Majolis un-Nafois (I- qism) [Alisher Navoiy]

Majolis un-Nafois (I- qism) [Alisher Navoiy]

Muqaddima Bismillohir-Rahmonir-Rahim Yuz hamd angakim yasab jahon boʻstoni, Aylab yuzu zulfidin gulu rayhoni. Qildi yasagʻoch bu bogʻi ruhafzoni Nazm ahlin aning bulbuli hush ilhoni. Va durudi noma’dud ul xulosai ma’dum va mavjudgʻakim(1): To taxti fasohat avjida topti nishast, Ham nazmki etti zumrai tab’parast, Ham nozimining poyasiga berdi shikast, Ham nazmini qildi qaro tufroqqa past. Xurdabinlar xizmatida va xiradoyinlar hazratida ma’ruz ulkim, nazm kalomi rutbasi rif’atigʻa ushbu dalil basdurkim, aning muqobilasidakim, arab fusahosi balogʻat zevarlari bila namoyishliq va fasohat gavharlari bila oroyishliq nazm ra’nolarigʻa jilva berurlar erdi va da’vo koʻsi ovozasii falakka yetkururlar erdi. Hazrati maliki allomning(2) kalomi mu’jiz nizomi(3) Jabraili(4) hujasta farjom vositasi bila xayr-ul-anom alayhissalavotu vassallamgʻa(5) nozil boʻldi. Bas nazm ilmi qoyillari va she’r fani komillarikim, daqoyiq durri pokining bahri ummoni va maoniy la’li otashnokining koni boʻla olgʻanlar, bas sharif xayl va aziz qavm boʻlgʻaylar, bu jihatdindurkim, alarning nomin otlari va kiromiy sifotlari zamon sahoyifidin va davron safoyihidin mahv boʻlmasun deb tasnif ahli ta’liflarida va ta’lif xayli tasniflarida fusuli orosta va abvobi piyrosta qilibdurlar va oʻz kitobatlarigʻa bu jamoat zikridin zeb beribdurlar. Ul jumladin biri hazrati mahdumi, shayx ul-islomi mavlono Nuriddin Abdurahmon Jomiy(6) (madda zilli va irshodahu)(7) dur. Ulkim bu toʻquz falakni aql etsa xayol, Daryoi ulumigʻa topar qatra misol, To chashmai tab’i dahr aro ochti zulol, Hayvon suyi yangligʻ ayladi molomol. Mundoq buzurgvor oliy miqdor «Bahoriston»(8) otligʻ kitobidakim, sekkiz ravza ochibdur va sekkiz ravzai jannat alar xijolatndin el koʻzidin ixtifo pardasigʻa qochibdur va oni Sultoni Sohibqiron(9) oti zevari bila muzayyal va alqobi gavhari bila mukallal qilibdur, bir ravzasini bu mavzun navoliq balobil va matbu’ sadoligʻ anodil gul bongidin rashki nigorxonai Chin(10) va gʻayrati firdavsi barin qilibdur va Amir Davlatshohkim(11), Xuroson mulkining asil mirzodalari orasida fazl va donish zevari bila bahramand, faqr va qanoat toji bila sarbalanddur, ham Sultonn Sohibqiron otigʻa «Tazkirat ush-shuaro»(12) otligʻ kitob bitibdur, voqean base zahmat tortibdur va bu toifani yaxshi jam’ qilibdur. Bu bobda yana dagʻi rasoil va kutub bor. Ammo barchasidan burun oʻtgan shuaro va erta kechgan fusohoning oti mazkur va sifoti masturdur va bu xujasta zamon va farxunda davron shuaro va xushta’blarikim, Sulton Sohibqiron yumni davlatidin va natijai tarbiyatidnn she’rning koʻprak uslubida, bataxsis gʻazal tavrida barchadin dilosoroq va nishot afzoroqdur, tarkibi salosat va latofatin burungʻilarga yetkuradurlar va ma’ni nazokat va gʻarobatin ulcha sharti bor, bajo kelturadurlar, otlari ul jamoat zumrasida boʻlmoqdin mahrum va soʻzlari ul tartib va qoidada noma’lum uchun shikasta xotirgʻa va sinuq kungulgʻa andoq keldikim, bir necha varaq bitilgay va bu asr shuarosi bila bu davr zurofasi otin anda sabt etilgay, to bu niyozmandlar ham burungʻi shuaro akobiri zaylida mazkur boʻlgʻaylar va bu payravlar ham ul rahbarlar xayligʻa qoʻshulgʻaylar. Bu jihatdin Sulton Sohibqironning humoyun valodatlari(13) zamonidin roʻzafzun davlatlari davronigʻachakim, qiyomatgʻacha barqaror va olam inqirozigʻacha poydor boʻlgʻay, ulcha faqir eshitibmen, ammo xizmatlarigʻa yetmaymen va ulcha xizmatlarigʻa yetibmen, ammo holo bu fano dor ul-gʻururidin baqo dor us-sururigʻa intiqol qilibdurlar(14) va ulcha holo bu farrux zamonda namoyandadurlar(15) va ul hazrat zoti malakiy sifotigʻa madh saroyandadurlar, jam’ qi-lilgʻay va har qaysining natoyiji tab’idin biror nima nishona noʻsunluq yozilgʻay. Chun bu maqsudgʻa yetildi, oni sekkiz qism etildi va har qismi nafis bir majlisgʻa mavsum boʻldi va majmu’igʻa «Majolis un-nafois»(16) ot qoʻyuldi. Bu tuhfaki, xushmen ibtidosi birla, Ham nazm latoyifi adosi birla, Ummid bukim, umr vafosi birla, Xatm aylagamen shoh duosi birla. Avvalgi Majlis Jamoati maxodim va azizlar zikridakim, bu faqir alarning sharif zamonining oxirida erdim va mulozimatlari sharafiga musharraf boʻlmadim Ul jumladin, soliki atvor va koshifi asror, ya’ni: Hazrati Amir Qosim Anvor(1) (quddisa sirruhu(2))dur. Har necha alarning rutbasi shoirliq poyasidin yuqoriroqdur va valoyat ahli(3) zumrasida vasfdin tosh-qariroq, ammo chun haqoyiq va maorif adosida(4) nazm libosi dilpazirroq uchun iltifot qilur ekandurlar, tayammun jihatidan bu muxtasarni alarnnng sharif ismlari bila ibtido qilildi. Mirning asli Ozarbayjondindur va mavludi Sarob otligʻ kentdindur. Yigitliklarida shayx Sadriddin Ardabiliy(5) (quddisa sirruhu)gʻa murid boʻldilar va sufiya odob va tariyqin andin takmil qilib shayx ishorati bila Xurosongʻa keldilar va oz vaqtda xaloyiq Mir xizmatigʻa firifta boʻlub gʻavgʻo qila boshladilar. Podshohi zamon Mirga ixroj hukmi qildi. Balx va Samarqand sari borib, muddate boʻlub, yana dor us-saltanat azimati qildilar, yana Chigʻatoy mirzodalari, balki ulus ozadalari murid boʻlnb, hujum qila boshladilar. Ravishlari pok erdi va nafaslari otashnok. El bagʻoyat alar nazmlarigʻa moyil va she’rlarin oʻqumoq va bitimakka rogʻib boʻldilar. Har oyinakim, devon jam’ qilurgʻa bu amr bois boʻldi va «Anis ul-oshiqin»(6) otligʻ muxtasarroq masnaviy ham nazm qildilar va tarje’(7) dagʻi dedilar va tabarruk jihatdan ikki matla’ bitilur, biri bukim: Ishqi tu ki sarmoyai mulki du jahon ast, Alminnatu lillahki, maro bar dilu jon ast(8). Yana biri bukim: Rindemu oshiqemu jahonsoʻzu joma chok, Bo davlati gʻami tu zi fikri jahon chi bok(9). Bu faqir avval nazmekim, oʻrganibmen, bu soʻnggi matla’dur. Hamono uch yosh bila toʻrt yoshning orasida erdim, azizlar oʻqumoq taklifi qilib, ba’zi hayrat izhor qilurlar erdi va masnaviylari hazrati mavlono Jaloliddin Rumiy(10) (quddisa sirruhu) masnaviylarining vaznidakim «ramali musaddas» derlar voqe’ boʻlubtur, bu misra’kim: Bud dar Tabriz sayyidzodaye(11). andindur, goʻyoki maqsad oʻzlaridur va tarje’larining bandi bu baytdurkim: Tui asli hama pinhonu paydo, Ba af’olu sifotu zotu asmo(12). Va ul hazratning mubbrak marqadi Jom viloyatida Xarjurd qasabasidadur. Va faqir ham ul ostona joroʻbkashlaridinmen(13). Vafotlari sanai xamsa va salosina va samona miada(14) voqe’ boʻlubdur. Mir Maxdum — Hazrati Mir Qosimgʻa(15) xalifa va farzand va mahbub masobasida erdi, otasi Makkadin Imom Ali Muso ar-Rizo(16) ziyoratigʻa Mashhadgʻa keldi, Qaytib Nishopurgʻa yetganda kadxudo boʻlub mutavattin boʻldi. Va anga uch farzand tangri inoyat qildi, kichikragi Mir Maxdum erdikim, oti Sayid Muhammaddur, shahrga tahsilgʻa keldi va zohir ulumin takmil qilgʻon chogʻda hazrati Mir Qosimning zuhur va shuhrati vaqti erdi, ul hazrat xizmatigʻa yetgach murid va vobasta boʻldi va hazrat Mir aning tarbiyat va takmiligʻa mashgʻul boʻldilar va azim riyozatlar buyurub qattiq xizmatlargʻa ruju’ qildilar. Chun Mir Maxdum poktiynat va sohibdavlat yigit erdi, ul xizmatlarni andoq qildikim: «Man xadima xudima»(17) mazmuni bila hazrat Mir Qosim anga Mir Maxdum ot qoʻydilar va doim hazrati Mir Qosim ani aziz va mukarram tutar erdilar. Bu matla’ aningdurkim: Mutrib, bizan taronavu soqiy biyor jom Xunash halol onki biguftast: «may harom» (18). Va mazori Nishopur viloyatida Mehroboddadur. Hofizi Sa’d — Mir Qosim muridlaridandur Chun loubolivash va shoʻxtab’roq kishi erdi. Xiriy shahrining lavand va ichkuchi yigitlari anga musohib boʻlur erdilar. Bu jihatdin alardin nohamvor maoshva beandom atvor zohir boʻlur erdi. Hazrati Mirgʻama’lum boʻlgʻoch, oni oʻz suhbatidin mahrum qilib xonaqoxdin ixroj qildilar va buyurdilarkim, hujrasini buzub tufrogʻin toshqari tashlasinlar. Ul mahalda Hofizi Sa’d bu gʻazalni ayttikim, bu matla’ ul gʻazaldindur: Maro dar olami rindi ba rasvoi alam kardi, Dilam burdiyu jonamro nadimi sad nadam kardi(19). Va andin soʻngra Hofiz mardud boʻlub, mulozamat davlatiga musharraf boʻla olmadi. Va Hofiz hamul hirmonda olamdin oʻtti. Xoja Abdulvafoyi Xorazmiy (quddisa sirruhu) kibori avliyodindur. Xorazm xalqi gʻoyat malakiy sifotligʻidin Xojani «er farishtasi» derlar erdi va Xoja ulumi zohiriy va botiniyni takmil qilib erdi. Va tasavvufda yaxshi musannofoti bor va mashhurdurkim, ulumi gʻariba ham bilur erdi, ammo andin zohir, boʻlmas erdi, balki gʻoyati tavajjuh va istigʻroqdin parvo ham qilmas erdi. Advor va musiqiy ilmida dagʻi mahorati bor erdikim, risolasidan ma’lum boʻlur. Xoja avsofini har kishi bitir boʻlsa, alohida bir kitob bitmak kerak, ma’lum emaskim, bir kitobda ham siqgʻaymu yo yoʻq. Bir ruboiysi bila ixtisor qiloli. Bad kardamu e’tizor badtar zi gunoh, Zero ki dar in hast se da’vii taboh, Da’vii vujudu da’vii quvvatu havl, Lohavla valo quvvata illo billoh(21). Xoja ham Xorazmda olamdin oʻtti va muborak marqadi ham Xorazmdadur. Mavlono Husayn Xorazmiy — Xoja Abulvafo (quddisa sirruhu)ning zohir ilmida shogirdi erdi va botin ilmida murididur. Mavlono oʻz zamonining mashohiridindur va «Maqsadi aqso» (22) aning tasnifidur. Va Mavlono Jaloliddin Rumiy (quddisa sirruhu) masnaviysigʻa sharh bitibdur va «Qasidai burda»(23) gʻa ham xorazmiycha turkiy til bilan sharh bitibdur. Oʻzga musannafoti ham bor. Ammo axloq va sifoti botin ilmida yorugʻlik topqonning munofisidur. Va Mavlono Shohrux(24) mirzo zamonida bir gʻazal uchun takfir qilib, Xorazmdin Hiriygʻa kelturdilar. Chun donishmand va istiloh bilur kishi erdi hech nima sobit qila olmadilar. Qaytib yana oʻz mulkiga ketti. Va ul gʻazalning matlai budurkim: Ey dar hamin olam pinhon tuvu paydo tu. Ham dardi dili oshiq, ham asli mudovo tu(25). Mavlononi Tansoʻfi bulogʻida (Xorazmda) oʻzbek shahid qildi va qabri Xoja Abulvafo (quddisa sirruhu) qabrining oyogʻi saridur. Shayx Ozariy — Isfaroyinda zuhur qildi va she’ri shuhrat tutti va kuhulat sinnida mayli suluk sari tushti. Haji muborak safarigʻa borib, sayr rasmi bila Hnnd sari mutavajjih boʻldi. Anda koʻp akobir va mashoyix xizmatigʻa musharraf boʻlub ul mulk salotini anga murid va mu’taqid boʻldilar va debturlarkim, Gulbarga podshohi Shayxqa bir lak yarmoq taklif qildi, ammo oʻz rasmlari birla bosh yerga qoʻymoq, taklifi ham koʻrguzdi. Shayx ul vajhqa bosh endurmadi va bu baytni ayttikim: Mani turk, hindu jifai jaypol guftaam, Bodi buruti juna ba yak jav namexaram(26). Va Hinddin qaytgʻandin soʻngra Isfaroyinda goʻsha ixtiyor qilib toatqa mashgʻul boʻldi va ba’zi kutub, misli «Ajoyib ud-dunyo» va «Javohir ul-asror»(27) Shayxningdur. Oʻzga musannafoti ham bordur. Va devoni ham mashhurdir. Va bu matla’ aningdurkim: Boz shab shud chashmi man maydoni gir'ya ob zad, Sayli ashk omad shabixun bar sipohi xob zad(28). Va shayxning qabri ham Isfaroyinda oʻz maskanida — oʻqdurur va Hoji Avhad Mustavfiykim, fazoyili sharhdin mustagʻniydur, Shayxning vafoti ta’rixin (29) lafzi topibdur. Bu faqir Mavlono Toʻti Turshiziy favtigʻa lafzi tarix topib erdim, ma’lum boʻlurkim bir tarixda oʻtubdurlar. Mavlono Kotibiy(30) — oʻz zamonining benaziri erdi. Har nav’ she’rgʻaki, mayl koʻrguzdi, anga maoniyi gʻariba koʻp yuzlandi, bataxsis, qasoidda balki ixtiro’lar ham qildi va koʻp yaxshi keldi. Va masnaviylari ham misli «Tajnisot» va «Zul-bahrayn» va «Zul-qofiyatayn»(31) va «Husn va ishq» va «Nosir va Mansur» va «Bahrom va Gulandom» bor. Ammo gʻazaliyot va qasoid devoni mashhurroq va yaxshiroq voqe’ boʻlubdur. Oxiri umrida «Xamsa»gʻa tatabbu’ bunyod qildi va anda da’volar zohir qilibdur. Goʻyo bu sababdin itmomigʻa tavfiq topmadi. Bu faqirning xayoligʻa andoq kelurkim, Mavlono Kotibiyda she’r saliqasi oncha bor ekandurkim, bizning Sulton Sohibqirondek suxandon podshoh anga murabbiy boʻlsa erdi va umri dagʻi biror nima vafo qilsa erdi koʻp elning koʻnglin she’r aytmoqdin sovutqay erdi. Ammo tole’i za’fidin bu mazkur boʻlgʻon ikki davlatqa musharraf boʻlmadi. Har taqdir bila insof uldurkim, aning asridin bu kungacha anga gʻolibi mahz she’rning-barcha uslubida kishi yoʻqtur. Aning yaxshi soʻzi koʻpdur. Ammo gʻazaliyotida bu matlai yaxshi voqe’ boʻlubdurkim: Zi chashmu dil badani xokiyam dar otashu ob ast, Ba chashm binu ba dil rahm kunki, kor xarob ast(32) Va qasoidida ham bu matla’ xub voqe’ boʻlubturkim: Ey rost ravii qazo, ba kamoni tu chun xadang Bar tarkashi tu charxi murassa’ dumi palang(33). Va masnaviysida kecha borib kunduz kelur ta’rifida ham bu bir bayt aningdurkim: Shabpara az gunbazi feruzagun Raft ba feruzai gunbaz darun(34) Va Mavlono Astrobodda toun marazi(35) bila oʻtti, oʻtar holda bu qit’ani aytib erdikim: Zi otashi qahri vabo gardid nogahon xarob Astrobodki, xokash bud xushboʻtar zi mushk, Andar u az piru barno hech kas boqi namond, Otash andar besha chun aftad na tar monad, na xushk(36). Va mazori Astrobodda Noʻh Goʻron degan goʻristondadir. Mavlono Ashraf(37) — darveshvash va nomurodsheva kishi erdi. Va kiyiz boʻrk ustiga qurchuq chirmar zrdi. Va el bila dagʻi omizishi oz erdi. Koʻproq avqot «Xamsa» tatabbu’igʻa sarf qilur erdi; to ul kitobni tugatur tavfiqi topti, voqean oʻz xurdi holigʻa koʻra yamon bormaydur. Afv fazilatida «Xamsa»sidin bu bayt yaxshi voqe’ boʻlubturkim: Ba nazdi kase k-oʻ ba donish meh ast, Zi mujrimkushi jurmbaxshi beh ast(38). Bu gʻazal matlai dagʻi aningdurkim: Xohamki, choʻbi tiyr shavam, to tu goh-goh Bar holi man zi goʻshai chashme kuni nigoh(39). Xoja Ismatullo — Movarounnahr buzurgzodalaridandur. Zohir ilmin takmil qilgʻondur. Gʻoyat xushtab’ligʻidan oʻzin she’rgʻa mansub qilib devoni mashhur boʻldi. Va Xalil Sulton(41) otigʻa yaxshi qasidalari bor. Bu matla’ Xojaningdurkim: Dil kabobest k-az u shoʻr barangextaand, Vaz namakdoni Xalilash namake rextaand(42). Va Xalil Sulton ash’orining devoni ta’rifida rangin qasidasi bor. Matlai budurkim: In bahri begaronki, jahonest dar barash, Gʻavvosi aqli kull nabarad pay ba gavharash(43). Va Xojaning qabri Buxoroda oʻz hujrasidadir. Mavlono Xayoliy — Buxorodin va Xoja Ismatulloning shogirdidir. Bu matla’ aningdurkim: Ey tiyri gʻamatro dili ushshoq nishona, Xalqe ba tu mashgʻul, tu gʻoyib zi miyona(44). Ikkinchi bayti dagʻi yaxshi voqe’ boʻlibturkim: Gah mu’takifi dayramu gah sokini masjid, Ya’neki, turo metalabam xona ba xona(45). Oʻzi xush xulq va xush tavr yigit ermish, hamonoki qabri Buxorodadur. Mavlono Bisotiy — Samarqanddindur. Shoʻx tab’i bor ermish, ammo bagʻoyat omiy ermish. Bu matla’i mashhurdurkim: Dil shishavu chashmoni tu har goʻsha barandash, Mastand, mabodoki, banogah shikanandash(46). Bu bayti ham xub voqe’ boʻlubturkim: Az xuroʻshi changu daf vasli tu mexohad dilam. Z-on ki dar har poʻste boshad xudoro doʻste(47). Qabri Samarqanddadur. Mavlono Yax’yo Sebak(48) — Xuroson mulkining rangin fozili erdi, koʻp ulum va fununda mohir erdi. Sanoye’ va aruz fanida barcha el ani musallam tutarlar erdi. Aning tab’i diqqatini har kishi bilay desa «Shabistoni xayol» degan kitobini koʻrsun. Avval «Tuffohiy» taxallus qilur erdi. Soʻngra «Fattohiy» ham taxallus qildi. Ammo «Xumoriy» va «Asroriy» ham taxallus qilibdur. «Fattohiy» taxallus bila bu matla’ aningdurkim: Eyki, davri lola sogʻar xoli az may mekuni, Raft umr, in dogʻi hasratro davo kay mekuni(49). Va «Asroriy» taxallus bila Xoja Hofiz(50) tatabbuida bu bayt aningdurkim: Arrai bargi kanab, ey bangiyon, z-on tez shud, To burad bexiniholi aqlu imoni shumo(51) Bu faqir aruz fanida vosita bila Mavlononing shogirdimen(52). Inshoollohkim, oʻz yerida kelgay. Mavlono darveshvash va qone’ kishi erdi. Goʻshaye ixtiyor qilgʻon jihatidin latoyifi tab’i ozroq shuhrat tutti. Sana isno va xamsina va samona miada(53) olamdin oʻtdi. Mir Islom Gʻazzoliy(54) — Hujjat ul-islom Imom Muhammad Gʻazzoliy (quddisa sirruhu) avlodidindur. Zohir ulumin takmil qildi va lekin foniy sifat va betakalluf kishi erdi. Va tibb va hikmatda mahorati bor erdi. Salotin va hukkom majlisigʻa borur erdi. Gʻoyati latofati tab’idin nazmgʻa dagʻi ishtigʻol koʻrguzur erdi va aning nazmda kamoli Hakim Anvariyning(55) bu qasidasi javobidakim: Chu murodi xeshro bo mulki Ray kardam qiyos(56). Ma’lum boʻlurkim, Alouddavla Mirzo(57) madhida aytibdurkim, har bayti boshtin oyoq ul zamonning bir ta’rixidur. Mir Balxda Hazoraspiylar chogʻida bor ekandur, Sulton Abu Sa’id(59) Mirzo chogʻida olamgʻa vido’ qildi. Sayid Ali Hoshimiy — Sayid Hoshimiy nasab va xushtab’ yigit erdi. Abdullatif Mirzo(60) mulozamatida boʻlur erdi. Va sipohiylik ham qilur erdi. Va shoʻx tab’gʻa bu bayt shohidi adildur. Dar biyobonin adam budam ba fikri on dahan, Shud padid on xatti sabzu gasht Xizri rohi man(61). Qozi Muhammad Imomiy — mutadayyin va xushtab’ kishi erdi. Xurosonning qoziyul-quzotligʻ mansabida mutammakkin boʻldi. Va nazmgʻa gohi mashgʻul boʻlur erdi. Ash’ori Hiriy shahrida el orasida bor. Bu matla’ aningdurkim: Guftamash gul-gul baromad rangi ruxsorat zi mul, Gʻunchai u dar tabassum shudki, az gulho chi gul(62). Va qabri Hiriyda Imom Quzotning goʻristonidadur. Mavlono Muhammad Olim — Samarqand ulamosidin Ulugʻbek Mirzo(63) bila hamsabaq va musohib erdi. Ammo bagʻoyat daler va shoʻxtab’ va xiyra kishi erdi. Bahsda koʻp goʻstoxona soʻzlar va javoblar aytur erdi. Saltanati azim ush-sho’niy tahammul qila olmadi. Samarqanddin anga ixroj hukmi boʻlub Hiriyga keldi va munda Mavlononing maqdamin gʻanimat tuttilar va sokin boʻldi. Bu matla’ aningdurkim: Mo siyah baxtemu bad roʻzemu axtar soʻxta, Sham’i maqsude ba umri xuld shabe nafroʻxta(64). Va Mavlono ham Hiriyda madfundur. Mavlono Qudsiy — hiriylikdur, shiringoʻy kishi ermish. Va ogʻzida laqva marazi bor erdi, andoqkim ogʻzidin suv borur erdi va zabt qila olmas erdi, bu bobda debdurkim: Bu vujudi chunin dahanki, marost, She’r goʻyamki, ob az u bichakad(65). Bu matla’ dagʻi aningdurkim: Eyki, man’am mekuni az didani on gul’uzor, Holati dilro namedoni, maro ma’zur dor(66). Mavlono Ruhiy Yoziriy — Xuroson afozilining doxilidur. Tab’i xub va suluki margʻub kishi erdi. «Bulbul bila gul» va «Sham’ bila parvona» orasida munozara bitibdur. Anda koʻp diqqat koʻrguzubtur. Saraxs viloyatidin nari Darun va Yezirgʻacha koʻprak tab’ ahli aning zamonida anga shogird erdilar. Bu matla’ aningdurkim: Namexohamki, kas yobad zi sirri holam ogohi, Va garna olame soʻzam ba yak ohi sahargohi(67). Mavlono Sohib Balxiy — bovujudi she’r fanida mahoratlik kishi erdi, advor va musiqiy ilmida komil erdi. Oʻz gʻazallarini oʻz amallariga bogʻlabdurkim, aning fazoyiligʻa dalolat qilgʻay. Ul jumladin, «Chahorgoh» amalidirkim, mashxurdur. Derlarkim, Joʻgi Mirzo(68) majolisida ul amaldin oʻzga nima aytturmas ekandurki, bu gʻazalga bogʻlabdur: Hamchu subh az mehri roʻyat mezadam damhoi sard, To rasam roʻze ba koʻyat dil base shabgir kard(69). Va Xoja Salmonning(70) masnu’ qasidasigʻa javob debturkim, andin koʻp iste’dod ma’lum boʻlur za yana bir qasidasi javobida bu matla’ xub voqe’durkim: Zi qomati tu ba olam qiyomate barxost, Qiyomatest qadat gar buvad qiyomat rost(71) Va gʻazaliyotida bu matla’ mashhurdurkim: Tui koni namaku mo shoʻrbaxton, Xudo in dod morou turo on(72). Va tab’ida tama’ mufrit uchun bovujudi fazoyil el qoshida izzati kamrak erdi. Oshpaz bila nonvoy-din osh va non tilab yer erdi. Bu gʻarazgʻa aytqon qit’asidin bir bayt budururkim: Magasi murda bud qaylai roʻi osham, Shubushi zinda bud kunjudi roʻi nonam(73). Mazori Balx navohisidadur. Mavlono Siymiy — Nishopurdindur, koʻp fazli bor erdi. She’r va muammo va insho va xatda asridagʻi bu fan ahli musallam tutar erdilar. Bir kun da’vo bila ikki ming bayt aytib bitigani mashhurdur. Va muhriga bu baytni aytib qozdurubdurkim: Yak roʻz ba madhi shohi pokiza sirisht Siymiy du hazor bayt guftu binavisht(74). Har oyinakim, bu baytdin boshqa el ichida gʻazali-din bir ozroqcha bor. Mavlono Ali Ohiy — Mashhaddindur. «Xamsa» muqobalasida necha masnaviy aytibdurkim, chun muqobalagʻa keltursa, goʻyoki boʻlmas. Ul jihatdin shuhrat tutmaydur. «Xayol va visol» otligʻ kitobida bir bayti bor, magarkim, mulhimi gʻayb aning tiliga oʻz she’ri bobida solgʻondurkim: She’reki buvad zi nukta soda, Monad hama umr yak savoda(75). Mavlono Ali Shihob — turshizlikdur. Sulton Muhammad Boysungʻur(76) mulozimi erkandur, ham ravon, ham puxta aytur erkandur. Ul zamon shuarosi andin yomon ayturlar ermish. Va Mavlono Sirriy aning oʻgʻlidurkim, oʻz yerida mazkur boʻlgʻay. Bu matla’ aningdurkim: Chu parda az rux chun oftob bardori Ba jonu dil kunadat mushtari xaridori(77). Muhammad Ali Shugʻoniy — vazirzodadur, tab’i xub voqe’ boʻlgʻon jihatdin nazmgʻa koʻp mashgʻul boʻlur erdi, bu bayt aning ash’oridindurkim: Chunon gʻariqi mayam, soqiyoki, az gili man Agar gule badar oyad sharob az u bichakad(78). Mavlono Tole’iy — ham Sulton Muhammad Boysungʻur modihi erdi. Tab’i gʻarobat sori maylliq shoirdur. Imomi jin va ins Ali ibni Muso ar-Rizo madhida qasida aytibdur, matlai budurkim: Xishti in mehri zar andudeki, bar saqfi samost, Bahri farshi ravzai Sulton Ali Muso Rizost(79). Mavlono Tusiy — masalgoʻy va gʻazalgoʻy erdi. She’ri base omfirib erdi. Uzun umr topti, hamonoki yoshi yuzga yetti. Bu matlai mashhurdurkim: Zihi noʻshi labi la’lat hayoti. jovidoni man, Ba dandon megazi labro chi mexohi zi joni man(80). Bu matla’ ham aningdurkim: Maro boshed, ey xubon, xudoro, Xudoro doramu boqi shumoro(81). Iroqda olamdin oʻtti. Bobo Savdoiy(82) — Bovarddindur. Avval «Xovariy» taxallus qilur erdi. Gʻaybi olamdin anga jazaba yettikim, aqli zoyil boʻlub, eldin chiqib bosh-ayogʻ yalang devonalardek togʻu dashtda kezar erdi. Oʻz holiga kelib el orasigʻa kirgandan soʻngra, «Savdoiy» taxallus qildi. Boysungʻur Mirzo otigʻa qasoyidi bor. Gʻazalni dagʻi nav’i aytnbdur. Bu matla’ aningdurkim: Anbarat xolu ruxat vardu xatat rayhon ast, Dahanat gʻunchavu dandon duru lab marjon ast(83). Umri seksondin oʻtti va qabri Bovardning Sukkon otligʻ kentidadur. Ikki gʻarib oʻgʻul yodgor qoʻyub bordi. Mavlono Zohidiy — Bobo Savdoiygʻa muosir erdi. Amir Xusravning(84) «Daryoi abror»iga tatabbu’ qilibdur va Mavlono Kotibiyning «Tajnisot»igʻa ham ma’razgʻa kelibdur. Va munojotida aning bu banti yaxshi tushubdurkim: Zuhraro chang yo rubob ki dod, La’l dar sang, yo rab, ob ki dod? (85) Mavlono Amiriy — turk erdi va turkcha shs’ri yaxshi voqe’ boʻlubdur, ammo shuhrat tutmabdur. Va bu bayt aning «Dahnoma» sndindur: Ne yemakdin, ne uyqudin solib soʻz, Yemakdin toʻyub uyqudin yumub koʻz. Ba forsiyda shayx Kamol(86) tatabbu’i qilibdur. Bu matla’ aningdurkim: Roʻzi qismat har kase az aysh baxshi xud sitond, Gʻayri zohid k-oʻ riyozatho kashidu xushk mond(87). Aning qabri Badaxshon sari Arhang Saroydadur. Mavlono Badaxshiy — fozil kishi ermish, Ulugʻbek Mirzo zamonida Samarqandda shuaro ani xushgoʻyliqgʻa musallam tutubdurlar. Va Mirzoning dagʻi koʻp iltifoti bor ermish. Bu matla’i mashhurdurkim: Ey zulfi shab misoli turo dar bar oftob, Az shab ki did soyaki uftad bar oftob!(88). Mavlono Tolib Jojarmiy — Sherozda nash’u namo topibdur. Va qabri hazrati Xoja Hofizning oyogʻi sari erdi. Bu ruboiysini qabri toshigʻa bitib erdilarkim. Faqiri haqir yod tuttumkim: Dar koʻchai oshiqi ba paymon durust, Meguft ba man ahli dile roʻzi naxust, Tolib matalab kase ki u gʻayri tu just, Tu tolibi u boshki, u tolibi tust(89). Mavlono Burunduq — nadimvash va hazzol kishi ermish. Sulton Boyqaro(90) binni Umarshayx xizmatida boʻlur ermish va ul zamon shuarosi aning tilidin qoʻrqub, aning jonibini koʻp rioyat qilur ermishlar va ani ustod lafzi bila xitob qilur ermishlar. Va bu matla’ aningdurkim: Labi shirini tu bo tungi shakar memonad, Duri dandoni tu bo iqdi guhar memonad(91). Mavlono Jununiy — hiriyliqdur. She’ri yomon ermas ekandur. Ammo nazmda tab’i hajv va hazl sari moyil erkandur. Xoja Hofiz Sharbatiy bila aning orasida nizo’ voqe’ boʻldi va ul munozaatni hajv qildi va xaloyiq ul hajvni yod tuttilar va yaxshiroq she’rlari bu jihatdin bartaraf boʻldi va ul hajv chun mashhur erdi bitmak munosib koʻrunmadi. Bu matla’ aningdurur: Ey ahli jununro ba kamandi tu zabuni, Z-on roʻy dar on halqa zabun ast jununi(92) Mavlono Orifiy — bagʻoyat fozil va xushgoʻy shoir erdi. Zamon ahli ani Salmoni Soniy derlar erdi, ham she’ri munosabatidin, ham koʻzlari za’fidin. Va Salmonning koʻzi ogʻrigʻonda aytqon qasidasigʻakim, matla’i bu dururkim: Dardoki, dard kard savodi basar xarob, Ayyom kard chashmai chashmi maro sarob(93). Mavlononing dagʻi koʻzi ogʻrigʻonda javob aytibdur. Bu bayti xubturkim: Bar palaki surxi didai man dorui safed, Boshad biaynih namaki suda bar kabob(94). Va «Goʻy va chavgon» munozarasida ham masnaviysi bor, rangin aytibdur. Ot ta’rifida bu ikki bayt andindurkim: Chun goʻi sipexr gird basti, Maydon-maydon chu goʻy jasti. Har gohki, dar araq shudi gʻarq, Boron budi-yu dar miyon barq(95). Gʻazal devoni ham bor. Bu matla’ aningdurkim: Ahd kardamki, nayoyam ba dar az mayxona, To ba-don damki, maro pur nashavad paymona(96). Qabri Hiriy shahridadir. Mavlono Sulaymoniy — Bobur Mirzo(97) xizmatida boʻlur erdi. Va badihani ravon aytur erdi. Ammo Hazrati Xoja Hofizning bu matlai javobidakim: Yod bod on ki sari koʻi tuam manzil bud, Didaro ravshani az xoki darat hosil bud(98). Aning bu matlai yomon voqe’ boʻlmaydurkim: Halli on nuktaki, bar piri xirad mushkil bud. Ozmudem, ba yak jur’ai may hosil bud(99). Soʻnggʻi bayti budurkim: Guftam az madrasa pursam sababi hurmati may, Dari har kaski, zadam bexudu loya’qil bud(100). Va mashhur mundoqdurkim, bu ab’yot Mavlono Hakim tabibning xotuni Mehriningdur(101). Va bu faqir siqqa eldin eshittimkim, Sulaymoniyningdur, vallohu a’lam!(102) Mavlono Qadimiy — naqorachilikka mashhurdur, ammo tab’i nazmlarda mulonim erdi, bu matla’ aningdurkim: Be jamolash didai ravshan chi kor oyad maro, Ravshani dar dida az didori yor oyad maro(103). Soʻnggʻi bayti yaxshiroq voqe’ boʻlubdur: Oh az on soatki, nogah dar rahe pesh oyadam, Muddate boyadki, to dil bar qaror oyad maro(104). Mavlono Masihiy — Kushanj viloyatidin erdi. Pokiza roʻzgor va musulmonvash kishi erdi. Derlarki, Makka ziyorati davlatigʻa musharraf boʻldi. Va tab’i shoʻx erdi. Yaxshi ash’ori bor. Bu matla’ aningdurkim: Moro ba jafo kushta pushaymon shuda boshi, Xuni dili mo rexta pazmon shuda boshi(105). Derlarki, Ka’ba safarida Mavlono bodiyada xorgʻon mahallidakim, mugʻaylon nigʻochi koʻlankasida oyogʻidin tikon sugʻururgʻa mashgʻul ekandur, qofila shoʻx tab’laridin biri bu baytni debturkim: Az ranji rahi duru sarxori mugʻaylon, Az omadani Ka’ba pushaymon shuda boshi(106). Mavlono Hoji Abulhasan — turkdir, ammo tolibi ilmliqqa mashgʻul boʻlub, biror nima modda hosil qilibdur, chun tab’i xub erdi, she’r ayturgʻa mashgʻul boʻldi. Bu turkcha matla’ aningdurkim: Kelibtur ul gulu bir hafta turub boradur, Bu oʻt koʻngulga tushub jonni kuydurub boradur. Muammo fanida dagʻi yaxshi erdi. ismigʻa bu latif muammo aningdurkim: Mavlono Qutbiy — Sulton Mas’ud Mirzo(107) mulozimi erdi. Shoʻx tab’ kishi erdi. Turkiy va forsiy she’rda jald erdi. Bu turkcha matlai mashhurdurkim: Gʻuncha gar nisbat qilur oʻziga dildor ogʻzini, Ey sabo yeli, toʻla qon ayla zinhor ogʻzini. Mavlono Naimiy — Mavlono Qutbiygʻa qarobatdur. Yomon tab’i yoʻq erdi. Turkiy nazmlarga tab’i muloyim erdi. Va Sulton Sohibqiron ostonasida boʻlur erdi. Chun qobiliyati bor erdi va sidq va ixlosi bila qulluq qilur erdi. Koʻp iltifot topti, oqibat sadorati oliy mansabqa sarafroz boʻldi. Bu matla’ aningdurkim: To adamdin boʻldi paydo munchakim husnu jamol, Sen parivashdek yaratmabdur bashardin zuljalol. Hamul hazratning qazoqligʻida yara yeb olamdin oʻtti. Mavlono Zayn — kissadoʻzluq san’atigʻa mansub erdi. Va oʻz zamoninnng shoʻx tab’laridin bir ani tutarlar erdi. Bu maqta’ aningdurkim: Bo Zaynki, man’at kunad az mardumi nojins, Begona chunoneki, gʻami xesh nadori(108). Mavlono Muhammad Jomiy — Hazrat Mavlaviy Maxdumi Nuranning(109) inisi erdi. Zohir ulumin takmil qilib erdi. Axloq va sifoti darveshona va suluk ravishi bexeshona, advor va musiqiy ilmida mohir va soyir fazliyotda komil erdi. Ul ogʻogʻa inilikka loyiq va tariyqi alar tariyqi bila muvofiq erdi. Bu ruboiy alarningdurkim: In bodaki, man be tu ba lab meoram, Ne az pai shodiyu tarab meoram. Zulfi siyahi tu roʻzi man karda siyoh, Roʻzi siyahi xesh ba shab meoram(110). Qabri ul hazratning manzillarida qutb us-solikin Mavlono Sa’diddin Koshgʻariy(111) (quddisa sirruhu)ning sufasida, aning ayogʻi sari voqe’durur. Mir Shohiy(112) — sabzavorliqdur. Asli sarbadorlardin boʻlur. Boysungʻur Mirzo mulozamatida boʻlur erdi. Oti Mir Oqmalikdur. Farogʻatdoʻst va xushbosh kishi erdi. Aning she’rini choshni va salosat va yakdastlik va latofatida ta’rif qilmoq hojat ermas. Gʻazali agarchn ozdur, ammo barcha xaloyiq qoshida pisandida va mustahsandur. Faqir agarchi ani koʻrmadim, ammo aning bila faqirni orasida e’lom va irsol voqe’ boʻldi. Mulk podshohi otamni hukumat rasmi bilan Sabzavorgʻa yuborib erdi va Mir Shohiyni Astrabod hokimi tilab Jurjon mamolikiga eltib erdi. Astrabodda anga qazo yetib na’shin Sabzavorgʻa kelturdilar va obo va ajdodi daxmasida xaloyiqni oʻtru chiqorib ani oxirat yeriga dafn qildilar. Astrabodda aytqon ikki matlai tuganmay qolgʻon erdikim, vasiyat qilgʻondurkim, Xoja Avhad alarni tugatsun deb, biri budurkim: Xarobem az dili berahm gah-gah yod kun moro, Sagi koʻi tuyem oxir ba sange shod kun moro(113). Yana biri bukim: Tu shahrnyori jahon, mo gʻaribi shahri tuyem, Vatan guzoshtai bexonumon zi bahri tuyem(114). Xoja Avhad ikkalasin tugatti va devonigʻa bitildi va shahr shuarosigʻa marsiya taklifi qildikim, ayttilar. Bu bir bayt ul marsiya ab’yotidiidurkim: K-oʻ bishav zeru zabar az ashku oham Sabzavor, Z-onki shahri shoh be Shohiy nameoyad ba kor(115). Mavlono Mushtariy — astrobodligʻdur. Oʻz vaqtida mashohirdin erdi. Bu matla’ aningdurkim: Soqiy agar mayam nadihad dar havon gul. Dasti man astu domani soqiyu poi gul(116). Mavlono Ali Dardoʻzd ham astrabodligʻdur. Bu matlai mashhurdur va yaxshi voqe’ boʻlubdurkim: Guzasht umru nameoram az sharob guzashtan. Ki, mast xoham az in olami xarob guzashtan(117). Mavlono Tole’iy — kamardoʻzliqqa mansubdur. Bu matla’ aningdurkim: Yoram zi gʻamza tiyru zi abru kamon kashid. Az roʻi xub har chi rasad metavon kashid(118). Mavlono Muhyi — Boysungʻur mirzo mulozamatida boʻlur ermish. Bu matla’ aningdurkim: Bo ruxat dam zi siym natvon zad, Boʻsa onjo zi biym natvon zad(119). «Majolis un-nafois»ning avvalgʻi majlisining itmomi Bu valoyatosor guruh va bu fasohatshior anbuhlarning ruhlarinikim, xaloyiq ruhi alarning jonparvar nafaslaridin tozadur va ulus osoyishi alarning ruhbaxsh kalomlaridin beandoza. Haq subhonahu va taolo sahobi inoyatidin fayz yomgʻuri selobigʻa gʻariq qilsun va magʻfirati soiqasidin ruh shu’lasi anvorigʻa hariq etsun. Va alarning ruhoniyatidin Sultoni Sohibqiron humoyun tab’igʻakim, fasohat bahrining samin gavharidur, nur va safolar bersun, va balogʻat boʻrjining munir axtaridur, surur va ziyolar yetkursun. Ruboiy: Yo rabki, bu shohkim ulus xonidur, Tab’ ahliyu zehn xayli sultonidur. Ne xonu ne sultonki, jahon jonidur, Ber umr ila davlat, ulcha imkonidur. Ikkinchi Majlis Ul jamoati azizlar zikridakim, faqir alardin ba’zining mulozamatigʻa kichiklikda yetibmen va ba’zining suhbatiga yigitlikda musharraf boʻlibmen, alar sitta va tis’ina va samona mia(1) tarixidakim, bu muxtasar bitiladur, bu fano domgohidin baqo oromgohiga boribdurlar Ul jamoadin: Mavlono Sharafiddin Ali Yazdiydur(2) — Mavlononing sohibkamolligʻi olam ahli qoshida musallamdur. Shohrux sulton buzugʻligʻida faqirning volidi jamoati kasir bila roʻzgor havodisi fitnasidin Xurosondin qochib, Iroqqa borurda Taftgʻakim Mavlononing muvalladidur, yarim kecha yetib tushdilar. Ittifoqo manzil alarning xonaqohi eshikida voqe’ erdi, tong otqonda, andoqkim, oʻyuni atfol da’bi boʻlur, ul jamoatning atfoli ul xonaqohgʻa oʻynagʻali kirdilar va faqir ham alar bila erdim, taxminan olti yoshimda boʻlgʻay erdnm, va Mavlono bir rahbada oʻlturub ermishlar, tushgan jamoatning kayfiyatin ma’lum qilmoq uchun atfoldin birini tiladilar. Faqir alar sori borurgʻa muvaffaq boʻldum. Har nekim soʻrdilar javob aytdim. Tabassum qilib tahsin qildilar, dagʻi soʻrdilarkim, maktabgʻa boribmusen? Dedimkim: boribmen. Dedilarkim: ne yergacha oʻqibsen? Dedimki: «taborak» surasigʻacha. Dedilarkim: bu jamoat atfolidin biz tilaganda, sen kelib biz bila oshno boʻldung, sening uchun fotiha oʻquli deb oʻz fotihalarigʻa musharraf qildilar. Hamul zamon faqirning volidi va ul xayl ulugʻlari kelib, Mavlono xizmatida anvoi niyozmandligʻlar qilgʻondin soʻngra, faqirgʻa andoq shuur hosil boʻldi angakim, «ne kishi er-kandurlar». Va alar musannafotidin ulcha mashhurdur: «Qasidai Burda» sharhi va «Asmoulloh»(3) sharhi va «Zafarnoma» tarixidur va muammo fanini alar tadvin qildilar, anda ham «Hulal»(4) va «Munozara» va «Muntaxab» alarning tasnifidur. Va Mavlono himmat va bazl bobida ta’rifdin mustagʻniy erdilar. Tabarrukan bir matla’lari bitildikim: Sufiy, mabosh munkiri rindoni mayparast, K-andar piyola partave az aksi doʻst hast(5) Va Mavlononing qabri Taftda hamul xonaqohda-oʻqdur. Hoja Avhad Mustavfiy — aning laqabin «Kadud» ham derlar. Oʻz asrining yagonasi erdi. Koʻproq ulum va fununni bilur erdi, bataxsis ulumi gʻaribani, ammo falakiyotda shuhrati bor erdi. Bu faqir ul buzrukvor suhbatigʻa yetar erdi, koʻp iltifotlari bor erdi. Va she’rda dagʻi devon tartib qilibdur, yaxshi qasoyidlari bor. Bu matla’ aningdurkim: Ey zi boʻstoni jamolat chashmu jonro zebu zayn, Gashta bar nargis havodori chashmat farzi ayn(6). Va bu qasidani Sultoni Sohibqiron otigʻa muzayyal qilibdurkim: Shod bosh, ey dilki, bar mo soyai rahmat fikand, Oftobi osmoni saltanat Sulton Husayn(7). Va Xoja Sabzavorda sokin erdi ham anda-oʻq olamdan oʻtdi va qabri oʻzi boʻlur maskanida-oʻqdur. Mavlono Abdulvahhob — donishmand va zufunun kishi erdi va Mashhad shahrida kozi erdi. Insho fanida benazir erdi. Imod qoʻrgʻoni kitobasida «Irama zot-il imodillati lamu yuxlaqu misluha fil bilodi»(8) oyatin bitibdur.Mashhadning shuaro na zurafosi qozigʻa shogird erdilar. Ul zurafodin biri «Maqlubi mustaviy»(9) san’atida alfozin topib qozigʻa arz qilibdur. Ul oz taammul bila alfozi bila javob beribdurkim, bu ishi ta’rifdan tashqaridir. Qabri Mashhadda-oʻq voqe’dur». Xoja Fazlulloh Abullaysiy — Samarqand akobiridindur. Faqih Abullays avlodidandur. Fiqxda ani Abu Hanifai Soniy(11) derlar erdi va arabiyatda Ibn Hojib(12) kaffasida tutarlar erdi. Sayid Sharif(13)ning shogirdi erdi va Sayid oʻz xatlari bila ulumi dars ayturgʻa ijozatnomalar aning uchun bitib erdi. Faqir ikki yil alarning qoshida sabaq oʻqub erdim, ancha iltifotlari bor erdikim, «farzand» der erdilar. Bovujudkim, Samarqandning a’lami ulamosi erdi, she’r va muammogʻa dagʻi moyil erdi. Bu matla’ alarningdurkim: Qadi chun sarvi tu jon ast maro, balki ravon, Soʻyam, ey sarv, ravon shavki, fido sozam jon(14). Xoja Samarqandda tangri taolo rahmatigʻa bordi va oʻz xonaqohida jaddining gunbazida madfundur. Mavlono Uloi Shoshiy — donishmand kishi erdi. Xush tab’liqgʻa barcha xaloyiq ann musallam tutar erdilar. Muammoda Samarqand ahli ani Mavlono Sharafiddin Yazdiy muqobalasida mazkur qilurlar erdi. Faqir Samarqandgʻa borgʻonda ayogʻi sinib, sohib firosh erdi. Iyodatigʻa bordim, qoshida oʻlturub, andin hosil boʻlur bitib anga tutaberdim. Qoshidin chiqqonda faqirning holatin soʻrub, kim erkanimni ma’lum qilgʻondin soʻngra bu muammonikim, faqirning oti andin hosil boʻlur, aytib bitib, bir shogirdidin visoqimgʻa yuborib, erdi. Va Mavlono hamul za’d bila olamdin oʻtdi va qabri Samarqandda — oʻqdur. Mavlono Muhammad Tabodgoniy(15) — Shayx Zayniddin(16) xulafosidindur. Oʻz zamonining muqtadosi erdi. Xonaqohi bor erdi va qalin muridlar va elning rujui Mavlono sari koʻp erdi va «Qasidai Burda»ni muxammas qilibdurur va hazrati muqarrabi boriy Xoja Abdulloh Ansoriy(17)ning «Manozil us-soyirin» (18)igʻa sharh bitibdur va fazl va kamoli sharhdin tashqaridur. Har qachon samo’gʻa kirsa erdi, bovujudi ulkim, usul qoidasi bila harakoti muvofiq ermas erdi, ammo xaloyiqgʻa andoq asar qilurkim, koʻp el yigʻlar erdilar. Bu matla’ Mavlononingdurkim: Onhoki, ba juz qomati sarvat nigaronand, Gar rost bigoʻi hama koʻtah nazaronand(19). Hiriy shahrida olamdin oʻtti va qabri Xiyoboidadurkim, anda xonaqoh yasabdurlar va oʻgʻli Hamididdin va soyir sufiya ul xonaqohda suluk va ibodatga mashgʻuldurlar. Shayx Sadriddin Ravosiy — ul dagʻi Shayx Zayniddin xoʻlafosidindur. Shayx zebo va ra’no erdi. Shakli dilpisand va haqoyiq va maorif aytmogʻi dilfirib erdi. Sharif suhbatigʻa faqir musharraf boʻldum. Badaxshon shohigʻakim, anga murid boʻlub erdi, «Fusus» (20) dars aytur erdi, koʻpglumni base sayd qildi. Zamon podshohi ham shayx mulozamatigʻa yetar erdi, oʻzga xaloyiqgʻa xud ne yeggay! Muncha korxonai shayxliq bila nazmgʻa dagʻi ishtigʻol koʻrguzar erdi. Bu matla’ hazrati Shayxniigdurkim: Zihi az orazat chashmi maro nur, Hamesha az jamolat chashmi bad dur(21). Shayx Hiriy shahrida olamdin oʻtti va na’shin Shugʻongʻa elttilar va anda madfundur. Mir Haydar Majzub — Darvozai Xush toshida Imom Faxr(22) mazori boshida sokin erdi. Yigitligida zohir ulumin takmil qilib erdi, hamul vaqtda anga jazaba yetishtikim, aqli zoyil boʻldi. Gohiki, oʻz holiagʻ kelsa erdi, ulamo bilan ulum bahsin andoq qilur erdikim, barcha musallam tutar erdilar Muvajjah soʻzlaydurganda, orasida soʻzi parishon boʻlur erdi va xayoli junun vaqtida xotam us-saltanatliqqa rosix boʻlub erdi va xalqni oʻz navkarligiga da’vat qilib xuruj qilur soʻzin aytur erdi. Nazmida gʻarib abyot voqe’ boʻlur erdi. Bu bayt aningdurkim: Labu dandoni on mah bo chi monad, Chu qande bar birinji dona-dona(23). Mavlono Muhammad Arab — ul ham donishmand kishi erdi. Dimogʻi habt qildi va xayoli Mir Haydar xayoli borgʻon sori bordi. Doyim saltanat soʻzini mazkur qilur erdi, to ulkim chin yo yolgʻon Mavlononi munga muttaham qildilarkim, uyidin xuruj aslahasi paydo boʻlubtur deb, chun aziz va musin kishi erdi, podshohi zamon anga shahardin ixroj hukmi buyurdi. Ul yerdin Siyistongʻa bordi va soʻzi ham ushbu rang erdi, oʻzining podshohligʻi qoidasida «Shohnoma» aytibdur. Bu bayt ul abyotdindurkim: Kase mahrami shah ba juz shoh nest, Zi ahvoli shah juz shah ogoh nest(24). Mazori Siyistonda — oʻqdur. Mir Muflisiy — Mashhad sodotidindur. Tab’i xub erdikim, anga jazaba yetishtikim, aqli zoyil boʻldi. Ilkiga va barmoqlariga halqalar solur erdi. Doyim oʻz-oʻzi birla soʻzlashur erdi. Hushi borida yaxshi abyotlar aytib edi. Ammo junun vaqtida bu baytni koʻp oʻqur erdikim: Baloi margu anduhi qiyomat, Chu chanbar soxt moro naxli qomat(25). Va bu taxallusi ham el ichida mashhurdir. Xalq goʻyad Muflisiy devona shud, Lojaram devonagi az muflisist(26). Va qabri Mashhadda Xoja Xizr langaridadur. Mavlono Abdulqahhor — donishmand kishi erdi. Hiriy shahrining mutaayyin xush tab’laridin erdi. Mavlononing xayoli kimyogarlikka tushib koʻp nima zoye’ qildi va hech nima hosil qila olmadi. Koʻp oʻt puflagandin modda qulogʻi sori inib kar boʻlub erdi. Ammo xub abyoti bor erdi. Mir Xusravning javobida bu matla’ aningdurkim: Rashkam oyad on chi bar dilho xadangi yor kard Tiyri uro gʻayr xoʻrdu dar dili man kor kard(27). Qabri Imomi Faxrdadir. Mavlono Abdurazzoq(28) — Mavlono Abdulqahhorning inisidur. Xush muhovara kishi erdi, zohir ulumin takmil qilib erdi va fazliyoti ham yaxshi erdi. Xususan tarix ilmikim, anda musannafoti bor va mashhurdir. Va har kishi bu fanda aning mahoratin bilay desa oʻz tarixidin bila olur. Bu matla’ aningdurkim: Boz abroʻ kard bolo turki tiyrandozi man, Olamero kushtu dorad in zamon andozi man(29). Qabri ogʻosi yonida Imomi Faxrdadir. Mir Yodgorbek — «Sayfiy» taxallus qilur erdi. Xurosonning asil va mutaayyin mirzodalaridindur. Ammo mulozamat tariyqni tark qilib, goʻsha ixtiyor qildi. Fonivash va betakalluf kishi erdi, juz’iy mustagʻaloti hosili bila qanoat qilib erdi. Bu toifa doim aning tegrasida erdilar. Hech nimasin bulardin ayamas erdi. Yaxshi matla’lari bor, jumladin bu matla’ aningdurkim: Dar barat pirohani katton zi tahriki nasim, Hast chun kisai larzanda bar boloi siym(30). Bu matla’ ham aningdurkim: Sarvi man sabz astu shirin, rost hamchun nayshakar, Chun ba boloi qaboi barg nay bandad kamar(31). Qabri obo va ajdodi goʻristonida—Saripuldadir. Mavlono Toʻtiy — asli Turshiz viloyatidindur. Bobur Mirzo mulozamatida tarbiyat topti. Yaxshi shakllik va yaxshi xulqlik yigit erdi. Qasidada Mavlono Kotibiygʻa tatabbu’ qilur erdi. Aning mav’iza qasidasigʻakim, matlai budur: Agar ba chashm aqolim sab’a ganji zar ast, Chu nek dar nigari ajdahoi haft sar ast(32). Yaxshi javobi bordurkim: Jahonki, hujrai shash toqu xonai du dar ast, Zi chor rukni bisotash figʻoni alhazar ast(33). Gʻazallari yaxshidur. Bu matla’ aningdurkim: Goʻshai xumxona az la’li ravon ganji safost, Shakli chang az bahri daf’i gʻam dahoni ajdahost(34). Ul yigitlikda favt boʻldi. Ulcha qobiliyati bor erdikim, agar hayot topsa, xub nazmlar andin qolgʻay erdi. Favtining tarixi Shayx Ozariyning zikrida oʻttikim, faqir lafzi bila paydo qilib erdim. Qabri Xiyobondadur. Mavlono Vaysiy — kotiblikka mashhur erdi, ammo she’r ham aytur erdi. Asru sodava goʻl kishi erdi. Faqir, balki koʻproq yoronlar taajjub kilurlar erdikim, oyo ul bu nav’ sodaligʻ bila nazm nechuk aytur erkin, ammo gʻazallari yomon ermas va devoni ham bordur. Bu matla’ aningdurkim: Raftam ba sayri bogʻu tavofi bunafshazor, Omad zi har bunafsha maro boʻi zulfi yor(36). Safar ixtiyor qildi va ul safarda oxirat safari oligʻa tushti. Mavlono Sogʻariy(37) — Sogʻar viloyatidindur. Hirot shuarosi silkida erdi. Maoshi oʻtkuncha tamavvuli bor erdi. Ammo imsoki gʻolib erdi. Hazrat Maxdumiy Noʻran Makka safarigʻa azimat qilgʻonda, Vaysiy va Sogʻariy ikkalasi mulozamatda borur izhori qildilar. Ammo Vaysiy eshagi yoʻk bahonasi bila va Sogʻariy yana bir bahona bila ul safardin qoldilar va Amir Suhayliy(38) bu qit'ani alar uchun aytti va el ichida base shuhrat tuttikim: Vaysiyu Sogʻariy ba azmi haram, Gashta budand har dushon safari, Lek az on roh har du vo mondand, On yak az be xariyu in zi xari(39). Mavlono Sogʻariy agarchi bad she’r erdi, ammo bu matlai xub tushubdurkim: Chashmi durbori manu abri bahor ast yake, Nolai zori manu savti hazor ast yake(40). Hiriyda favt boʻldi. Qabri hamonoki Xiyobon navohisidadur. Mavlono Fasih Rumiy — donishmand kishi erdi. Joʻgi Mirzo xizmatida boʻlur erdi va aning bogʻoti, qasrlarining kitobalari Mavlononing ash’oridur. Xoja Salmonning masnu’ qasidasigʻa tatabbu’ qilibdur. Oʻz xoʻrdi holigʻa yomon aytmaydur. Va Hazrat Shayxning(41) «Maxzan ul-asror»igʻa javob aytibdur, bu bayt «rozni nihon asrar» bobida aningdurkim: Har nafas k-az tu kase bishnavad, Beshak az u hamnafase bishnavad(42). Mavlononing qabri Hiriydadur. Shayx Kamoli Turbatiy — koʻp diqqatlik, tab’lik kishi erdi. Xoja Hofiz gʻazallaridin koʻp muxammas qilibdur. Xurosonning muttaayyin, rangin zurafosidin erdi. Faqirning ani koʻrarga koʻp orzum bor erdi, oshnoligʻ bu nav’ voqea boʻldikim, Sulton Abu Said Mirzo zamonida Mashhadda gʻarib va xasta bir buq’ada yiqilib erdim. Qurbon vaqfasi boʻldi, olamning aqso bilodidin xalq imom ravzasi tavofigʻa yuz qoʻydilar. Rasmdurkim, musofirlar muttaayyin buq’a gashtiga ham borurlar, ul buq’adakim, faqir yiqilib erdim, jamoati mavolivash el sayr qilib, devorda bitilgan abyotni oʻqib, bir bayt ustida bahsga tushtilar. Bir ulugʻroq kishikim, ul jamoat anga tobe’ erdilar, ul jamoatni ilzom qildi. Faqir za’f holida ul jamoat jonibidin soʻz ayttim. Anga dedilarkim: bu bemor yigit ham bir soʻz aytadur. Ul ulugʻroq kishi xud Shayx Kamol ermishkim, ziyoratga kelgan ermish, boshim ustiga kelib, mabhasni oragʻa soldi. Faqir javob bergach, oʻz soʻzidan qaytib, tahsinlar qilib, holimni tafahhus qildi. Ersa ul ham faqirni eshitgan ekandur va koʻrar havasi bor ekandur. Xushvaqt boʻlub diljoʻylugʻlar qilib, qoshimda oʻlturdi. Muning ustida ham soʻzlar aytildi, Manziliga borib, tuhfa va tabarruk va savgʻot yoʻsuni bila yubordi va to anda erdi, doyim kelur erdi. Shayx bila oshnoligʻ taqribi bu nav’ voqe’ boʻldi. Shayx Makkadin kelgandin soʻngra Turbatda favt boʻldi va qabri ham andadur. Darvesh Mansur — sabzavorligʻdur. Darvesh va parhezkor va murtoz kishi erdi. Koʻproq avqot soyim erdi, aruz va sanoye’da Mavlono Yah’yo Sebak shogirdi erdi. Ikki aruz tasnif qildi va masnu’ qasida aytibdurkim, matlai budurkim: Bas davidam dar havoi vasli yor, Kas nadidam oshnoi asli kor(43). Tarse’ san’ati(44) pokiza voqe’ boʻlubdur. Tasavvuf ilmida Hofiz Ali Jomiyshogirdi erdikim, aning ta’rifida aql qosirdir va tasavvufda bu ruboiy Darveshningdurkim: Mavjud chu zarraye ba xud natvon kard, Bis'yor hadisi neku bad natvon kard. Ejod chu be qabul mumkin nabuvad, Onro ki qabul kard rad natvon kard(45). Faqir aruzni Darvesh qoshida oʻqubmen. Va Darvesh qirq bila ellik yosh orasida olamdin oʻtti va qabri Xojai Toqdadur. Hofiz Ali Jomiy — oʻz zamonining sohib kamoli erdi, bataxsis tasavvuf ilmida. Va Maxdumiy Nuran «Nafahot ul-uns»(46) da aning Shayx Farididdin Attor(47) (quddisa sirruhu)ning bu qasidasigʻakim: Ey roʻy dar kashida ba bozor omada, Xalqe ba-din tilism giriftor omada(48) sharh bitiganin zikr qilibdurlar. Va qiroat ilmida jamei qurro aning shogirdligiga mubohat qilurlar erdi. Va faqir ham necha sabaq oʻqubmen. Qabri Shayx Bahouddin Umar(49) (quddisa sirruhu)ning hazirasidadur. Mavlono Muhammad Muammoiy — ani Hiriy eli «Piri Muammoiy» derlar erdi. Zarif kishi erdi. Mir Xusravning ash’or va risolasin va soyir musannifotin andin koʻproq kishi jam’ qilmabdur erdi. Ul vaqt muammo fanida zurafo aning shogirdi erdi. Qabri Hiriydadur. Sayyid Kamol Kachkul — Balxda sokin erdi. Sayohat koʻp qilgʻon kishi erdi. Ul yetmagan yer oz boʻlgʻay erdi. Aning holatida koʻp taajjub mahallidur. Mashhur mundoq erdikim, aning besh yuz ming bayti bor va bir qasida aytibdurkim, andin oʻn ikki ming bayt masnu’ istihroj qilsa boʻlur. Ammo ulcha faqir koʻrdum, Hazrat Xoja Abu Nasr Porso(50) (quddisa sirruhu) favt boʻlgʻonda marsiya aytib erdikim, necha baytining har misrai Xoja favtigʻa tarix erdi va necha bayti mustagʻraq tarix erdi, va necha bayti har bayt uch va toʻrt tarix erdikim, bayt ma’nosigʻa futur yoʻl topmaydur erdi(51). Bu ishlar bashar shavqidin tashqari uchun ani derlar erdikim, atorudni istixroj qilibdur(52). Yoshi toʻqsondin oʻtib erdi(53). Bu matla’ aningdurkim: Ey ravshani az nuri ruxat didai jonro, Bar xok nishonda qadi tu sarvi ravonro(54). Hamonoki qabri Balxda, Amir Surx mazori navohisidadur. Xoja Muayyad Devona — Hazrati Shayx avlodidindur. Oʻzi oshuftadimogʻ kishi erdi. Ammo nazmi ravon va salis voqe’ boʻlur erdi. Anga saltanat da’vosi bor erdi. Hamul ish ustiga ani zoye’ qildilar. Bu matla’ Xoja Hofiz javobida aningdurkim: Chashm dorem az on sham'i saodat partav — Ki, jahonro bidihad ravshani az sari nav(55). Goʻyo ani talaf qilgʻonda soʻngokin topmadilarki, bir yerda qoʻygʻaylar. Xoja Muayyad Mehna — Hazrat Shayx Abusaid Abulxayr(56) (quddisa sirruhu)ning nabiralaridindur. Yillar mazor boshida shayx erdi va zohir ulumin takmil qilib erdi va va’z majolisi bagʻoyat garm va purshoʻr voqe’ erdi. Va Xoja samo’ni dagʻi muassir qilur erdi. Salotin Xojani ta’zim qilurlar erdi. Bu matla’ aningdurkim: Az mahi roʻi tu oinai jon soxta and, V-andar oina jonro nigaron soxta and(57). Xojaning mazori buzurgvor jaddi gunbazidadur. Mir Imod Mashhadiy — «Musaviy» taxallus qilur erdi. Donishmand va xush xulq va xush tab’ kishi erdi. Mashhad shuarosi aning xizmatigʻa yigʻilur erdilar. Va har ne desa itoat qilurlar erdi. Va muammo fanida ham mahorati bor edi. Va Shayx Kamolning(58) javobida bu bayt ayingdurkim: Guft bo chashmat bigu: to juz xayoli roʻi mo, Surati digar nayorad dar nazar, guftam: «Ba chashm» (59). Shoh Badaxshon — «La’liy» taxallus qilur erdi. Xush tab’ va musulmonvash kishi erdi. Alarning xonavodasi qadim xonavoda erdi, necha ming yil erdikim, Badaxshon mulkining saltanati, alarning xonavodasidin oʻzga xonavodagʻa intiqol topmaydur erdi. Sulton Abu Said Mirzo alarni musta’sal qildi va mulku mollarini egalladi. Bu matla’ Shohningdurkim: Mo ba savdoi tu tarki jonu sar xohem kard, Komi jon har dam zi la’lat pur shakar xohem kard(60) Shoh mazkur boʻlgʻon podshoh ilkida shahid boʻldi va derlarki, mazori Shayx Zayniddindadur (Vallohu a’lam). Ibn La’liy — Shoh La’liyning oʻgʻlidur. Xush bosh va xush tab’ podshohzoda erdi. Sohib vujudloʻq va shoʻxluq andin koʻp naql qilurlar. Bu matla’ aningdurkim: Ey zi la’li otashinat dar dili gulior nor, Gʻayri dil burdan nadori, ey buti makkor, kor(61). Ul ham otasining qotiligʻa maqtul boʻldi. Mavlono Abdusamad Badaxshiy ham Badaxshondindur. Sulton Abusaid Mirzo zamonida Hiriga keldi. Podshoh anga oʻz tarixin buyurdi. Masnaviygoʻy va musannif kishi erdi. Bir baytida tajnis xayol qilib, qofiyasin gʻalat qilib erdi, faqir ani voqif qilgʻach filloh muttanabbih boʻldi va izhori minnatdorligʻ ham qildi va bu ish aning bila faqir orasida oshnoliqqa sabab boʻldi. Toʻy ta’rifida va goʻyandalar zikrida aning masnaviysidindurkim: Zi mohi hayo-hoʻy to moh bud, Sari ovozashon, jokam olloh bud(62). Qabri derlarki Koʻhistondadur. Mavlono Yusuf Shoh — «Kotib» taxallus qilur erdi, kitobat fanida mutaayyin kishi erdi va Hiriy shahrida zurafo zumrasida oʻzin doxil tutar erdi, ammo faqir va yaxshi kishi erdi. Bu matla’ aningdurkim: Ey judo gashtaki duri zi bari hamnafason, Mo dar in shahr ba-din roʻzu tu dar shahri kason(63). Hiriy shahrida olamdin rihlat qildi va qabri ham Hiriydadur. Xoja Abu Ishoq — Xoja Muayyad Mehnaning oʻgʻlidir. Tolibi ilm va xush tab’ yigit erdi. Ammo badxoʻy va mutakabbir ham bor erdi. Mehnada ba’zigʻa aytqon marsiyadin bu bir bayt aningdurkim: Kashid az dasti mo sahroi Xozar domaki gulro, Ba sahroi qiyomat dasti movu domani sahro(64) Qabri ham otasi mazoridadur. Sayyid Kozimiy — xush tab’ va sabuk ruh kishi erdi va tab’i hazlgʻa moyil erdi. Podshoh hazratidin Xojai Jahongʻa risolatqa borib andin kelurda Iroqda qoldi. Andin faqirgʻa bir ikki ruq’asi keldi. Ammo oʻzi Sherozda favt boʻlubtur deb shuhrati bor. Sipohiylikda jald kishi erdi va she’ri ravon voqe’ boʻlur erdi, qasidasi Bobo Savdoiy tavri tushar erdi. Bu matla’ aningdurkim: Subh az ufuq chu ra’yati bayzo barovard, Oham alam ba avji surayyo barovard. Shukri xudo ki qozii shahri Hari nayam, Dar silki odami sifatonam xare nayam(65)

Muallif: Alisher Navoiy