va aftidan nimadir deyish uchun: — Soʻyib opkelsa kerak, a? — deydi. — Albatta, — deydi Nurilla. — Echki shayton boʻladi-da, Odil aka. O’lishini biladi. Shuning uchun anavinday bog‘lab qoʻyib pichoqni qayray bering, bag‘illay beradi... — Baribir yirtqichmiz-da... — deydi Odil aka.— Shuni boqamiz, tarbiya qilamiz-da, bir kuni soʻyib yeymiz... Shukur, sen ham shafqatsiz ekansan... — Gap bunda emas, Odil aka, men shunchaki... Ana, qochib ketdi. Baribir soʻyildi... — Yoʻq, Shukur, baribir Odil akam haq, — deydi Nurilla. — Uy hayvonini otish, a, Odil aka, sal... nomarddik. Kechirasiz, Shukur, oʻsha paytda miltiq qoʻlimda boʻlsa, men ham... — U yana qiqillab kuladi. Odil aka esa oʻz harakatiga, nihoyat, sabab topganday: — Konechno, nomardlik boʻlardi, — deydi va butun vujudi ishonchga toʻladi. — O’zlaring mard yigitsizlar... Har bittalaring — bir shaxs. Bu —maqtash emas. Hatto Xayrullaning «chuchmek» deganlariga chiday olmasdan birovlarni urishi ham menga yaqdi: odam oʻzini, sha’nini himoya qilishi kerak... Toʻg‘ri, bu ishni har kim har xilda qiladi... Masalan, Sobirjonning avtamatni kamandiriga qaratishi ham — bir jasorat, himoya... — Toʻshyunchasi yoʻqolsa, tribunalga berishadi-ya? — oʻzini anoyiga solib soʻraydi Nurilla. — Shak-shubhasiz! — deydi Odil aka va bu masalaga nuqta qoʻyganday yengil tortib, oʻrnidan turadi. — Kelishayapti... Ismat ham yaxshi yigit. Lekin uning jismoniy kamchiligini yuziga solish, menimcha, yaxshi emas. — Vey, Odil aka, uning kamchiligini yuziga soldimmi? — deb hayron boʻladi Nurilla. — Men faktni aytdim, xolos. Kamchilikka keladigan boʻlsak, uning turgan-bitgani... Astag‘furillo! Kechirasizlar. Kulamiz. Odil akayam silkinib kuladi-da: — Unday boʻlsa, men... masalan, kaminaga qanday baho bergan boʻlur edingiz? Nurilla menga koʻz qisib yuboradi-da: — Sizmi? Yusuf payg‘ambardan tirnoqcha farqingiz yoʻq, — deb xitob qiladi. Odil aka buralib-buralib kuladi. — Yusuf payg‘ambar... Him, masalan, koʻrganmisiz u zotni? — Keyin mening bilagimdan ushlaydi. — Men Yusuf payg‘ambarga oʻxshar emishman... O’zini koʻrganmisiz? — yana soʻraydi. — Koʻrganman, — deydi Nurilla. — Xuddi oʻzisiz. Uyam yozuvchi boʻlgan. «Yusuf-Zulayho»ni yozgan. Odil aka yana chayqalib-chayqalib kuladi. Men zsam Xudoga shukrona aytaman. Odil aka oʻzimizniki boʻldi-qoldi. 15 «Gazik» yetib kelgach, har qaysimiz oʻz joyimizga kirib oʻtiramiz. Va moshina palaxsa toshlar sochib tashlaganday adir betidan g‘ingshib, loʻkillab oʻrlar ekan, kechagi oʻtirishning ta’siri bilina boshladi: Ismatning koʻzi yumilib-yumilib ketadi, Nurilla uning yelkasiga butun og‘irligini tashlab oladi. Men oyog‘imiz ostida choʻzilib yotgan — allaqachon qotib qolgan uloqchani nari-beri suraman va Odil akaga qarab-qarab qoʻyaman. Nihoyat, past-past archalar uchray boshlaydi va oʻrkachdan esayotgan shabada ularning boʻylarini olib keladi. Men, nihoyat, yengil tortaman: endi Odil aka yayraydi albatta. Tog‘ni koʻrganday boʻladi. Odil aka yangi manzara ta’sirini boyagi soʻziga ulab yuboradi: — Axir, shu yurtni... oʻzlaring ham sevibgina qolmay, uning himoyasiga ham tayyor turasizlar-ku? Yoki xato qilayapmanmi? Shukur, meni tuzatib qoʻy. — Xato qilgan boʻlsangiz, albatta, tuzatardim, — deyman men. — Biroq, bizga oshiribroq baho berayap-siz, xolos... Toʻg‘ri-toʻg‘ri, bu — bizning vatan... — Odil akaniyam vatani shu, — jahl bilan deydi Ismat. — Ha, albatta, — deyman men tezgina va Odil aka: — Turkiston ham sizlarniki, — deb menga qarab qoʻyadilar. — Shoʻrlik Turkiston... Kaftdekkina joyni shu nomda ataymiz hozir. Shungayam qarshilik qilinmayotgani uchun shukur qilamiz... — Nichevo, — deyman men. — Hali hammasi bitta boʻladi, Odil aka... Bu — bashorat emas. Bu - fakt... Yigirmanchi yillar, Turkiston muxtoriyatini eslang, hamma xatti-harakat shu yoʻlda: mustaqillik, ozodlik, Turkistonning birligi uchun boʻlgandi... Choʻlpon, Qodiriylar, Fitratlar... — Da-da, hammasining g‘oyasi shu boʻlgan, — ta’kidlaydi Odil va piq-piqlab kuladi. — Oramizda shipiyan yoʻq-a? Yoʻq... Hazillashdim. — Soʻngra oynadan yiroqlarga shoirona tikilib turib, davom etadi: — Ajabo, hammamizning koʻnglimiz bir-a? Yaratganga shukur deysan kishi... — Koʻnglimizmi, koʻnglimiz, albatta — bitta, — deb qoʻyadi Nurilla. — Bunga shubha boʻlishi mumkin emas, — deydi Ismat boʻg‘ilib. Va yoʻtalib qoladi-da, burchakka tikilib g‘uldiraydi: — Faqat mana shu jandarmeriyadan xavfim bor.. Odil aka, buning koʻngli shu yerda, deysizmi? Xato qilasiz, og‘ajon... Bu! Bu — manfaatning quli! Ichi buzuq, kir... Unga jilmayib, sabr qilib turgan Nurilla birdan kafti bilan og‘zini yopadi. — Odil aka, buyuring, bu buzg‘unchini nima qilay? Shu Zovboshidan tashlab yuboraymi? Odil akani bularning gap-soʻzidan koʻra aytilgan bir nom koʻproq qiziqtiradi. — Nima «boshi?» — Zovboshi... — Nurilla ham beixtiyor Ismatni boʻshatib, oʻng tarafga qaraydi-da, menga shivirlaydi: — Tomchi buloqda toʻxtaymizmi? — Mayli, suvi boʻlsa... — Suvi boʻladi, — deydi va shofyorga buyuradi: — Baxtijon, huv qamishlar yonida bir oyoq ildir... Suvi bor ekan... Archaning soyasiga hayda... 16 Moshina darz ketgan yassi tosh ustiga qalqib chiqib toʻxtaydi. Biz shodon inqillashib, pastga tusha boshlaymiz. Ismat karzinani koʻtarib tusharkan: — Koʻp toʻxtamaymiz-da, — deydi. — Yuzta-yuzta uramiz-u, dalshi olg‘a! — Va Baxtiyorga baqirib yuboradi: — Koʻrpachani olmaysanmi? Seni toʻshab oʻtiramizmi? — Pajolista, — deydi shofyor. — Toʻsholsangiz... — O’lmapsiz shu askiyangiz bilan... Armiyaga borib, kantujin boʻp keldi... Odil aka, hazil emas, xayoli kirdi-chiqdi boʻlib qolgan buning. Zov labiga borgan Odil aka pastda osmon qadar keng va chuqur darani qoplab yotgan changalzor-jungliga tikilar ekan, sergaklanib qayriladi. — Nima? Bu kishiyam Afg‘onistonga borganmi? — Qayta Avg‘onistonga borsam yaxshi edi, — deydi Baxtiyor. — O’zim bilardim nima qilishni... Ajabo, shuncha manzara Odil akaning yodidan chiqib ketadi va Baxtiyorga boshdan-oyoq zehn solarkan, koʻziga bir nima koʻrinib ketganday shimolga — tuya oʻrkachiday koʻtarilib ketgan qirlar oralig‘iga tikilib qoladi. Biz ham beixtiyor oʻsha yoqqa boqamiz-u, oraliq ado-g‘ida — koʻndalang oʻtgan tepalik ustida, qoʻsh archa tagida turgan g‘alati moshinaga koʻzimiz tushadi: usti chodir bilan yopilgan... G’alatiligi shundaki, u osmondan tushib qolganday, illo, u yerga moshina zoti chiqa olmaydi. — Ismat, nima u? — deyman. — Moshina, — deydi Ismat. — Ey, Baxti, durbining bormi?.. Mirshab, ular kimlar boʻldi? Tutun chiqayapti... He, koʻr boʻl. Chaproqqa qara! Quruq oʻtin yonayapti. Shuning uchun tutuni siyrak... Ey, tepada archa oʻsib turipti... — Ha, kim boʻlsayam — begona, — dedi Nurilla. — Moshinasi... U yerga tiraktir chiqipsh mumkin, Odil aka... Yo sen chiqolasanmi, Baxtiyor? — Be, shu yerga zoʻrg‘a chiqdim-u, — dedi Baxtiyor va ikkilanmay aytdi: — Ular voennilar boʻlishi kerak... Moshina voennilarniki. Koʻrinib turipti-ku? Ustidagi tent. Bortovoy... Dam olishga kelgan boʻlishlari kerak... — Ha, Termiz tomondan kep turishadi. Bola-chaqasi bilan, — tasdiqlaydi Nurilla. — Lekin oʻsha yoqqa chiqishi shartmidi... Ismat? O’ yerda suv yoʻq. — Ketdik, Odil aka, — deydi Ismat va darhol soʻziga tahrir kiritadi: — Men borib kelay... — Borsak, birga boramiz, — deydi Nurilla. — Boʻlmasa, yur! — Odil aka, siz oʻtira turing... Shukur, Zovni koʻrsating. Zov degani — tik-tekis bet... Hamon u yokdan koʻz uzmay, ammo gap-soʻzni tinglab turgan Odil aka favqulodda qizarib ketib: — Nega... nega meni qoldirmoqchisiz? — deb zug‘um qiladi. — Nima bu? Meni ayaganingizmi, Nu-rilla? — Kechirasiz, jon Odil aka, — deb yolvoradi Ismat. — Marhamat! O’zingiz yoʻl boshlang. Biz endi... — Xvatit. Meni ayab... — Bir qoshiq qonimizdan keching... Shukur, ketdik! Ey, Baxtiyor, sen koʻrpachalarni toʻshab... anavi archaning soyasiga tushib, a... zakuskani... — Hammasi tayyor. Men ham boraman, — deydi yigitcha va beixtiyor jilamiz. 17 Ketayapmiz-u, ich-ichimdan quvonaman: «Xayriyat-e... Odil aka oʻzimizniki boʻp qoldi hisob. Yoʻq, bizni oʻziniki sanaydi. Yaqinlik shuncha boʻladi-da... Uning yurishini! O’z bog‘ida yurganday! Qanday chiroyli... Vey, odamzodning bir-biriga yaqinligida ulug‘ bir sir, balki qudrat bor-ov! Yoʻg‘asam, nega muncha xursandman?.. Allaqanday Otaboy qishlog‘ida tug‘ilgan bir oʻzbek bu yerda, oʻ-oʻ, olamning bir burchi-goʻshasidagi oʻzbeklar orasida «meniki» deb borayapti... Vey, millatdayam oʻsha sir-qudrat bor-ov... Shukur, bu narsalarni kashf etganingdan ham baxtiyor boʻl. Bu — tansiq holat... Bilasan: doʻstlik yaxshi, yaqinlik — yaxshi... Ammo uni qalbdan tuyish... Ajab, shu daqiqalarni orzu qilganmiding bu yoqqa joʻnagan onlaringda? Yoʻq, shunchaki... Shak-shubhasiz!» — deyman keyin va bu masalaga nuqta qoʻyaman. Aytish lozimki, biz toʻrtovlon, yoʻg‘-e, beshovlon qandaydir shahd bilan odim otardik: kimlar ekan u yerda— bizning archalar yaqinida bemalol oʻt yoqib oʻtirganlar? Hammayoq qup-quruq oʻt-xashakka toʻla, bir gugurt chaqib tashlasang yoki gulxaningdan bir choʻg‘ uchsa, pov etadi: yong‘in qoplaydi bu olamni. Tutun ichra qoladi bu olam va keyin oʻt soʻnib, tutun tarqalganda, jahan-nam siyog‘ini koʻrasan kishi: bunday voqealar boʻlib turadi. Xayolimdan choʻchib ketib, tezroq odim otaman. Va sezamanki, oʻzgalar ham men kabi... jim va jadal bo-rayapti: chigirtkaning koʻpligi-e! Oldimizda chirt-chirt etib, oʻng va soʻlga uchadi: goʻyo bizga shoshib yoʻl boʻshatadi... Yoʻlimiz, ya’ni, qirlar orasi — ulkan bir daryoning qadim oʻzanidek, va oʻzan kabi buriladi-da, biz kengroq joyga chiqib qolamiz. Koʻramizki, qarshimizda tepalik ustidagi moshina yonida qoqqan qoziqdek bir ola-bula kiyimli askar turipti. Qoʻlida durbin, karabin-miltig‘ini soniga suyab qoʻygan. U miltiqni olib, durbinni qoʻyvoradi va pastlikka, ya’ni, shundoq qarshimizga qarab nimadir deydi. Va biz endi koʻz-durbinimizni uning ovozi yetib kelgan joylarga qaratamiz-u, daf’atan koʻramiz: baland-baland archalarning tagida uchtadan-beshtadan boʻlib askarlar, keling, soldatlar deyin, oʻshalar chalqancha yotishipti, shu koʻyi oyoqlarini chalishtirib olishganki, etiklarining osti bizga qarab turipti. Toʻrda — chaproqdagi qari archa ostidan tutun oʻrlayapti, ikkita soldat bizga orqa oʻgirgan holda choʻnqayib nimadir qilishyapti. Ulardan berirokda, tekisgina joyda oʻndan oshiq miltikdar konus shaklida bir-biriga suyab qoʻyilganki, qandaydir filmlardagi jangdan qaytgan jangchilarning hordiq olayotgan chog‘ini yodga tushiradi. 18 Ajabo, shu daqiqaning oʻzida koʻnglimda bir rahm-shafqat hislarini tuydim: bu boyoqishlar qaerdadir — Termizning oltmish darajali jaziramasidami xizmat qilishadi: bizning chegarani qoʻriqlashadi... Ammo shu soniyaning oʻzida bu his soʻndi: darvoqe, bular — istibdod tuzumning qoʻriqchilari-ku! 19 Tentning cheti koʻtarilib, kabinadan kimdir erinib tusha boshladi va archa ostidagi askarlar ham birin-ketin qoqinib ryoqqa turishdi. Men doʻstlarimga qarasam, barchasida sergaklik: axir, ular ham Termizdagi voqealarni eshitib turishadi. Faqat Odil aka bu ishlardan bexabar edi — bu hol tezda bilindi. — Zdravstvoʻyte, rebyata! — dedi Odil aka. Bir-ikkitasi qiyshayib-kerishib: — Privet, — dedi. — Otdixaete? — Da, tak... Shu payt kabinadan miqti kapitan tushdi. Chayqalib ketdi-da: — Kto oni takie? Kto vы takie? — dedi boʻg‘ilib. — Mы zdeshnne lyudi. A vы kto takie? — dedi Odil aka. Va bizlar bir-birimizga qaradik. Barchamizning koʻzimizda hadik paydo boʻlgan edi. — Odil aka, — deb shivirladi Nurilla. — Bular boshqachaga oʻxshaydi... — Nima? — dedi Odil aka Nurilladan jirkangan kabi. — Bu nima deyapti, eshityapsizmi? — Eshitdim-u, Termizda... Men ham beixtiyor «Termizda...» deganimni bil-may qoldim. Illo, Termizda xususan Afg‘on urushidan qaytgan Rus askarlari «xoʻjayin»lik qilayotgani, oʻzlarini baayni «maradyorlar» kabi tutayotganini Uchqizilda yashaydigan singlim Barnodan ham eshitgan edim. O’sha yerdagi askarlar singlimning doʻkoniga ham tushishgan ekan. Xayriyat, ularning izlari qumda qolgani... — Prichyom Termiz? Yoʻq, siz buning gapini oʻylab koʻring. Ma’nosini... — Toʻg‘ri, mensimayapti, — dedi Ismat. — Lekin, Odil aka, bular bilan yaxshilikcha xayrlashish kerak... Meniyam g‘irt esimdan chiqipti, Termiz... — Yana Termiz deydi... — Shunday yonimizdagi archa ostidan yukxaltasini sudrab jilgan askar kapitanga bir nima dedi-da, nariga oʻtgan paytida xaltaning og‘zidan birin-ketin ikkita oqqina quyon tushib qoldi. Bilmay qoldim — nima boʻldi menga? — ildam borib, quyonlardan birini koʻtardim. Qulog‘idan tutib, qorniga boqdim: qizil-qizil emchaklari boʻrtib chiqib turardi. Nazarimda, ahmoqona kulimsirab, quyonning qornini Odil akaga qaratdim. — Bolasi bor, sutga toʻla... — Soʻng biqinini koʻrsatdim va oʻzim ham koʻrdim: ichiga choʻkib ketgan, yolg‘iz oʻq bilan otilgan. — Mana, hali qotmagan... Fahmimcha, Odil aka ham mening holatimga tushdimi, gangib kelib, quyonning mammalariga va oʻq teshib oʻtib ketgan koʻkragiga egilib tikildi. Keyin koʻziga qon toʻlib alangladi va uni shartta qoʻlimdan olib koʻtardi. — Chto eta takoe? Ya u vas sprashivayu? — dedi beixtiyor yarim aylanib. Va kapitanga yuzlanib qoldi. — Nu, vы otvichayti, tovarish kapitan? Endi oʻylab qarasam, oʻshanda men-u Odil akaning telbanamo qiyofamiz va quyonni bemalol tomosha qilishimiz, soʻngra uning atrofga koʻrsatilishi favqulodda soldatlarni tek qotirib qoʻygan ekan. Kapitan birdan chang solib, quyonni tortib oldi va egasiga otib yubordi. — Nu, kakoy otvet tebe nado, kazax? — dedi. Va shahd bilan yonidan toʻpponchasini chiqardi. Keyin negadir xoʻrlangan-tahqirlangan kabi ovozda chiranib baqirdi: — Rebya-yata! Akrujat ix... etix cherna... ix! Askarlardan uch-toʻrttasi shoshilinch miltiqlarini qoʻlga olishdi. Qolganlari norozi qiyofada bir-biriga zimdan qarashgani, hatto bittasi shofyorga: «Uni ushla» deganday imo qilganini koʻrib, sal yengil nafas oldim. Doʻstlarim karaxt edi. Ular ham vaziyatni anglash-di va bir yengillik sezildi. Odil aka esa hayron edi, xolos... Keyin bemalol oʻngu soʻlga qarab kuldi. — Nu, vm molodtst, — dedi. — Ne ojidal, ne veril... Nu, chto j, strilyayte, svolochi! — shunday chinqirib yubordiki, oʻlay agar, toʻpponcha-yu miltikdan emas, u kishining ovozidan qoʻrqib ketdim va shu onning oʻzida shunday quvonch ichimdan chiqdimi, ichimga kirdimi, entikib qoldim. — Banditi! — baqira boshladi Odil aka. — Ne voini vm... Ya teper — nakonets uznal, kto vt takie... — Keyin yana nutq irod qilayotganday davom etdi: — Xotya ya slujil... v Manchjurii! Zashishal etu vlast... Shu payt hali shofyorlariga ishora qilgan soldat shaxdam yurib kelib, kapitanning toʻpponcha tutgan qoʻlini koʻtardi-yu, bilagidan ushladi. Soʻng asta pasaytirib, qurolni g‘ilofiga soldi. Keyin Odil akaga qarab: — Ne ari, starik. Ubiraysa! — dedi. — Ya? Mne tt govorish? — battar chinqirib yubordi Odil akava biz tamom boʻldik. — Tm, vm, vse vn ubiraytes k chortu! Eta — maya, maya rodina, ponimaesh! Rodina... Maya zemlya... Ya — zdes xozyain. A vm vse... — Xorosho, xorosho, — dedi haligi soldat va kapitanni itarib, keyin koʻtarib, kabinaga joyladi. Eshikni sharq etkazib yopishi bilan moshina jildi. Soldat — soldat ekan-da: «pashli, pashli» deyishib, miltiqlari-yu safar xaltalarini olishib, chopishib, bortga chiqib olishdi. Oxirida kuzovga chiqqan boyagi yigit koʻzini qisib qoʻyib, mushtumini bizga, toʻg‘rirog‘i, Odil akaga toʻg‘riladi-da, qoʻlida toʻppponcha bordek, koʻrsatkich barmog‘ini bosib qoʻydi. Keyin kulib, u yoqqa qaradi. Moshinalari vezdexod kabi silkinib-silkinib yelib tushib ketdi. Odil akaga qarasam, rangi oppoq: hamon jahldan tushmagan. Xrlbuki, biz tirik qolganimiz uchun shukr qila boshlagan edik: bunga shubham yoʻq. — Yaramaslar, — dedi Odil aka nihoyat. — Qaranglar-a, tavba... Vabshe, bu aqlga sig‘maydi... Uf! Chekishga bormi? A-a, pastda qolgan edi. Ketdik... Biz doʻstlar yana bir-birimizga qarab olishar, toʻg‘rirog‘i, biz Odil akadan hayratda edik. Shu hisning oqibatidami, darhol «ketdik»ga boʻysunib, qimirlay qoldik. Va soʻzsiz, tarang bir holatda anchagina yurib qoʻygach, xotirjam tortib, tilimiz chiqa boshladi, illo, bizga Odil akaning holati yuqqan ediki, bu holat ayni chog‘da — buyuk bir saboq ham edi. 20 Zovboshiga engach, shu yerdan jilgimiz kelmay qoldi: uning pastidagi bahaybat qozondek daraning qalin-ibtidoiy changalzorlariyu, huv yiroq janubda tasmaday oqarib koʻrinib turadigan Amudaryoning sehri-tarixi, qolaversa, bu yerlarning endi bizga esdan chiqmas esdalik boʻlgani ham, pirovardi, oʻzimizni bu yerda beixtiyor qoʻriqchilardek tuyganimiz ham bunga sabab boʻlsa kerak; balki boyagi bir necha daqiqalik toʻqnashuv bizni favqulodla toliqtirib qoʻygan ediki, tappa-tappa oʻtirib choʻzilish va oʻsha voqeaniyu keyingi holatlarimizni hazm qilishni istardik... Tik turgancha yarim piyoladan otib olgach, lablarimizga kulgi yugurib, tandirkabob tashvishiga tushib ketdik. Nurilla tosh qalab tandircha qurishga tushdi. Ismat uloqni muzxonadan olganday koʻtarib, qamishlar ortida terilay boshladi. Men negadir miltiqni olib, tomosha qilaman, hidlayman va hatto shuniyam uyoqqa olib bormaganimizni oʻylab, hayron boʻlaman: axir, soldatlardan qoʻrqqulik edi... Odil aka dam chordona qurib oʻtiradi, dam ildam turib, shahar koʻchasida kezgandek nari-beriga borib keladi: qoʻli orqasida, boshi egik, ba’zan kulimsirab: — Shukur, qiziq boʻldimi... — deydi-yu, daraga va uzokdagi daryoga qarab qoladi. — Juda katta-ya bu mamlakatimiz... E-hee, masalan, Kobul... — Toshkent bu yoqda... — Bilaman, — deb shimolga buriladi-yu, koʻzi yoʻlga qadalib qoladi. — Bu yerdan moshina oʻtib turar ekan-da... Bu yakda qishloqlar boʻlsa kerak, a? — Ha.. Shunda Baxtiyorning ovozi eshitiladi: — Matlab akalar kelishyapti! Koʻrishuv. Shunda bir nozik hol seziladi: biz ularni sog‘inib qolganga oʻxshaymiz, yoʻq, biz ular bilan qayta uchrashmasligimiz ham mumkin edi-yu, uchrashganimizdan baxtiyormiz. Ular, tabiiy, nechun bu yerga qoʻnib qolganimizni soʻrashadi va bizlar — har kim oʻzicha kulimsirab va ayni chog‘da iymanish aralash g‘urur bilan kechgan voqeani ayta ketamiz. Odil aka «qahramon»ga aylangan chog‘da men ich-ichimda buyuk qanoatni tuyaman va maqtangim keladi: «Yozuvchilar borki, durust yozadilar. Ammo shaxs sifatida... gaplashging kelmaydi. Ular sizu bizga doʻst ham boʻlolmaydilar. Chunki odamga «material» deb qarashadi, oʻzlari bilmagan holda... Ha, Shaxs-Yozuvchilar kam boʻlar ekan: xayriyat, bittasi yonimizda...» — Ha, Odil aka, yamon ekansiz, — deydi Ismat. — Him, men ham qoyil boʻldim, — deydi Nurilla. — Men qoʻrqib edim, — deydi Baxtiyor. Odil aka esa: — E, eto uje slishkom, — deb chayqaladi. — Man ham bittalaringman, masalan... Endi oʻylab qarasam, oʻsha yerda soddalik ham qilibman ekan... — Keyin piqillab kuladi. — Otib qoʻysa, a, Shukur? Kennayingga nima der eding?.. Kelinglar, eslamaylik. O’tgan ishga salovat. Bu yog‘iga omon boʻlaylik. Bir-birimizga mehr-oqibatli boʻlaylik, masalan... — Masalan, sizday yozuvchilar bizga qancha tez-tez kelib tursa, shuncha oʻsamiz, koʻnglimiz oʻsadi, — deydi Matlab va hayqirib yuboradi: — Akamiz uchun! Biz ulkan yozuvchini emas, jigardek og‘amizniyam koʻrib turibmiz! Shunda Sobirjon: — Shukur aka, siz biron narsa yozing, — deydi. — Shu safar haqida... — Da, yomon boʻlmasdi, — deb qoʻyadi Odil aka ham. Va Abduqayumni eslab soʻraydilar: — Qani u?.. Tashlab keldinglarmi toʻyxonaga? Bironta kuy chertib berardi... — Keladi. Bugun tog‘da dam olamiz, — deydi Matlab va kuladi. — Yovni haydabsizlar. Koʻngil tinch... — Keyin uzun qoʻlini uzatib, Odil akaning kiftidan quchadi. Baxtiyorning yonida chekib turgan ukam: — E, yashanglar, Shukur aka. Uyalib ketyapman men... — deydi. — Yozing endi bir narsa, oʻzingizni oqdang... Yozuvchi. Yozuvchi mana Odil akaday boʻladi. Soʻziyam, harakatiyam — bir. Kitoblaridagi geroylariday... Ukam mening koʻnglimdagini aytgan edi... Oradan oʻn yillar oʻtib, bir munosabat bilan oʻsha voqeani xayolan koʻz oldimga keltirib, ushbu hikoyani bitdim. Bu yog‘i boshqa hikoya... 1982-1994

Muallif: Shukur Xolmirzayev