Saddi Iskandariy (II- qism) [Alisher Navoiy]
![Saddi Iskandariy (II- qism) [Alisher Navoiy]](http://uzsmart.ru/kutubxona/asarlar/saddi-iskandariy-ii-qism-alisher-navoiy/saddi-iskandariy-ii-qism-alisher-navoiy.jpg "Saddi Iskandariy (II- qism) [Alisher Navoiy]")
| Saddi Iskandariy (II- qism) [Alisher Navoiy] |
| Saddi Iskandariy (davom) XXXV Iskandarning jahongirlik muddaosi bila azm etib, Xurosongʻa yetib, Hiroti sonahallohu anil-ofoti val baliyotni bino qilib, Movarounnahrni olib Samarqandi bemonand tarhin solib, Kashmir sori mutavajjih boʻlgʻoni va Kashmiriylar sehri daf’igʻa Muso kibi yadi bayzo koʻrguzub, sehroyin qal’alarin moʻjiza birla buzub, Malluning dogʻi buzulub, tilism qoʻrgʻonigʻa azm etgani va Iskandarning Kashmir shahrigʻa ketgani Muarrixki, sharh etti bu mojaro, Bu yangligʻ boʻlur soʻzga dastonsaro Ki, chun qildi qishloq azmigʻa shoh, Qarobogʻi Arronni oromgoh. Jahongirlik erdi andeshasi, Bu tadbir edi tunu kun peshasi. Tuzub hikmat ahli bila anjuman, Boʻlur erdi bu amrda royzan. Xayolida doim bu tadbir edi, Xayoli namudori taqdir edi. Bu andeshadin hosil oʻlgʻach farogʻ, Sipah ziynatin aylar erdi yarogʻ. Berib qavmu xayligʻa dildorligʻ, Tilar erdi Haqdin madadkorligʻ. Chu raf’ oʻlsa erdi anga barcha qayd, Boʻlub rokib, aylar edi azmi sayd. Farogʻat chogʻi, sayd oʻlub peshasi, Matofi Aras(1) roʻdining beshasi. Bu erdi ishi toki gardon sipehr, Hamal jilvagohigʻa yetkurdi mehr. Quyosh xusravi chunki topib sharaf, Sipah tortti sabzadin har taraf. Urub shohi xurshidvash borgoh, Chekib dasht uza sabza yangligʻ sipoh. Topib sa’d soat kuhan toqdin, Saodat bila chiqti qishloqdin. Qilib azm, qoʻydi Sipohongʻa(2) yuz, Oʻtub andin, urdi Xurosongʻa(3) yuz. Munga yetgucha borcha Eron zamin Boʻlub erdi hukmigʻa zeri nigin. Xuroson havosida topti nishot, Mizojigʻa yuzlandi koʻp inbisot. Kim, ul kishvare erdi behad vase’, Yeri oʻzga iqlimlardin rafe’. Masohat qilib borcha atrofini, Nechukkim kerak topib avsofini. Fazosida koʻp chashmau rud bor, Bori yub koʻngul koʻzgusidin gʻubor. Yana bahr yangligʻ ulugʻ toʻrt rud Ki, koʻk toqigʻa savti tortib surud. Oʻzi chunki jannat namudor oʻlub, Sular dogʻi jannatqa anhor oʻlub. Alardin dedilar birin Hirmand(4) Ki, har qatrasi raf’ etib yuz gazand Ki, anhoridin mulki Zobulsiton(5). Boʻlub zebu ziynat aro gulsiton. Safo ichra koʻzga berib xiraliq, Hamul mulkdin raf’ etib tiralik. Yoruq, oʻylakim mehri getifuruz, Bu ma’nidin oti kelib Nimroʻz(6). Bu kishvarda har bir gado Hotame, Dogʻi har sipohi kelib Rustame. Yana bir alardin Darijaz(7) suyi, Manofi’da ul nav’kim – raz suyi. Qayu raz, «sharoban tahuro»dur ul, Kecha-kunduz oshomi hurodur ul Ki, anhori obod etib mulki Balx Ki, andindurur xasmning ayshi talx. Hamul Balxkim, qildi Hushangshoh, Jahondin guzin aylabon taxtgoh. Maqomi – Birohimi Adham(8) kelib Ki, gardi rahi charxi a’zam kelib. Yana bir dogʻi keldi Murgʻob rud(9) Ki, sha’nida kavsardin oʻldi durud. Olib zahmati jismu ranji ravon, Xirad aytibon oni ganji ravon. Boʻlub andin obod Moxonu Marv Ki, qushtur tazarv anda, ashjor – sarv. Parivashlaridin boʻlub bahramand, Qilib taxt Tahmurasi devband. Boʻlub soʻngra Sanjargʻa oromgoh, Ki, qush koʻrmay ul nav’ bu domgoh. Yana bir anga Chaxcharon(10) rud oʻlub Ki, ul rud hayvon suyidin toʻlub. Yeri rif’at ichra falakdin nishon, Bu rud anda ul nav’kim Kahkashon. Ushoq toshlari axtari tobnok, Latofat aro, oʻylakim durri pok. Suyi xosiyatda ziloli hayot, Topib andin ichkan oʻlumdin najot. Qirogʻinda har gulbuni axzare, Baqo ichra bir Xizr paygʻambare. Falakvash yerining fazosi dogʻi, Kelib jannatoso havosi dogʻi. Vale bu sifat nahri Kavsarmisol Ki, andin jahon komi topib zilol. Suyi qumu dasht ichra shoye’ boʻlub, Borib onchakim, borcha zoye’ boʻlub. Xurosonni chun shah masohat qilib, Nechukkim kerak toʻrt nahrin bilib. Dedikim, «Bu yerdur jinon gulshani», Pisand aylabon xotiri ravshani. Vale chunki manzuri oʻlgʻoch bu nahr, Yasab anda bir jannatosor shahr. Chu mazkur etib ahli donish hir ot, Pisand aylamay xotiri, juz Hirot. Chu bu lafzgʻa iltifot aylabon, Hamul shahr otin Hirot aylabon. Hirot oʻldi alqobi Iskandari, Dedilar avom oni lekin – Hiri. Chu toʻrtunch iqlim edi mavqe’i, Bas oʻldi quyosh sohibi tole’i. Kavokibgakim, yeti taqsim erur, Jahon mulki ham yeti iqlim erur. Angakim vasat mehri raxshon kelib, Munga lek mulki Xuroson kelib. Xuroson badandur, Hiriy jon anga, Hiriy jon, badandur Xuroson anga(11). Alo, toki boʻlgʻay sipehr uzra mehr, Yoruq mehr nuridin oʻlgʻay sipehr, Anga boʻlmasun mehr yangligʻ zavol, Sipehr etmasun xalqin oshuftahol. Chu sa’y aylabon qildi doroi dahr, Bino boʻyla kishvarda bu nav’ shahr. Qilur erdi manzil-bamanzil murur, Angachaki Jayhundin etti ubur. Yana kishvare koʻrdi firdavsvash, Havou suyi misli firdavs xush. Latofat aro ravzadin bahr anga, Vale ism oʻlub Movaraunnahr(12) anga. Nedinkim, iki nahr arosi kelib, Yaqin yuz yigʻochqa fazosi kelib. Oqib haddi sharqida Sayhun suyi, Borib haddi gʻarbida Jayhun suyi. Yoʻq ulkim anga bu iki rudu bas, Oʻn-oʻn besh suv har bir nechukkim Aras. Boʻlub har biridin judo nahrlar Ki, har nahri obod etib shahrlar. Va lekin bu rudeki, derlar Koʻhak(13) Ki, yoʻq ravzaning nahri erkonga shak Ki, ichgach tavono boʻlub notavon, Guzar aylabon umr yangligʻ ravon Ki, andin ne bir shahr obod oʻlub, Ne ma’murasidin birov shod oʻlub. Agarchi latofatda rashki Furot(14), Boʻlub borcha zoye’, nechukkim hayot. Skandar chu bu mulki dilkash koʻrub, Fazou havosin Eramvash koʻrub. Xususan Koʻhak rudikim, nahri Nil(15) Yemas oncha, ne Nilkim, Salsabil(16). Yana Tengridin boʻyla tutti umid Ki, ul Nil uchun Misre etgay padid. Qilib hikmat ahli bila guftugoʻy, Yetib shahr uchun yaxshi yer justujoʻy. Hamul pushtayekim Koʻhak topti ism, Ne pushta jahon ganji uzra tilism. Ushoq tosh anga la’lu inju kibi, Yashil sabzasi charxi miynu kibi Ki, mansub erur anga Koʻhak suyi, Nedinkim, erur jori andin quyi. Hamul toʻpa ollidin andoq oqar Ki, oshiq boshu ashki, der, kim boqar(17). Aning yonida shahr qildi bino Ki, oʻlturmasun anga gardi fano. Skandar otodi Samarqand ani, Samarqandi firdavsmonand ani. Ani chun tugatti qilib ehtimom, Ravon qildi Kashmir sori xirom. Kesib dashtning rohu berohini, Anga solgʻucha soyai johini. Biyik himmatu baxti bedoridin, Base mulk fath oʻldi har soridin. Chu Kashmir haddigʻa qoʻydi oyogʻ, Padid oʻldi bir charxpayvand togʻ. Koʻkartib qamar orazin xorasi, Solib boʻrkni yerga nazzorasi. Falakka degin, oʻyla raxshanda tosh Ki, pardoxt qilgʻaylar aylab tarosh. Iki jonibi har bir andoq yiroq Ki, qat’igʻa azm etmagan yaxshiroq. Bu yangligʻ biyik togʻ, aningdekki Qof, Boʻlub charxdin yergʻa tegru shikof. Boʻlub oshkoro arosinda yoʻl, Vale iki yilmon qayo iki qoʻl. Bu yoʻlkim anga togʻ oʻlub har sari, Kelib arzi taxmin bila yuz qari. Ani ahli Kashmir darband etib, Iki togʻni bir-birga payvand etib. Yuz ellik qari avji rif’at anga, Yana muncha dogʻi zaxomat anga. Aningdek qoʻyub gaj bila xora tosh Ki, yerdin boʻlub koʻkka yakpora tosh. Temurdin yasab anda darvozaye, Falak toqidin toqi andozaye. Bu darvozani oʻyla rust aylabon, Kim ul iki juzvin durust aylabon. Qoʻporibki yerdin madoro bila, Kamargohigʻa tegru xoro bila. Yasab ustida burju boru dogʻi, Aduv daf’in etmakka koʻshish chogʻi. Demay kimsa darbandu boru ani, Tasavvur qilib aql jodu ani. Ichinda iki ming kishi chorasoz, Bori hiylapardozu afsuntiroz Ki, darbandi oliy namudoridin, Yaqin kelmagay kimsa ming qoridin. Kishikim qadam qoʻygʻay ul yon nuxust, Ayogʻi aning boʻlgʻay ul nav’ sust Ki, topmay taharrukning imkonini, Yomon vartada koʻrgay oʻz jonini. Takovar dogʻi qilsa ul yon shitob, Ayogʻidin itgay tavon birla tob. Sipah chun bu yerga yetib, lol oʻlub, Tahayyurdin oshufta ahvol oʻlub. Shah olligʻa qaytib ayon ettilar, Nekim boʻlmish erdi bayon ettilar. Shah etmay bu soʻzlarga hech iltifot, Arastu bila yetti ul yerga bot. Inonmay yiroqtin namoyish bila, Yaqin ayladi ozmoyish bila. Dedikim: «Bu nayrangi Kashmirdur, Fusungar ishi, makru tazvirdur. Kerak qilmoq andoq aning chorasi Ki, boʻlgʻay nigun burj ila borasi». Cherikni tushurdi keyinrak yonib, Yurub hifz uchun davrigʻa aylonib. Chu koʻngli boʻlub jam’, aylab xirom Tushub borgoh ichra, tutti maqom. Bor erdi janobida besh yuz hakim, Alardin oʻni kecha-kunduz nadim: Filotun, Arastu, Balinos ham, Yana Arashmidus, Shaminos ham. Qilinmunu Volisu Farfurnus Ki, Suqrotu Hurmus kibi xokboʻs. Borin hozir etti tuzub anjuman, Dedi anjumansozi lashkarshikan Ki: «Bu ishki afsuni Kashmir erur, Ani daf’ etarga ne tadbir erurgʻ» Ravon hikmat ahli soʻz ogʻoz etib, Tilin shahgʻa bori duosoz etib, Dedilarki: «Shahgʻa bu ishtin ne gʻam, Bu ish demali, boʻlsa yuz muncha ham. Bu darband agar charxi gardon erur, Iloji aning bizga oson erur. Shah iqbolini Tengri etsun fuzun Ki, iqboli gar bizgadur rahnamun. Bu nayranglarga shikast aylali, Biyik borasin yerga past aylali. Ne qilgʻay necha joʻgiyi sehrsoz, Biri muhraduzdu biri huqqaboz Ki, hikmat eli oni daf’ etmagay, Ilaydin ne qilgʻonlari ketmagay. Bu donishvar elkim erur rahbaring, Qayu rahbaring, bandau chokaring. Bilikdin erur har biri bir jahon, Jahon hikmati har birida nihon. Filotungʻa yuzlandi ul yerga ish Ki, joʻgidin oʻlgʻay anga sarzanish. Arastu nega yerdin oʻlmas adam Ki, koʻrgay fusungardin afsunu dam. Koʻp oʻlsa fusunsozi Kashmirning, Birimiz bizing bas, alar boʻlsa ming. Necha boʻlsa chubchuqqa jodu laqab, Koʻpidin qilur saydgar koʻp tarab. Shah ar iki kun boʻlsa oromjoʻy, Uchunch oʻlsun a’dosidin komjoʻy. Qilib hikmat oyinigʻa iltijo, Buzoli alar sehrini jobajo». Skandar bu soʻzdin tarabgin boʻlub, Soʻzi ahli hikmatqa tahsin boʻlub: «Bori amrdin, – dedi, – ma’zul oʻlung, Borib bu ishingizga mashgʻul oʻlung». Alar qoʻpti shahni duo aylabon, Nekim komi erdi, ravo aylabon. Skandar qoʻpub, qoʻydi xilvatqa yuz, Alar qoʻydilar borcha hikmatqa yuz. Boʻlub anjum ahvoligʻa rahshunos, Tabiatlarin dogʻi aylab qiyos. Necha koʻrau damni darkor etib, Filizzotdin bir namudor etib. Qilib mazj siymobu qal’iyu roʻy, Namudor qildilar ul nav’ goʻy Mudavvar falakdek misoli aning, Falakvash ichi dogʻi xoli aning. Ichining xalosin malo qildilar, Adovidin oni toʻlo qildilar. Murakkab necha nav’ ashyo qilib, Hamul huqqa ichra muhayyo qilib. Iki suqba ichra fatila anga, Qilib zohir ul tavr hiyla anga, Kim ul goʻyni xasm boshi kibi, gʻalat ayladim, ra’d toshi kibi. Fatilasigʻa oʻtni chust aylabon, Qoʻyub ra’d yoyigʻa rust aylabon. Ani otib ul soda xoro aro, Havodin tushurgaylar a’do aro. Fatila borurda kuyub sarbasar, Yetib maxfiy ashyogʻa oʻtdin asar. Chu yerga tegib rust goʻyi tilism, Necha pora boʻlgʻay anga salb jism. Usholgʻoch, sado chiqqay andin gʻarib, Yana shu’lau rihu dudi ajib. Uni buzgʻay ul sehr asbobini, Oʻti ochqay ul qal’aning bobini. Qaro aylagay dudi sohir yuzin, Qaroroq hamul fanda mohir yuzin. Isidin kim etsa muattar mashom, Unutqay fusun ilmini, vassalom. Chu zebo tilism oʻlgʻach orosta, Hamul nav’kim mohi nokosta. Boʻlub jam’ ul hikmatoyin guruh, Falakdin fuzun har biriga shukuh. Qoʻyub shohi Dorofar olligʻa yuz, Ne Dorofar, Iskandar olligʻa yuz. Tilismi nihonni ayon qildilar, Nihon barcha ramzin bayon qildilar. Shah ul turfa ishdin base shod oʻlub, Dedi uzrlar haddin afzun qoʻlub Ki: «Mundoq tilismeki soz ettingiz, Shuru’ida ne ishga mavquf sizgʻ» Chu shah tab’ida toptilar bu havas, Dedilarki: «Hukmunggʻa mavqufu bas!» Qoʻpub shohu el ichra gʻavgʻo tushub, Ulusqa ul ishdin alolo tushub. Chu rokib boʻlub qal’agʻa qildi mayl, Ulus dogʻi yuzlandi andoqki sel. Yurub ollida olam ogahlari, Rikobida bori jahon shahlari. Sipahning qirogʻigʻa chun yettilar, Ravon ra’d asbobi soz ettilar. Tilismi garonmoyani kelturub, Hamul ra’d yoyigʻa toshdek qurub. Chu doruga oʻt yetti, tutti havo, Qilurga ulus mehnatigʻa davo. Borib tushti a’do arosigʻa chust, Azim un chiqordi tegib yerga rust. Degan toʻrt ish tutti andin vujud: Sadou afan, is bila oʻtu dud. Sado botil etti fusunlarni pok, Oʻti kuydurub qal’ani qildi xok. Fusungar yuzin dudi etti qaro, Isi qoʻymadi nukta xotir aro. Alar ichra chun tushti bu rustaxez, Topilmas edi choraye juz gurez. Qochib boʻldilar ozimi poytaxt, Anga tegrukim Malluyi tiyrabaxt. Parishonligʻu benavoligʻ bila, Hamul duddin yuzqaroligʻ bila. Borur chogʻda ming joduyi sabzrang, Va lekin kelib barchasi ahli zang. Borib anda koʻk qargʻa – zogʻe kelib, Ketib toʻti, ammo kalogʻe kelib. Hamul goʻy otilgʻoch qochib yak-bayak, Masaldurki: «Ming qargʻagʻa bir kesak»(18). Kishi tonimay munda mingdin birin, Alar demaguncha ul ish sohirin. Chu Mallugʻa arz ettilar holni, Alar otqon ul turfa timsolni. Skandar ishidin koʻtardi hisob, Oʻz ahvoligʻa topti yoʻl iztirob. Qaviy angladi oni, oʻzin zaif, Yaqin bildikim, ermas ermish harif. Hakim ollida hech jodu soʻzi, Nechukkim Skandar qoshida oʻzi. Aduv olgʻonin bildi darbandni, Hamul qal’ai charxmonandni. Yaqin angladikim, xato aylamish Ki, shah buyrugʻidin ibo aylamish. Oʻzin topti bebargu hayron base, Yelin ham vahimu parishon base. Tuta olmadi mulki ichra qaror, Dogʻi topmadi choraye juz firor. Hamul qal’akim vasfi oʻtti burun, Topa olmadi andin oʻzga oʻrun. Aning naqbin ochmoqqa aylab shitob, Xazoyin toshitti anga behisob. Base bebaho tuhfa – bori nafis Ki, tab’ oni topqay oʻziga anis. Javohir fuzun haddu miqdordin, Samin gavharu la’li shahvordin. Avoniyi siyminu zarrin zuruf Ki, ojiz boʻlub elga andin vuquf. Xazoyindakim har ne ashyo edi Ki, nav’i tuhaf yo hadoyo edi. Borin, oʻyla qildurdi qoʻrgʻongʻa naql Ki, ehsosidin qoldi hayratqa aql. Chu jam’ ayladi koʻnglin ul holdin, Firor etti nofarrux iqboldin. Makon ayladi ul Qaro togʻ uza, Aningdekki qoʻngʻay chibin zogʻ uza. Anga boʻldi ish boʻyla suratpazir, Vale shohi Jamqadru Dorosarir. Hamul damki otturdi qoʻrgʻongʻa goʻy Ki, darband qildi yiqilmoqqa roʻy. Dedi, aylagay azm qoʻrgʻon sari, Nechukkim nabi charxi gardon sari. Vale bermadi ahli hikmat anga, Ravon azm qilmoqqa ruxsat anga. Ki: «Qilmoq bugun azm emas maslahat, Bugun man’ qilmoqqa budur jihat. Kim, ul dud ila is tugansun tamom Ki, nuqson topar elga andin mashom». Yeshitgach bu soʻz dovari qahramon, Sukun ixtiyor ayladi shodmon. Yonib borgah sori azm ayladi, Tarab birla ohangi bazm ayladi. Bilik ahlidin majmaye soz etib, Koʻp ehsonu tahsinlar ogʻoz etib. Qilib har birin lutfidin bahramand. Ato birla ta’zimidin arjumand. Chu magʻribqa otti hakimi sipehr, Skandar tilismi kibi goʻyi mehr. Qadah birla tiybi dimogʻ ettilar, Tarab birla mayli farogʻ ettilar. Anga tegrukim, garm boʻldi dimogʻ, Qoʻpub, uyqudin istadilar farogʻ. Borib tab’din ranju farsudaliq, Badan uyqudin topti osudaliq. Chu xurshid koʻrguzdi anvorini, Skandar kibi ochdi ruxsorini. Skandar ochib chehra xurshiddek, Murod ahligʻa subhi ummiddek. Chiqib raxsh uza, oʻylakim Rustame, Va yo charx uza nayyiri a’zame. Sipah dogʻi toʻsh-toʻshdin oʻldi ravon, Agar xud tavono va gar notavon. Chu darbandning ogʻziga yovushub, Necha kun cherik oʻttilar chuprushub. Qilib koʻch-barkoʻch ul yon xirom Ki, yetti hamul shahr elidin payom. Rasule yetib xidmat etti padid, Bir ilgida noma, birida kalid. Xatin shahr ahli savod aylabon, Aning hukmigʻa inqiyod aylabon Ki: «Malluda boʻlgʻon zamon bu diyor, Yoʻq erdi bu qullargʻa hech ixtiyor Ki, qilgay eduk xidmat izhorini, Ayon aylabon qulluq osorini. Bu damkim ani shavkating qildi past, Firor ixtiyor etti, topib shikast. Necha bandaligʻ ichra sharmandabiz, Nekim bizga hukm aylasang bandabiz. Yorugʻ aylasang mulki vayronimiz, Fidodur sanga mol ila jonimiz. Va gar bizni istarga farmon erur, Borigʻa yuzung koʻrmak armon erur. Yerurbiz ne hukm aylasang muftaxir, Bu noma javobiga biz muntazir». Skandar oʻqugʻoch bititdi misol Ki: «Siz kelgali boʻlmang oshuftahol. Hamul mulkunguzda farogʻat qiling, Manga deb duo, Haqqa toat qiling Ki, men xud kelurmen shitob aylabon», Yibordi bu yangligʻ xitob aylabon. Yetishguncha bu noma birla rasul, Oʻzi dogʻi shahr ichra qildi nuzul. Yasab erdi Mallu tarabxonaye, Tarab qilgali qasri shohonaye. Hamul qasr davrida bir turfa bogʻ, Anga har guli toza ravshan charogʻ. Biyik toqini charxfarso qilib, Bu gulshan otin Jannatoso qilib. Hamul ravzada boʻldi shah manzili, Tushub shahr ichinda sipah mahmili. Chu bu ishni ma’lum etib xosu om, Bori Jannatosogʻa aylab xirom, Xavosi koʻrub shohdin iltifot, Topib har biri yangi boshdin hayot. Avom olligʻa iltijo aylabon, Yiroqtin chekib un, duo aylabon. Shah altof ila barchasin shod etib, Buzulgʻon koʻngullarni obod etib. Qilib hukmkim, el qilib iztirob, Kishidin tama’ qilmasun rishtatob. Birovkim tama’ rishtaye qilgʻusi, Aning birla boʻgʻzidin osilgʻusi. Berib mulk eli lek moli amon Ki, andin topib bahra yaxshi-yamon. Raiyat bu bermakka xursand oʻlub, Sipohi olurdin barumand oʻlub. Birovdin birovga yetishmay gʻame, Kishidin kishi olmayin dirhame. Skandar ichib aysh uchun jomi sof, Qilur erdi Kashmir mulkin tavof. gʻaroyib koʻrar erdi haddin fuzun Ki, sharhi aning soʻzni aylar uzun. Bir ul jumladin jome erdi shigarf, Toʻla maydin andoqki daryoi jarf Ki, Mallu chu solib chiqib mulkini, Qochib qoldi goʻyoki bir xozini. Necha tuhfa ganjidin oning olib, Chu ul qal’agʻa azm etib, bu – qolib. Hamul tuhfalar bir-biridin gʻarib, Hamono Skandarga ermish nasib. Alardin biri ul duraxshanda jom, Ichinda toʻla bodai la’lfom Ki, har nechakim ichsa kam boʻlmayin, Icha olmayin kimsa, xam boʻlmayin. Yozib jom davrida ta’rifini, Qilur chogʻda ul jom tasnifini Ki, olamni olgʻonda Jamshidshoh Kim, ul xusrave erdi hikmatpanoh. Necha yil yigʻib hikmat ahlin tamom, Tilism ettilar sa’y etib iki jom. Birisin dedi: Jomi Getinamoy, Birisin dedi: Jomi Ishratfizoy. Chu Getinamo asru mashhur erur, Muni vasf etay ulcha maqdur erur Ki, vaz’in tilism aylaganda hakim, Bu nav’ aylamish soz tab’i salim. Ki, may jozibi boʻlgay ajzo anga, Tamom oʻlmagʻay boda aslo anga. Necha ichsalar boʻlgʻay ul lab-balab, Zihi xush tamosho, zihi xush tarab. Agarchi necha ichsa oʻksulmagay, Vale egri ham boʻlsa, toʻkulmagay. Aningdekki, may jazbi oning ishi, Ola olmagʻay jazb qilmay kishi. May anda hamul kun magar qolmagʻay Ki, olamda maydin asar qolmagʻay. Skandarga chun roʻzi ul jom oʻlub, Tuzub majlisu bodaoshom oʻlub. Qilib hikmat ahli tamosho ani, Ilikdin dame qoʻymay aslo ani. Boʻlub shahgʻa ul nav’ ishratfizoy Ki, yod aylamay Jomi Getinamoy. Ketur soqiy, ul jomi yoqutgun Ki, el tab’ida ishrat etgay fuzun. Necha bodasin ichsa kam boʻlmagʻay, Muoshirgʻa andin alam boʻlmagʻay. Mugʻanniy, surude chiqor dilnavoz, Boʻlub ahli Kashmirdek sehrsoz. Agar nagʻma bas qilmoq etsang havas, Hamul jom gum boʻlmayin qilma bas! Navoiy, agar topsang ul nav’ jom, Nekim bodadin oʻzga ichsang harom. Xitob etgasen Jomi Boqiy ani, Vale tutsa gulchehra soqiy ani! XXXVI Hakimi koinot payvand va xoliqi bemislu monand masnuoti tamoshosi aning vujudi isbotigʻa hujjati qoti’ va burhoni soti’ ekan bobda nukta surmak va ul sanoye’ning badoye’i jahon kezmakta koʻprak muyassar erkonga ham dalil kelturmak va safar tariqin uch nav’da taqsim qilmoq: avval, soliki rahnavard oʻzluk bavodisin qat’ etib, maqsad haramigʻa muhtaram boʻlmoq; ikkinchi sayyohi jahongard talab manozilida boshdin qadam qilib, murshidi komil irshodi bila takmil topmoq; uchunchi, xusravi Bahrom nabard sipohi anjum adad chekib jahon mulkin olmoq Azal subhikim chekti Fayyozi Jud, Bori ofarinishqa naqshi vujud. Taharruk topib kilki taqdir anga, Boʻlub kavn ashkoli tasvir anga. Chu ul xomani qildi suratnigor, Ajoyib suvar boʻldi koʻp oshkor. Ajab yoʻq musavvir esa bir oti Kim, ul chekti kavnaynning surati. Bu tasvir aro koʻp gʻaroyib durur, Nihoyatsiz anda ajoyib durur. Ki, har qaysigʻa kimki tadqiq etar, Musavvir kamolini tahqiq etar. Chu ashyoda koʻrsa kishi san’atin, Bilur Sone’i gʻaybdon qudratin. Ul a’jubalarda boʻlub xurdabin, Anga Haq kamolida ortar yaqin. Kim oʻlgʻay quyosh sirrining mahrami Ki, bir zarra mohiyatin odami. Nechunkim kerak bilmak oson emas, Ne oson emas, balki imkon emas. Va lekin kishi zohir etsa talab, Jahon ichra koʻptur ajabdin-ajab. Muni koʻrmak oʻlmas jahon kezmayin, Taab zahrin oʻz komigʻa ezmayin. Safar zahmati garchi dushvor erur, Tengiz qa’rida durri shohvor erur. Muhit ichra choʻmmay nechukkim nahang, Kishi ursa boʻlgʻaymu gavhargʻa changgʻ Katakda qolib boʻrdagʻon mokiyon, Ne ma’lumi uchmoqqa sudu ziyon. Falak javfida gʻarq oʻlub jurraboz Paru bol urar chun nishebu faroz. Demay, sayd jonigʻa yagʻmo qilur Ki, olamni yaksar tamosho qilur. Tarona chekar soyir erkonda rud, Chu turdi tarab birla, chekmas surud. Valoyat ishin qilsalar kimga arz, Biyikrak maqomi erur tayyi arz. Safar qilmagʻon odami xomdur, Sovuqda toʻngar kimga oromdur. Falak sayrdin poya topti baland, Sukun qildi tufrogʻni xoru najand. Safar qilmagʻongʻa ne ogohliq Ki, elga qilur Xizr hamrohliq. Ne voqif kishi uydin olmay qadam Ki, ne jonfizodur tavofi haram. Xush ulkim, koʻngulga kushod istabon, Qoʻpub azm qilgʻay, murod istabon. Fano taylasonini qilgʻay kafan, Kafan bas anga, balki gardi mihan. Tajarrud xiromiga rogʻib boʻlub, Tavakkul samandiga rokib boʻlub. Sarobi fano joʻybori aning, Samumi balo lolazori aning. Ayoqtin-boshi shavq oʻti ichra gʻarq, Itik poʻyada sekrib andoqki barq. Tani chayqalib koʻngli topokidin, Ul oʻt bosh urub jismi xoshokidin. Qabarchuq kafi poyida har taraf, Toʻla durri maqsud ila iki kaf. Yorilgʻoch suyi dema har yon tomib, Fano abridin durri gʻalton tomib. Dema durri gʻaltonki, hayvon suyi, Ayogʻda toʻla har taraf jon suyi. Yorugʻkim tobonni qilib chokligʻ, Yasab obi hayvon oqargʻa arigʻ. Xizr aylasa poyboʻsin havas, gʻaraz ichmagi obi hayvonu bas. Ne biymi malolat, ne xavfi alam, Bu yangligʻ yetib qilsa tavfi haram, Iyo mukrimu hujra tayyor anga, Karamdin emas bermamak bor anga. Bu yangligʻ aziz ulki mehmoni bor, Qachon mizbon boʻlmay imkoni bor. Bu yangligʻ safar kimgaki bersa dast, Netar xilvat ichra boʻlub poybast. Safar ichra mundin biyik yoʻq maqom, Va gar kimsaga dast bermas bu kom, Yomon ermas ul hamki ozodaye, Miyonbastaye yoʻlga omodaye. Qadam tortqon xalq abvobidin, Yetak silkkan olam asbobidin. Boʻlub juzvdoni anisi aning, Kitobi rafiqu jalisi aning. Jahon ahlida chun vafo koʻrmayin, Jahondin dogʻi juz balo koʻrmayin. Qilib mayl olam tamoshosigʻa, Fano mulkiga, faqr sahrosigʻa. Qoʻpub gom urub fardu farzonavor, Qilib dasht qat’ini devonavor. Solib har nechuk yergakim, yetsa koʻz, Yeshitib yana barcha el ichra soʻz. Koʻrub har mashaqqatda xosiyate, Topib har mazallatda kayfiyate. Zilole tilab koʻnglining tobigʻa, Tabibe soʻrab dardi noyobigʻa. Oʻzin borcha xayl ichra tuz yetkurub, Bori tuzlar olligʻa yuz yetkurub. Agar yetsa sarvaqtigʻa komile, Quyoshdek falaksayru ravshandile. Qoʻyub zarradek sayru sargashtalik, Yetak chun topib, olmay andin ilik. Aning xidmatidin kushode topib, Xudo roʻzi etsa murode topib. Bu yangligʻ safar dogʻi margʻubdur, Bu ham boʻlmasa, ul dogʻi xoʻbdur Ki, tortib Skandarmasallik sipoh, Boʻlurgʻa yeti kishvar ahligʻa shoh. Qayonkim azimat qilib fath etib, Qilib har taraf mayl, nusrat yetib. Boʻlub gah Ajam mulki tasxir anga, Musallam boʻlub goh Kashmir anga. gʻaroyib nihoyatdin afzun koʻrub, Ajib amr gʻoyatdin afzun koʻrub. Chu bir-bir kelib kom har dam anga, Boʻlub rub’i maskun musallam anga. Jahon mulkiga hukmi shohi topib, Bu shahligʻni mah to ba mohi topib. Safar ichra har ishta ahli rashod, Bu yangligʻ kushod uzra topib kushod. Sanga dogʻi boʻlsa kushode havas, Bu olamda topmoq murode havas. Talab yoʻlida qil shitobandaliq Ki, joʻyandagʻa keldi yobandaliq. XXXVII Iki rafiq hikoyatikim, biri sayrdin quyosh sipehr kishvarida shoh boʻlgʻondek, mulk saltanatigʻa yetti va biri sukundin yer olam ahligʻa lagadkoʻb boʻlgʻondek, xoksorliq hosil etti, bu ham to garddek harakat etmadi, tufrodin qoʻpub maqomgʻa yetmadi Xurosonda bor erdi iki rafiq, Boʻlub rifq ila bir-biriga shafiq. Havodis solib ishlarigʻa shikast, Maosh amrida boʻldilar tangdast. Biri qilmayin tark mulku diyor, Biri qildi lekin safar ixtiyor. Mujovirgʻa davron solib zorliq, Ulusdin koʻrar erdi koʻp xorliq. Kerak elga muflis koʻrunsa qalil, Kim oni qilur koʻp koʻrunmak zalil. Yerur ozki, feruza boʻlmish aziz, Chu xarmuhra koʻpdur – oʻni bir pashiz(1). Musofir safarga topib ixtisos, Burun xud mazallatdin oʻldi xalos. Koʻrub har dam amre bagʻoyat ajib, Ani tortibon eltur erdi nasib Ki, tushti guzargohi Yunon sori, Yetishti oʻluk – obi hayvon sori. Yere koʻrdi tufrogʻi hikmatsirisht, Magar hikmat erdi anga sarnavisht. Necha vaqt anda maqom ayladi, Bilik kasbiga ehtimom ayladi. Musohib boʻlub ahli hikmat bila, Base ilm kasb etti ragʻbat bila. Ne qilgʻolikim kimga niyatdurur, Burun shart anga qobiliyatdurur. Chu qobil edi, topti behad vuquf Ki, hikmatda boʻldi jahonfaylasuf. Anga chun bu ish sayrdin berdi dast, Yana sayrgʻa tushti qilmay nishast. Anga Hind mulkiga tushti guzar Ki, shohigʻa yopilmish erdi nazar(2). Garav aylab erdi aroda bu soʻz Ki, sa’y aylab ulkim manga ochsa koʻz, Anga aqd aylab koʻzum nurini, Koʻzum ichraki parda masturini, Ani qurratul-aynu farzand etay, Koʻzum nurini anga payvand etay(3). Chu donogʻa fahm oʻldi ul ehtiyoj, Borib bir-iki kunda qildi iloj. Shah oʻz va’dasigʻa vafo ayladi, Degandek ani kadxudo ayladi. Yetib shoh umri kuniga zavol, Anga topti ul shohligʻ intiqol. Chu ogahligʻ oʻldi aning yorigʻa, Bukim shahligʻ oʻldi aning yorigʻa. Safar azmi qildi ajab hol ila, Falak koʻbidin jismi pomol ila. Bu kishvarni chun qildi oromgoh Ki, yori edi anda kishvarpanoh. Rafiqigʻa keldi bu ish dilpazir, Inoyat qilib, etti oni vazir. Chu mulkida aftodau zor edi, Ulus ollida dam-badam xor edi. Vazoratdin oʻlmoq rafohiyati, Bu dogʻi edi sayr xosiyati. Chu avvalgʻining sayri komil edi, Anga saltanat amri shomil edi. Kishi oʻzluki mulkidin qilsa sayr, Anga oqibat aylasun Tengri xayr. ХXXVII - Hikmat Iskandarning Arastudin savoli ul bobdakim, chun safar mujibi shiddatdur, hikmat ahlidin anga nega ruxsatdur va javob eshitmak Yana dedi shohi Faridunhasham Ki: «Yey hikmat ahligʻa roying hakam. Hazarda boʻlur komu osudaliq, Safarda vale ranju farsudaliq. Chu tab’ anda ranjuru ojizdurur, Nedin shugʻli hikmatda joyizdururgʻ»(1) Javob aytti fikr birla hakim Ki: «Yey hikmat amrida fikring salim! Bukim sayr aro elga yetgay malol, Aning ruxsatidur mahalli savol. Vale munda sirri nihoni erur Ki, naf’i aning jovidoni erur Ki, har ranjdin soʻng boʻlur rohate, Taabsiz muyassar emas ishrate. Taomeki, ul mujibi komdur, Gar oʻt ranjini tortmas – xomdur. Ne oltunki bor elga dilkashligʻi, Oʻt ichra boʻlubtur judo gʻashligʻi. Safarkim, mashaqqatda keldi saqar, Aning oʻtida kimsa tutmay maqar. Hamono anga ozmoyish kuni, Yemas poku xolis vujud oltuni. Chu har necha oʻt boʻlsa soʻzandaroq, Gudoz ichra oltun furoʻzandaroq. Safar oʻtini aylagan ixtiyor, Vujud oltunin qildi komil iyor(2). Ketursa birov imtihondin mahak, Iyori aro topmagʻay hech shak. Yana andin oʻldi safar ruxsati Ki, elning erur mujibi sihhati. Nedinkim, safargʻa kishi ursa gom, Taraddud erur mujibi inhizom. gʻizo hazmigʻa tab’ chun boʻldi chust, Kishi bu jihatdin boʻlur tandurust(3). Yana ulki, tab’eki boʻldi saqim, Havou suv takroridin topti bim. Bu iki chu boʻldi tajaddudpazir, Tabiatqa sihhat boʻlur dastgir Ki, majbul erur odamizod anga Ki, har amrkim boʻlsa mu’tod anga. Nishotigʻa takror hoyil boʻlur, Tabiat tajaddudga moyil boʻlur. Tajaddud erur chunki margʻubi tab’, Yerur mujibi aysh mahbubi tab’. Safarda bu holat muyassardurur Ki, suvu havo nomukarrardurur. Tabiatqa bor iki ishtin navo, Alardin biri suv, birisi havo. Chu ikisi boʻldi muyassar muqim, Ne uzr aytqay tab’ boʻlmay salim. Bas oʻldi safardin salomat dogʻi, Bashar tab’igʻa istiqomat dogʻi. Hakim ar bu nav’ ishga ruxsat berur, Xirad ahli ollinda ma’zur erur». Javobin topib xusravi xurdabin, Xamush oʻldi donogʻa deb: «Ofarin!» XXXIX Iskandarning Kashmir shahrigʻa yetgandin soʻngra Malluning tilism qoʻrgʻonidin Kashmirdin yel bila oʻtni oʻgʻurlagʻoni va ul viloyatni bir oʻluk jismdekki, nafasi munqati’ va gʻariziy harorati muntafi boʻlmish boʻlgʻay qilgʻoni va Aflotunning ul tilismni ochqoni va yashurgʻon yel bila Malluning hayotin barbod etib, maxfiy oʻt sharor va axgarin aning xirmani umrigʻa sochqoni va Iskandarning Mallu oʻrnida Feruzaning charogʻi davlatin yorutqoni Bu farxunda tarix donishvari, Dedi boʻyla «Tarixi Iskandari» Ki, Mallu chu azm etti qoʻrgʻonigʻa, Tiriklikni minnat tutub jonigʻa. Skandar kelib oldi taxtin aning, Qilib tiyra iqbolu baxtin aning. Ulusqa berib adli birla navid, Ulus borcha adligʻa bogʻlab umid. Mute’ oʻldilar hukmu farmonigʻa, Koʻngul bogʻlabon lutfu ehsonigʻa. Xabar soʻrdi chun Mallu ahvolidin, Bu yangligʻ dedilar xabar holidin Ki: «Shoh savlatidin firoriydurur, Falon qal’a ichra hisoriydurur(1). Hamul sehr yoxud tilisme soʻzi Ki, elchi qoshida degandur oʻzi». Tamomini sharh ettilar moʻ-bamoʻ, Xud anglab edi shohi farxundaxoʻ. Chu ul bir ajab nav’ surat edi, Aning fikrin etmak zarurat edi. Yana majmai dilkushoy istadi, Bilik ahlidin anda roy istadi Ki: «Kashmir agar toza gulzordur, Havosi va lekin ajab hordur. Yesar doimo ruhparvar nasim Ki, jannatdurur, yoʻqsa bordur jahim(2). Nasim ar bu gulshanda tutmas vujud, Guli – oʻtdurur, sunbuli – tiyra dud. Ajab ishki dahr oʻlgʻay otashfishon, Vale topmagʻay kimsa oʻtdin nishon. Ne mulk ichrakim bu uqubatdurur, Boʻlur elga anda suubatdurur. Suubat nekim, boʻlmoq imkon emas Ki, bu ikining tarki(3) oson emas. Bu ishga agar chora mumkindurur, Ne gʻam, gar kishi munda sokindurur. Yoʻq ersa burunroqki bor ixtiyor, Ul avloki tark aylasak bu diyor Ki, ojiz boʻlub azm ishi xush emas, Yeshitmakka har yerda dilkash emas». Dedilar bilik ahli aylab duo Ki: «Gar shahgʻa bu ishdurur muddao Ki, oning bu makrini daf’ etkabiz, Hijobeki ul soldi, raf’ etkabiz. Nedin shoh tab’i haroson erur Ki, bu qullar ollida oson erur. Gar oʻn kungacha shoh muhlat berur, Ul ish daf’igʻa Tengri nusrat berur». Dedi shahki: «Oʻn kunga boʻlsa darang, Oʻtu yelsiz el kelgusidur batang». Ul ishtin koʻrub shoh tab’in malul, Filotuni donishvar etti qabul Ki: «Farxunda tab’ini shohi jahon, Gʻamin etmasun oshkoru nihon. Men uch kunda ul nav’ tadbir etay Kim, ul hol vaz’igʻa tagʻyir etay». Bu soʻzni degach nuktadoni bisot, Skandarga yuzlandi koʻp inbisot. Bu holatda ul nav’ gum boʻldi yel Ki, doʻzax aro tushti isigʻdin el. Isigʻdin boʻlub xalq ichi tobligʻ, Ajabroq bukim, oʻtqa noyobligʻ. Yetib matbax ahli figʻon qildilar, Figʻon ichra bu soʻz ayon qildilar Ki: «Olam aro yoʻqdur oʻtdin vujud, Ne axgar, ne shu’la, ne uchqun, ne dud(4). Degil xoʻblar koʻnglidek boʻldi tosh Ki, andin emas mutlaqo shu’la fosh. Temur ursalar oʻt qilib orzu, Yaqindurki chiqqay oʻt oʻrnigʻa suv. Agar boʻlsa shilon ishida futur, Chu arz ayladuk bizdin ermas qusur». Maalqissa: oʻtu yel oʻldi taboh, Oʻt isigʻ dam erdiyu yel sovugʻ oh(5). Tanur oʻlmayin kunduz otashfishon, Kecha sham’da shu’ladin yoʻq nishon. Ajab ishki chun yeldin erdi farogʻ, Nedin qolmadi oʻchmayin bir charogʻ. Isigʻdin nazar sham’igʻa xiraliq, Sovugʻdin yonar sham’gʻa tiraliq. Ul uch kunda el boʻldi andoq zabun Ki, boʻldi engaklarga qoʻllar sutun. Filotun harimigʻa yuz qoʻydi shoh, Aningdekki shah, borcha xaylu sipoh Kim: «Ul va’dakim qildi donoi dahr, Oʻtub uch kun, el topmadi hech bahr. Agar mundin ortuq taammul boʻlur, Mashaqqatdin el betahammul boʻlur!» Dedi hikmatoyini donishpujuh Ki: «Yel boʻlmasun bu alamdin sutuh, Bu kun dogʻi mav’idgʻa doxildurur, Vale tongla maqsud hosildurur». Bu soʻz birla taskin topib shohu xayl, Bori qildi oromgohigʻa mayl. Ul ish daf’i bu nav’ edikim, hakim Ki, qildi qabul oni bevahmu bim: Oʻqub erdi Jomosb ahkomida Bu soʻzniki: «Iskandar ayyomida Kim, ul boʻlgʻusi shohi hikmatsirisht, Jahon mulki fathi anga sarnavisht. Boʻlurda jahon mulki tasxir anga, Chu boʻlgʻusidur fath Kashmir anga. Shahi berk qoʻrgʻongʻa yuz urgʻusi, Ulusdin yelu oʻtin yoshurgʻusi. Tilismedurur ul hisor ichra chust, Boʻlur topmogʻ oni qilib bozjust. Hisor ichra bir uydurur sangbast, Tilism aylamish oni hikmatparast Ki, yel xaylini anda band aylamish, Xaloyiqqa daf’i gazand aylamish. Burun chogʻ esib asru bee’tidol, Ulusqa yetar ermish andin malol. Chu yelni hakim etmish ul uyda band, Yasamish anga ravzani dilpisand. Kelib mulk sori bu ravzangʻa yuz, Boqib lek Kashmir shahrigʻa tuz Ki, ravzan ichindin nekim chiqsa yel, Hamul yel bila bahramand oʻlgʻay el. Chu ravzanni madrus qilgʻay kishi, Yesar yelni mahbus qilgʻay kishi. Yana qal’a toshida bir choh erur, Tilisme yana anda dilxoh erur. Bu choh ogʻzi bas tordur, qa’ri keng, Hamul qal’a davri kenglikda teng. Aning qa’ri bir a’zam otashkada, Kayumars chogʻidin otashzada(6). Ichinda namudor andoq tilism Ki, ul hufra kunjida bir roʻy jism. Kishi hay’ati birla junbishnamoy, Ul otashgah ichra haroratfizoy. Yasab ollida dam bila koʻraye, Hamul koʻra jismida moshuraye. Chu ul koʻrau damgʻa aylab sitez, Bu moshura nafxi qilib shu’la tez. Choh ogʻzida zohir sharar birla dud, Bu dudu sharardin xaloyiqqa sud(7) Ki, mulk ichra oʻt manba’i ul boʻlub, Ne oʻtkim, quyosh matla’i ul boʻlub. Bu mulk ichra oʻtlugʻ nekim boʻlsa tosh, Oʻti ushbu otashgah ichinda fosh. Tilism aylabon jazb oʻtlarni pok Ki, otashgah andin boʻlub shu’lanok. Shararlarki choh ogʻzida bilgurub, Hamul kishvar ahligʻa oʻt yetkurub. Kishi qilsa ul choh boshini rust, Hamul nav’kim rust ekandur nuxust. Oʻt oʻlmas yana mulk ahligʻa fosh, Kirar yer tubiga nechukkim quyosh. Skandar qachon olsa Kashmirni, Aning shohi aylar bu tadbirni. Ul ish daf’igʻa ahli hikmat tamom, Degaylar ayon aylali ehtimom. Filotungʻa lekin havolatdurur Ki, hikmatda sohibmaqolatdurur, Kerak topib ul naqb boshin burun, Tikib chodir ul yerda tutqay oʻrun. Ochib naqb boshini qilgʻay xirom, Qadamni sanab urgʻay oʻn yetti gom. Chu oʻn yetti gom urdi qilmay guzar, Iki yonigʻa yaxshi qilgʻay nazar Ki, har sori lavhe erur ta’biya, Birida yelu birda oʻt ta’miya(8). Kerak tepsa har lavhni oʻyla rust Ki, yumrulsa devor ichiga durust. Biri yelga yoʻldur, biri oʻtga yoʻl, Buzulgʻoch ravon tashqari qochtik ul Ki, oʻt birla yel, oʻyla tugʻyon qilur Ki, yoʻllarki bogʻlandi – vayron qilur. Iki raxnadin chun chiqar oʻtu yel, Koʻrar rustaxez ul navohiyda el. Yel ul qal’a ahligʻa andoq yetar Ki, har kimgakim tegdi barbod etar. Qilur barcha oliy imoratni past, Berur bori indur yigʻochga shikast. Yeli qolmoq oʻlmay xayol aylamak, Yerur bas xayoli mahol aylamak. Oʻt ul chohdinkim, boʻlur shu’lazan, Boʻlur iltihobi aning qal’akan(9). Tutoshur hamul qal’a oʻtrusigʻa, Ne oʻtrusigʻa, burju borusiga. Topar shu’ladin toshi ul nav’ tob Ki, xalqi boʻlur ichkari sangkabob. Chu ul lavhlarni ushotti hakim, Kerak tashqari tursa bir dam vahim. Agar yel solib qal’agʻa rustaxez, Yetishti hamul shahrgʻa tundu tez, Kirib lavhlar tomgʻa rust aylasun, Hamul raxnalarni durust aylasun Ki, ul oʻt bila yelga taskin yetar, Ikisidin oshubu tugʻyon ketar. Boʻlur ham burungʻi qarori bila, Yel oromiyu oʻt sharori bila». Filotun bu afsona sharhin bilib, Qoʻpub erdi shahdin taahhud qilib. Kezib uch kun ul yerda hanjor ila, Nishona bitilgan namudor ila. Topib erdi ul naqbning boshini, Qilurgʻa fusunsoz podoshini. Uzotqoch xaloyiq bila shohni, Hamul naqb uza chekti bungohni. Makon aylagach arz naqbini mehr, Chiqordi kavokib tilismin sipehr. Filotun qilib azm dargohgʻa, Tilab xilvat oʻldi yaqin shohgʻa. Bu soʻzni bilib arz qilmogʻni farz, Burundin nihoyatgʻacha qildi arz. Shah anglab, boʻlub hayratoyin anga, Dedi aylab ehsonu tahsin anga Ki: «Bu ish butarga topildi jihat, Ne nav’ emdi dono koʻrar maslahatgʻ» Duo aylabon surdi dono maqol Ki: «Yey shavkatinggʻa falak poymol! Manga ulcha darxoʻrd edi, boʻldi rost, Saranjom oʻlur boʻlsa Tengriga xost. Bir ish qoldikim, bordur iqbol ishi, Bugun muqbil andoqki sen yoʻq kishi. Qaviydur ham iqbolu, ham davlating, Ham ul ikicha quvvatu himmating. Taammulluq ishlarga qildim iloj, Sening dastburdunggʻa bor ehtiyoj Ki, sindurgʻasen lavhlarni nuxust Ki, bu ish saranjom boʻlgʻay durust Ki, ham shohsen, ham jahon pahlavon, Juvonmard oʻzung, davlating navjuvon. Budur bandalar xotirigʻa murod Ki, sendin bu ish bandi topqay kushod». Degach nukta donoyi bisyordon, Debon ofarinlar shahi kordon. Nihoni necha mahrami roz ila, Hamul bixradi chorapardoz ila. Ravon rokib etti hamul sori azm Ki, boʻlmish edi naqb donogʻa jazm. Chu yetkurdi shoyista hamrohni, Qaro tunda ravshanravon shohni. Tushurdiyu naqb ogʻzigʻa bordi bot, Aning birla hamrah shahi pokzot. Kirib naqb aro oncha qildi xirom Ki, erdi iki lavhai nuqrafom. Ikisin Skandarga koʻrguzdi ul, Dedi: «Yemdi soat oʻtar, bot boʻl!» Skandar alarni koʻrub boʻldi shod, Hamul shodliqda qilib Haqni yod. Iki lavhani tepti ul nav’ rust Ki, yemruldiyu tashqari chiqti chust. Ikov tiktilar koʻzni qoʻrgʻon sari, Ne qoʻrgʻon sari, sun’i yazdon sari(10). Bu ishdin dame oʻtmadi beshu kam Ki, oʻt qal’adin koʻkka chekti alam. Yana bir nafas oʻtmayin yetti yel, Aningdekki to yetti, qoʻzgʻoldi el. Chu yel soldi ofoq aro rustaxez, Yana qildilar naqb sori gurez. Iki raxna sori ravon bordilar, Gachu xisht ila rust butkordilar. Masolih tutulmoq uchun saddi bim, Qilib erdi omoda borin hakim. Balo raxnasi chunki mahkam boʻlub, Yelu oʻtning oshubi ham kam boʻlub. Chiqib naqbdin shohi gardun janob, Aning birla donoyi hikmatmaob. Boʻlub ikisi baxtdin shodmon, Sipah jonibi azm aylar zamon, Hamul naqbdin keldi gʻavgʻo uni, Alolo bila voyu-vaylo uni. Hamul damki, qoʻrgʻon aro tushti oʻt Ki, aflok avjiga yovushti oʻt. Yana yel ham oshubkim boshladi, Olib xalqni har taraf toshladi. Boʻlub el bu iki balodin halok, Kirib naqb aro bir necha vahmnok. Bu xayl ichra Malluvu farzandi ham, Demay bir-iki, zavju dilbandi ham. Hamul oʻtdin ul xayli dilsoʻxta, Kuyub bu biri, ul bir afruxta. Chiqib keldi bori sarosemavor, Tutoshib hamul shu’ladin hemavor. Shah ollindagʻi ul guruhi xavos, Borib aylab oʻtdin alarni xalos. Koʻpi oʻldi ul xayli mahruqdin, Kishi koʻrmadi boʻyla maxluqdin. Necha kimsakim qoldi boʻlmay halok, Biri bor edi Mallu ibni Mabok. Yana oʻgʻlikim, oti Feruz edi, Qizikim, mahi olamafroʻz edi. Aning vasfigʻa bu dam ermas mahal Ki, boʻlgʻusidur oʻz mahallida hal. Chu Mallugʻa fahm oʻldikim-shohdur, Oʻzi umrining tori koʻtohdur. Skandar qoshigʻa kelib qoʻydi bosh, Boshin chun koʻtardi, debon toʻkti yosh Ki: «Shoho, qoshingda gunahkormen, Jazo har ne qilsang – sazovormen! Agar afv jurmumgʻa shomildurur, Tirilmak manga asru mushkildurur. Gar oʻtdin manga qat’ boʻlmish hayot, Yana oʻlturur hazratingda uyot. Yerur oʻlmagim jazm har hol ila, Sen oʻlgʻil tirik koʻp yil iqbol ila. Chu men bandamen, bu iki bandazod(11), Alar afvi birla meni ayla shod!» Koʻrub shoh ul ajzu taslimni, Chiqordi aning koʻnglidin bimni. Dedi: «Bizdin ermas edi bu sitez, Sen oʻz boshinga tortting tigʻi tez. Bu dam hamki tufroqgʻa surtub uzor, Ayon aylading ajz ila e’tizor. Qoshingda tuzub afv hangomasin, Gunohinggʻa chektuk karam xomasin. Tirilsang inoyat qilib taxtu toj, Muqarrar qilib kishvaringdin xiroj. Musallam tutub afsaringni dogʻi, Chiqoli berib kishvaringni dogʻi(12). Va gar bermasa umr muhlat sanga, gʻurub etsa xurshidi davlat sanga, Xalafzodinga ehtirom aylali, Sanga oni qoyim-maqom aylali. Yana zodi iffatmaobingni ham, Shabiston aro oftobingni ham, Harimi visol ichra xos aylabon, Nikoh amrigʻa ixtisos aylabon, Qilib sham’i majlis shabiston aro, Anis aylali koxu ayvon aro. Bu payvand birla boʻlub ulfate, Bizing birla boʻlsun sanga nisbate». Chu shah qildi bu nav’ soʻzlar ado, Tarabdin bu xud qildi jonin fido. Olib jonini lutfu ehson bila, Qatil ayladi obi hayvon bila. Urub erdi xanjar zamona anga, Bu oʻlmak xud oʻldi bahona anga. Skandarki mulkida mehmon edi, Chu kech yetti, tortar nima jon edi. Chu ul shohgʻa qildi jonin nisor, Gado etti naqdi nihonin nisor. Anga boʻyla boʻlguncha rihlat chogʻi, Kelib erdi arkoni davlat dogʻi. Shah etti necha kimsa ta’yinki, bot – Anga soz etib barcha bargi mamot(13). Tong otqoch mulukona tartib ila, Anga loyiq oroyishu zeb ila. Sipoh ichra shahlarni ogoh etib, Borin na’shi davrida hamroh etib. Ne madfanki, ajdodi osudadur Ki, tufroq anga anbari sudadur. Ulugʻ ravzai charx toqi aning, Yana bir falakcha ravoqi aning. Yoʻq atrofi koʻk gunbadining hadi, Vale har bir, andoqki koʻk gunbadi. Toshida falaksoy oʻlub millar, Ichinda malaksayr qandillar. Kelib Mallu ajdodining madfani, Borining ogʻir uyqugʻa ma’mani. Salotingʻa boʻlgʻon mahal komgoh, Bu sultongʻa ham boʻlsun oromgoh. Ham andoqki shoh etti inshoi hukm, Yeshitgonlar ettilar ijroi hukm. Iki-uch kun atboi aylab jaza’, Navardida boʻldi bisoti faza’. Hamul mohi Kashmiru rashki Tiroz Ki, otin qoʻyub erdilar Mehr Noz, Bor erdi hamul soʻgdin gʻamzada, Yana oʻgʻli Feruz motamzada. Hamul soʻg raf’igʻa shohi zaman, Mulukona soz aylabon anjuman. Toʻquz poyaligʻ taxt uza oʻlturub, Toʻquz charxning shavkatin sindurub. Muluk oʻlturub jashnida har taraf, Yiroqtin olib davrini iki saf. Bular borgoh ichra maskan topib, Yiroqtin xaloyiq nishiman topib. Talattuf bila shohi gardunfirosh, Berib doʻstlardek aduvsigʻa osh. Chekib oncha ne’matki charxi dani, Xirom etgali tushta koʻrmay ani. Tuman xonu, har qaysi xoni sipehr, Bu xonlarda har qurs – bir qursi mehr. Qoʻy oncha boʻlub zabhkim, soni yoʻq, Ot onchaki qoʻy, oncha imkoni yoʻq. Halovani ta’rif etay rang-rang, Pishurmakka shakkar ezib tang-tang. Tabaq oʻrnigʻa sahnni xon tutub, Tabaqni et oʻrnigʻa biryon tutub. Yeguluk fuzun haddi avsofdin, Demay haddi avsofkim, lofdin. Chu bu nav’ xon chekti doroi dahr, Jahon ahli ul xonidin oldi bahr. Chu xonlardin ul jashn xoli boʻlub, Shahi dahr farmoni holi boʻlub Ki, arkoni davlat xirom aylabon, Shah ahkomini ehtirom aylabon. Qilib zeb albosi Feruzni, Haram ahli – mohi dilafruzni, Kelib qoʻydilar boshigʻa toji zar, Libosi zar ustiga zarrin kamar. Yana uch toʻquz davlat arkonigʻa, Toʻnu jubba birla aning yonigʻa – Iki yuzga ham deklayu toʻn berib, Yalang toʻn alarcha yana oʻn berib. Alarni chu mundoq sevundurdilar, Shah ollinda toʻquz yukundurdilar. Yukungach, tilab shoh Feruzni, Uzotib kalomi dilafruzni Dedi: «Chora yoʻq Tengri taqdirigʻa, Azaldan qazo kilki tahririgʻa. Jahon ichra boʻlsun gado, yoʻqsa shoh, Budur barchaning yoʻli beishtiboh. Yemas kimsa shahliqqa yetmak uchun, Yerur shohu darvesh ketmak uchun. Kishiga erur garchi ummid umr, Birovga eshittingmu jovid umrgʻ Jahon uzra kim boʻldikim, urdi taxt Kim, ul chekmadi taxta ustiga raxtgʻ gʻalat ayladim, taxt uza raxt erur Ki, taxt ahligʻa raxt ziynat berur. Vale taxtagʻa kimki muhtojdur, Qiyomat elidek yalanggʻochdur. Oʻkush raxt ila taxt qilgʻon maqom, Qilur taxta ustida uryon maqom. Agar men va gar sen va gar Amru Zayd(14), Kerakmasdurur rub’i maskunga qayd. Baharhol chun ketgulukdur kishi, Ketar fikri doim kerakdur ishi. Kishiga amal xirman ar xoʻshadur, Nekim munda ekti anga toʻshadur. Yerur har kishiga bir ish zodi roh, Vale zod erur adl boʻlgʻongʻa shoh. Senikim bu mulk uzra shoh ayladim, Bu kishvarda kishvarpanoh ayladim. Kerak lutfu ehson shior aylasang, Adolat yoʻlin ixtiyor aylasang. Raiyatqa sendin yetib shodligʻ, Mamolikka yuz qoʻysa obodligʻ». Bu yangligʻ chu irshod etib va’zu pand, Iki olam ichra bori sudmand. Anga qildi ta’lim oʻz dinini, Hamul ahli islom oyinini. Bu soʻzlar ichiga hulul ayladi, Yer oʻptiyu borin qabul ayladi. Dedi: «K-ey, shahanshohi getisiton, Adolatda dunyoyu uqbositon. Bukim aylading mayl farmonima, Nekim amr qilding, bori jonima. Degan soʻzlaringga tutub Haq meni, Umid ulki qilgʻay muvaffaq meni. Degandek, Ilohiy, boʻla olgʻamen, Ne til birla uzrung qoʻla olgʻamen. Otamning boʻlub erdi yoshi uluq, Men af’olidin bor edim qaygʻuluq. Dimogʻigʻa xiffat topib erdi yoʻl, Quloq solmas erdi nasihatqa ul. Ani bu jihatdin xato ayladi Ki, shah buyrugʻidin ibo ayladi. Berib pand, soʻzlar dedim koʻp qatigʻ, Chu davlat yonib erdi, soʻz ne asigʻgʻ Chu men bar yedim shoh insofidin, Umidim budur Tengri altofidin Ki, qulluqda men dilpisand oʻlgʻamen, Shah ehsonidin bahramand oʻlgʻamen, Qaridin agar ishta keldi xato, Yigit qilmagʻay, koʻrdi chun koʻp ato». Shah ul soʻzlarin chun nigoh ayladi, Oto mulkida oni shoh ayladi. Chu bordi kuhan pir oʻlub notavon, Aning oʻrnida tutti yer navjuvon. Ayoqchi, manga jomi pirona tut, Demon xusravona, faqirona tut. Hamul jom boʻlsun manga choraras Ki, boshtin yigitlik qilibmen havas! Mugʻanniy, hazin nagʻma bunyod qil, Yigitlikning ayyomini yod qil Ki, ul nagʻmadin toza hushe topay, Sogʻinib yigitlikni joʻshe topay! Navoiy, base kech ayilding, darigʻ! Yigitlikni barbod qilding, darigʻ! Yigitlikta yoʻl urdi nafsi hasud, Nadomat qariliqta emdi ne sudgʻ XL Sabo subhining sabohati ta’rifidakim, nafas-nafas andin yorugʻluq yuzlanur va shabob gulzorining nazohati vasfidakim, lahza-lahza andin ochugʻluq dast berur va ul ayyomda quyoshdek sajdadin yuzni yorutmoq targʻibi va bu faslda binafshadek toatqa qad nigun qilmoq tahrisi Na farxunda axtardurur ul kishi Ki, toat yigitlikta boʻlgʻay ishi. Oʻyun vaqtida tark qilgʻay oʻyun, Nekim Tengri amr etti – sungʻay boʻyun. Rizo kasbini bartaraf qilmagʻay, Zalolatda umrin talaf qilmagʻay. Angakim oʻzi oxirandesh emas, Bu lahvu havo necha kun besh emas. Xusho ulki, bilgay oni mugʻtanam, Nari qoʻymagʻay Haq yoʻlidin qadam. Ne ne’matki roʻzi qilibdur Xudo, Hamul shukri ne’matni qilgʻay ado. Vale kimki boʻlgʻay basirat fani, Ne mumkin ado aylay olmoq ani. Niamkim sanga Haq nasib aylamish, Agarchi ani behisib aylamish. Yeshit gar tilarsen aning rozini, Ki, aytay koʻpidin sanga ozini. Adamdin sanga berdi avval vujud, Nabudungni qildi karam birla bud. Tufuliyat ayyomidin to shabob, Vujudunggʻa yetkurmadi pechu tob. Ne mushkil ishingda qilib yorligʻ, Balolardin etti nigahdorligʻ. Jamolingni jannatmisol ayladi, Boʻyung toʻbiyoso nihol ayladi. Chu afsungar etti koʻzung jodusin, Anga soldi oshubu noz uyqusin. Solib sunbuli zulfungga toblar, Koʻngul boʻynigʻa qildi qulloblar. Tuzotti chu kirpiklaringdin sinon, Sinonvarlar ilgidin olding inon. Qoshing yoyin etgach ayon har taraf, Bagʻir dogʻin oʻtruda qildi hadaf. Chu berdi iki la’lingga noʻshxand, Uyotdin ezildi aro yerda qand. Tishing jolasin qildi durri xushob, Sadaf boʻldi ul durgʻa yoquti nob. Zanaxdoningga yetkurub rangu boʻ, Ul olmagʻa jon chashmasi berdi suv. Zaqan ustida oshkor etti xol, Hamul chohning nuqtasidin misol. Jamolingni tovusi zeb ayladi, Karashmangni obidfireb ayladi. Sukunungda zeboliq etti ayon, Xiromingda ra’noliq etti bayon. Boshingdin-ayogʻinggʻacha xoʻbluq, Oyogʻdin, boshinggʻacha mahbubluq. Bulardin oʻgun berdi aqlu havos, Seni qildi har qaysigʻa rahshunos. Niam zohir aylab samo to ba arz, Sanga qildi bir necha qullugʻni farz. Aning zimnida dogʻi yuz ming xavos, Koʻp ummid qurbigʻa boʻlmoqqa xos. Sanga barcha amri faromush oʻlub, Tiling shukrida gungu xomush oʻlub. Ne shokir tiling muncha ehsonigʻa, Ne mashgʻul oʻzung amru farmonigʻa. Tutub yer dimogʻingda devi gʻurur, Maloik qochib suhbatingdin zarur. Ne ogʻzinggʻa joriy oʻlub juz gazof, Ne koʻnglungga toriy boʻlub juz xilof. Yigitlikki ayyomi toatdurur, Sanga bu sifat jahlu gʻaflatdurur. Qilib «hay» deguncha bu vodini tay, Chu qoʻysang qariliq tariqigʻa pay, Xud oʻlmas tarab yeli ul dam vazon, Yetar umr bogʻigʻa fasli xazon. Boʻlur yuz nechukkim xazon yafrogʻi, Sarigʻliqqa lekin yuz urgʻon chogʻi. Chinor ilgidek titrar el panjasi, Vale boʻlsa ul barg yel ranjasi. Agarchi ilik titrar ul bargvash, Tomurlar qurur, oʻylakim obkash. Yetib tiyra koʻzlarga za’fi qaviy Boʻlur uylari kunjida munzaviy. Koʻks uzra qilgʻon kibi mayl bosh, Koʻz uzra tushar kirpik oʻrnigʻa qosh. Boʻlur jism uza ayru-ayru boʻgʻun, Bir ipdekki boʻlgʻay payo-pay tugun. Kelib rishtagʻa ul tugunlar firih, Solib ishga har bir tugun yuz girih. Jabingʻa tushar bir-bir ustiga chin, Hamonoki «be»sin yoshurur jabin. Qilur chin koʻpi yuzni badrang jins, Fatilakash, andoqki xudrang jins. Ne xudrang, bal jinsi kohi degil, Topib toru pudi tabohi degil. Bu jins oʻlmagʻay aybning pardasi Ki, ul xud erur aybparvardasi. Qilur tab’i borid nafasni sovuq, Burudatda Bahman yeliga yovuq. Nafas bardikim yogʻdurub qorlar, Boʻlub oq mahosin anga torlar. Agar qoʻpsa qad mili chavgon kibi, Taharrukda bosh goʻyi gʻalton kibi. Yoʻq ersa yurumak ne imkon yana, Aso shaklidin qoʻlda chavgon yana. Taharrukdin ul bosh esa garmpoʻy, Ne tong iki chavgondurur, fard – goʻy. Yoʻq, oʻltursa devor boʻlmay amon, Yopushmay uchosi nechukkim samon. Va lekin uchodin oʻtub tizlari, Yoʻq imkon ochuq uzvni kizlari. Va gar yotsa mundoq malolat tuni, Anga bosh koʻtarmak qiyomat kuni. Birov boʻlsa bu nav’ ranjozmoy, Anga solim oʻlgʻaymu tadbiru roy. Har ishga shuru’ etmagi bemaza, Ibodat anga ortugʻ aylab baza. Tavono ekan chogʻda aylab gunoh, Ne sud aylagan vaqt umrin taboh. Yigitlik erur qulluq etmak chogʻi, Qariliq erur chunki ketmak chogʻi. Xusho ulki, umrin taboh etmadi, Qilur ishlarin qilmayin ketmadi. XLI Ul gʻofil yigit hikoyatikim, voqif pir nasihati qadrin bilmadi, ish vaqtidin oʻtgandin soʻngra pushaymonligʻi sud qilmadi Eshittimki, bir turfa barno edi, Yuzi dilkashu qaddi ra’no edi. Nechukkim erur muqtazoi shabob, Ishi bor edi lahv sori shitob. Yemas erdi bir lahza berudu may, Agar navbahoru va gar fasli day. Bor edi javorinda ahli dile, Tariqatning odobida komile. Kelib erdi qoʻshniligʻidin batang Ki, bor erdi gʻavgʻo anga bedarang. Nasihat qilur erdi koʻp dilpazir, Vale boʻlmas erdi anga joygir. Necha pand ila topsa erdi xitob, Berur erdi nosihqa mundoq javob Ki: «Bordur yigitlik farogʻat chogʻi, Qariliq erur zuhdu toat chogʻi. Shabob andakim uzr qoʻlgʻusidur, Vara’ aylamak vaqti boʻlgʻusidur». Bu soʻz birla koʻnglin qilur erdi xush, Bu xushluq bila bor edi jur’akash. Shabob oʻttiyu quvvati qolmadi, Dedi: «Toat aylay», qila olmadi. Ham oʻlmish edi fisq odat anga, Base sa’b erdi ibodat anga. Va gar qilsa ham zavq topmas edi, Dame lahvdin diyda yopmas edi. Chu koʻrdiki, umr oʻldi yaksar taboh, Yana yetti sarvaqtigʻa piri roh. Koʻrar turfa barnoni mabhutu masx Ki, qilmish edi zuhd azmini fasx. Kelib naz’ vaqti aning boshigʻa, Sukun tutti rahm aylabon qoshigʻa. Nekim qilgʻonidin pushaymon koʻrub, Zamirini benuri imon koʻrub. Dedi: «Pand berdim, vale qilmading, Bu kun ollinga kelmagin bilmading». Dedi: «Tajribam yoʻq edi, ey rafiq, Su uzmakni oʻrganmay oʻldum gʻariq. Qariligʻda gar bilsam erdi bu hol, Yigitlik chogʻi qilmas erdim vabol». Dedikim: «Otangga necha umr edigʻ» Hisob aylabon: «Yuz oʻn iki», – dedi. Dedi: «Ul ham oʻlmish edi notavongʻ» Yeshitguchi tasdiq qildi ravon. Kulub dedi sohibdil: «Yey bulhavas, Yemasmu edi tajribang muncha basgʻ» Angakim yetar Tengridin mavhiba, Kerak oʻzgalar holidin tajriba. ХLII - Hikmat Iskandarning Arastudin savoli ul bobdakim, yigitlikta tab’ nevchun ibodatdin mutanaffirdurur va qarilikqa dimogʻ taaqquldin qosir va hakimning pirona roy bila shohi juvonbaxtqa yoʻl koʻrguzgani Yana surdi bu nukta shohi jahon Ki: «Yey nuktadoni ramuzi nihon, Yigitlikta ish kasbi osondurur, Nedin tab’i andin harosondururgʻ Nedindur anga komi lahvu tarab, Vara’din nega zohir aylar taabgʻ Yigitlikning oʻtgan zamon navbati, Har ishta nedin kam boʻlur lazzatigʻ Tarabnok nevchun boʻlur navjuvon Qarigʻa boʻlur ne tarab, ne tavongʻ» Dedi donishomuzi hikmatxisol Ki: «Yey borcha da’bu xisoling kamol, Tufuliyyat ayyomi yoʻqtur shuur, Yerur tab’ royu xiraddin nufur. Ul ayyom erur lahvgʻa muqtazi, Xatogʻa, dogʻi sahvga muqtazi. Nedinkim xiradqa chu yoʻq dastras, Yerur nafs da’bi havou havas. Tufuliyyat oʻtgachki boʻldi shabob, Xirad nuri soldi dimogʻ ichra tob. Kishining bu vaqt ikidur holati, Erur aqli yo nafsining quvvati. Agar aqligʻa quvvat oʻldi fuzun, Boʻlur yaxshi ishlar sori rahnamun. Vale olam ahlida bu ozdur, Ulusdin agar boʻlsa mumtozdur. Va gar nafsi aqlidin oʻlsa qavi, Zaruratki, boʻlgʻay aning payravi. Ne amr etsa lahvu havo soridur Kim, ul nafs mayli xato soridur. Chu koʻprak xaloyiqqa budur tariq, Boʻlurlar xatokor koʻprak fariq. Chu elga berur parvarish roʻzgor, Kerak mundoq-oʻq boʻlsa omuzgor. Angakim, qilur ruhi qudsi madad, Solur koʻngliga nur sham’i xirad. Kishikim bu suratqa qodirdurur, Base ozdur, boʻlsa nodirdurur. Adadda chu koʻprakdur avvalgʻi xayl, Hamul sori koʻprakdurur elga mayl. Bulargʻa taammul chu aylar koʻngul, Berur chunki aksar topar hukmi kul. Yigit chunki qoʻydi kuhulatqa yuz, Ishi qoʻydi barcha suhulatqa yuz. Burudatdin abdon toʻla boshladi, Harorat oʻti past oʻla boshladi. Bular tab’igʻa may boʻlub dastgir, Boʻlub boda birla haroratpazir. Chu may shugʻli sori boʻlub murtakib, Ul ashgʻol oʻlub mujibi koʻp laib. Chu shayxuxat oʻldi tabiatqa juft, Qaviy vaz’igʻa za’f soldi nuhuft. gʻariziy harorat oʻti boʻldi past, Rutubatqa boʻldi ul oʻt zerdast. Qayu oʻtki, suv qilsa tugʻyon anga, Oʻzung deki, oʻchmay ne imkon anga. Harorat kam oʻlgʻoch, boʻlub me’da sust, gʻizo topmadi chunki hazmi durust. Agar qilsa ta’lil quvvat ketib, Koʻpidin tabiatqa illat yetib(1). Tabiatki andin qaviydur dimogʻ, Haroratdin anda yorutur chirogʻ. Ul oʻt oʻchgach-oʻq oʻchti bu sham’ ham, Taaqqul anga boʻlmadi jam’ ham. Dimogʻ ichra xabt oʻldi behaddu ad, Futur oʻldi oyini royu xirad. Kishi boʻlsa bu vasf ila muttasif, Ajab yoʻq agar boʻlsa masxu hazif. Va lekin hamul xayli qudsiysifot Ki, boʻlmasun ul xaylsiz koinot. Chu xilqatlari keldi hikmatsirisht, Saodat alargʻa kelib sarnavisht Ki, ul qavm erur yo nabi, yo vali, Va yo hikmat ahli aro a’qali Ki, nafsoniyat qilmayin ishta fosh, Qilurlar nechukkim keraktur maosh. Badan ichra topib riyozat subut, Koʻngulga berurlar safo birla qut. Necha boʻlsalar umr birla asan, Toparlar kamol ichra vajhi hasan. Necha kimsaga umr imkon erur, Alar aqli xurshidi raxshon erur. Yashagʻon soyi donish ichra boyib, Katondek necha eskirib koʻrkonib». Skandarga chun yetti bu foida, Savol etmadi nuktai zoida. XLIII Iskandarning, koʻngul zulfi jodudin xoli hindugʻa mayl etgandek, Kashmirdin Hindustongʻa azimat qilgʻoni va royi hind jamoati ahli yaqin va guruhi hikmatoyinni shafe’ qilib, alar podshohdin quli yozugʻin tilagondek, darxost qilib, qabul tushgoni va Roy Iskandari sohibroyni Hind sori boshlab, beshai Nigorda qishloq koʻrguzgoni va ul beshaning toʻrt haddi vasfikim, bayon oʻziga haddi ta’rif bilmas, balki rub’i maskunda andoq yer topilmas Guzorandai donoi hindinajod, Bu tarixni mundoq aylar savod Ki, qilgʻoch Skandar bu tadbirni Ki, Feruzgʻa berdi Kashmirni. Chu boshin sazovori toj ayladi, Anga ham muayyan xiroj ayladi. Muqarrar bu nav’ ayttikim: «Iki oy Boʻl oʻz kishvaring uzra ravnaqfizoy. Bu miod ila jam’ aylab sipoh, Tegishcha borigʻa berib xarji roh. Yana qilma hech ish sori iltifot, Yetish bizga Hinduston sori bot». Bu soʻzlardin oni qilib sarfaroz, Yana singlinikim, edi Mehr Noz. Toʻquz parda keynida pinhon qilib, Harimida sham’i shabiston qilib. Ayon aylabon Hind azmini jazm, Ravon qildi Hinduston sori azm. Cherikka ish oshub boʻldi yana, Zamona lagadkoʻb boʻldi yana. Cherik yopibon arsai xokni, Aning gardi andoqki aflokni. Borur erdi ul sori aylab shitob, Urub yoʻlni manzil-bamanzil tanob. Qayu nohiyatqaki manzil qilib, Oʻtar erdi fathini hosil qilib. Agar charxvash hisnu oliy jibol, Sipoh aylar erdi ani poymol. Yomonlardin ofoqni pok etib, Vale yaxshilarni tarabnok etib. Qilib sarkash el shavkatin yerga past, Zabardastlarni qilib zerdast. Etib dashtni adlidin boʻston, Anga tegrukim mulki Hinduston. Xabar chunki fahm ayladi Royi Hind Ki, shoh oʻlgʻusi kishvaroroyi Hind. Xud andinki, Kashmirgʻa azm etib, Ne yangligʻ ani fath etib, chun yetib. Fusun rishtasin sarbasar uzganin, Tilismotning fathi koʻrguzganin. Nelar qilgʻonin ahli Kashmir ila, Agar zoʻr ila, yoʻqsa tadbir ila. Eshitmish edi borchasin yak-bayak Ki, koʻngli aro yoʻq edi hech shak. Bilib erdikim aylay olmas xilof, Ne mumkin xud etmak xayoli masof. Murattab qilib peshkash asru koʻb, Skandar janobigʻa tortargʻa joʻb. Mato’ anda har neki ashyo kelib, Toʻquz-toʻquz andin muhayyo kelib. Boridin burun zinda pili damon Ki, titrab alardin zaminu zamon. Alarning kelib soni toʻquz-toʻquz, Yana bir rivoyatda oʻtuz toʻquz. Kelib togʻdek har birining tani, Chu zoʻr aylabon togʻ yiqmoq fani. Vale togʻkim, boʻlsa yakpora tosh, Namoyishda xokistari xora tosh. Bir uchida bir charxvash tosh anga Ki, andin namudor oʻlub bosh anga. Ajab togʻ oʻlub jung yangligʻ ravon, Iki jonibida iki bodbon. Qayu jung koʻktin nishon koʻrguzub Ki, xartumidin Kahkashon koʻrguzub. Ne xartumkim, gurza mori damon, Salobatda ajdar hamon, ul hamon(1). Chu jismigʻa har lahza ul aylanib, Degil togʻ aro ajdaho chirmanib. Uzub, chirmogʻoch solxoʻrda chinor, Yiqib, turtgach sidraoso minor. Chiqib xartum atrofidin iki tish, Alardin falak xayligʻa sarzanish. Ajal naxligʻa har biri soq oʻlub, Sapidorning soqidek oq oʻlub. Sifoti «balo»gʻa kelib muttasif, «Balo» ichra sabt aylagan lom-alif(2). Ulugʻ jussa birla falakdin misol, Boʻlub ul falak uzra changak hilol. Bu yangligʻki sharh oʻldi tobu tavon, Solib har biri uzra bargustvon. Yeti rang deboyi zarkordin, Mukallal qilib durri shahvordin. Yana har biri uzra bir turfa taxt, Ichinda toʻquz hinduyi nekbaxt(3). Qabul ichra har turfa hole kelib, Nazar mardumidin misole kelib. Bori zangiyi xoldek mushkrang, Bori hinduyi zulfdek shoʻxu shang. Borining libosi sorigʻ yo qizil, Bahoru xazon aylabon muttasil. Hamul pil chunkim xirom aylabon, Bular anga uyqu harom aylabon. Yana pilcha xingi toziynajod, Demay devzodu, deyin devbod. Nazargʻa kelib har toʻquz oʻzga rang, Ki, ul lutf ila kelmayin koʻzga rang. Namudor aro har biri bir pari, Vale devmonand oʻlub paykari. Yugurmakta har bir sabodin oʻtub, Sabo yoʻqki, raxshi samodin oʻtub. Xirom aylagach, narm raftor ham, Yurush barchagʻa tezu hamvor ham. Har ablaqki, raftor aro gom olib, Zamon ablaqi koʻz yetarcha qolib. Har ashhabki, koʻkka boqib kishnabon, Quyosh ashhabi tobidek ishnabon. Kejim har toʻquzgʻa yana oʻzga rang, Jalojillari barcha zarrina rang. Minib ustiga hinduyi nayzavar, Zarogin qabo, balki zarrin kamar. Boʻlub chunki yakronigʻa jilvadeh, Sinoni bila yerdin olib zireh. Zuhalrang oʻlub, lek Bahromkin, Zamiri aro barcha hangom kin(4). Quloqlarida halqai bandaliq, Topib oʻzcha oltungʻa arzandaliq. Yana bu adad birla xarvor raxt, Tangib tanglar charxkirdor raxt. Nazokatda har hullai bemisol, Boʻla olmayin pardapoʻshi xayol. Boʻla olmayin kiysa mastur tan, Namudor oʻlub oʻn qotidin badan. Yana bu adad birla oltun zuruf, Quyoshdek furuzon, vale bekusuf. Surohiyu tungu qadah birla jom, Safou namoyishda xurshidfom. Yana oncha toʻtiyi shakkarshikan, Ne shakkarshikan, balki shirin suxan. Zumurrad tanu la’l minqor ham. Hamul la’l soʻz vaqti durbor ham. Yana oncha tovusi zebo jamol, Latofatda tovusi jannatmisol. Sanamdek qilib hush qasdida kuch, Boshi uzra yoʻq tojkim, titraguch. Yana sandalu ud xarvorlar, Hamul mushku kofur anborlar. Bu yangligʻ muhayyo qilib peshkash Ki, qilgʻay tamoshosidin ruh gʻash. Akobirki – mulk ichra mavjud edi Kim, ul xayl mulk ichra maqsud edi. Bori hikmatoyinu donishpujuh, Filotunmanish, bal Arastushukuh. Yana bir guruh ahli zuhdu saloh, Safoda quyoshdekki chiqqay saboh. Masihi suxansanj yangligʻ bori, Faridi shakarganj yangligʻ bori. Bular ollida e’tizor aylabon, Base ajzlar oshkor aylabon Ki: «Men bir kamin bandamen shohgʻa, Boshim moyil ul xoki dargohgʻa, Xayolimgʻa hargiz xilof oʻtmamish, Aning birla kinu masof oʻtmamish. Ne had birla xud qilgʻamen bu xayol Ki, qilsam ham oʻlgʻay xayoli mahol. Birovkim oʻzin tutsa hindu anga, Ne yangligʻ chiqor roʻy-baroʻ anga. Bukim amri yetganda azm etmadim, Anga gʻoyati ajzdin yetmadim. Misolin rusulidin oldim qoʻpub, Boshim ustiga qoʻydum oni oʻpub. Koʻp erdi manga xizmati multamas, Borurgʻa vale topmadim dastras. Nekim hukmi erdi ibo qilmadim, Boʻyun toʻlgʻabon mojaro qilmadim. Misolini jon birla qildim qabul, Desun bilganin, Tengri haqqi, rasul. Vale asru majruhu ranjur edim, Dedim uzr, nevchunki ma’zur edim. Agar shoh uzrum qabul aylasa, Buzugʻ kishvarimgʻa nuzul aylasa, Meni lutf ila aylabon sarbaland, Xaloyiq aro aylasa arjumand. Boshim koʻkka yetgay ul altofdin, Namudoru oyini a’tofdin. Quli boʻlgʻamen tanda jon boricha, Badan ichra jondin nishon boricha. Va gar Tengri koʻrguzmasun, qilsa qahr, Mayi rifq jomi aro quysa zahr. Manga zohir etsa gunahkorliq, Ne tong qilsa hindu siyahkorliq. Qabul aylamasga dogʻi qayda had Ki, hindustoniyda boʻlmas xirad. Meni shah soʻzi birla mujrim biling, Vale siz jamoat shafoat qiling. Shak ermaski chun mahzi altofdur, Arigʻ xotiri koʻzgudek sofdur. Qachon tursangiz siz shafoat qilib, Gunohimdin oʻtgay inoyat qilib». Bu soʻz birla hindui shirinzabon, Ne hinduki, hind ahligʻa marzbon, Yibordi hamul xayli cholokni, Tengiz olligʻa necha xoshokni. Hamul peshkashlar bila ul guruh, Topib har qadam yoʻlda farru shukuh. Borurlar edi oʻrdu oʻtrusigʻa Ki, yettilar Iskandar oʻrdusigʻa. Burun borib arkoni davlat sori, Yana yuz qoʻyub ahli hikmat sori. Alar dogʻi zohir qilib ehtirom, Bular dogʻi aylab adoyi payom. Payomin alarning chu ma’lum etib, Borib shoh tab’igʻa mafhum etib. Skandar chiqib taxt uza shodmon, Topib Royi hindi gʻazabdin amon. Hamul el kelurdin topib shodliq, gʻamu gʻussa bandidin ozodliq Ki, bu xayl edi ollida koʻp aziz, Koʻrunmas edi Hind moli pashiz(5). Alarni tilab lutfu ikrom ila, Surub nukta shohona orom ila. Saloh ahli yetgach, tushub taxtidin, Bu tavfiq topib biyik baxtidin. Koʻrushgan mahalda qilib oʻzni past, Koʻrub oʻzni din ahligʻa zerdast. Qilib hikmat ahligʻa ham mayl bot, Yetib har birisiga koʻp iltifot. Haq ahli qoshida shahi nekbaxt, Julus etgali qilmayin mayli taxt. Takallufsiz aylab yer uzra maqom, Alarni dogʻi koʻp qilib ehtirom. Tamomigʻa shoyista yer koʻrguzub, Nechukkim erur loyiq oʻlturgʻuzub. Tilin uzr sori qilib nuktasanj Ki, bushquncha xud yetmadi yoʻlda ranj. Burun shahgʻa barcha duo qildilar, Yana Roy soʻzin ado qildilar. Qilib shoh izhori sharmandaliq, Mashoyixqa aylab sarafkandaliq. Dedi: «Har ne siz etsangiz iltimos, Yerur farz tutmoq nafas bizga pos. Sizing shahgʻa garchi gunah oz erur, Sunufi inoyatqa mumtoz erur. Agar jurmu isyoni koʻp boʻlsa ham, Koʻrub ajzini aylar erdim karam. Xususan sizingdek kiromand el, Xiradparvaru pokpayvand el. Kelib boʻlgʻasiz qilgʻonigʻa shafe’, Ne qilgʻay bajuz afv royi rafe’gʻ Gunohi xud oz erdi, koʻb boʻlsa ham, Siyosat tariqigʻa joʻb boʻlsa ham, Bilib kechtim ul barchaning boshidin, Ilik torttim kinu podoshidin. Oʻziga inoyatni jazm aylasun, Qoʻpub borgah sori azm aylasun. Ishiga chekay mulk birla tiroz, Boshin toj ila aylayin sarfaroz. Sariri yuzin kishvaroroy etay. Livosi tirozin falaksoy etay. Yana chunki siz xayli farruxjamol, Ki, boʻldum sizing birla farxundafol. Qadam ranja aylab buyon yettingiz, Meni xushdilu bahramand ettingiz. Sizing ranjingiz uzrini qoʻlgʻamen Ki, andin oʻzim mubtahij boʻlgʻamen. Ne kishvargʻa bir shoh kirgan zamon, Qadimiy erur rasmi moli amon. Ani qilmasunlar bu eldin talab Ki, el topmagʻay bermagidin taab. Yana Roy xizmatgʻa chun yetgusi, Bu kishvar xirojin qabul etgusi. Xaloyiq boshidan olib ehtiyoj, Maof ayladuk iki yilliq xiroj». Bu yangligʻ karamlar chu koʻrguzdi shoh, Ul el boʻldilar lutfidin xokiroh. Ul axloqi behaddu gʻoyat koʻrub, Yana baxshishi benihoyat koʻrub, Aning shukrin ayturgʻa lol oʻldilar, Duo derda oshuftahol oʻldilar. Chu bir yoʻli yuzlandi mufrit surur, Yaqin erdi jon tandin oʻlgʻay nufur. Ne nav’ oʻlsa oʻzlarni zabt aylabon, Duo sori oyini rabt aylabon Dedilarki: «To doyir oʻlgʻay sipehr, Sipehr uzra to aylagʻay sayr mehr, Sipehr uzra boʻlsun sanga taxtgoh, Quyosh girdbolishtidin takyagoh. Falak boʻlmasun sendek ogohsiz, Jahon boʻlmasun sen kibi shohsiz. Musaxxar boʻlub barcha olam sanga, Yeti kishvar oʻlsun musallam sanga. Yuzung aylasun baxt mehri samo, Zamiringni mir’oti getinamo. Janobinggʻa kelganda behol eduk, Soʻz ayturda qoʻrqunchdin lol eduk. Seni oʻzga shahlardek ettuk gumon, Deduk oʻzga shahlar hamon, sen hamon. Ne bildukki, boʻlsa alar tiyra xok, Seni Tengri xalq aylamish nuri pok. Seni shohlar ichra qilmish Iloh, Aningdekki, soyir ulus ichra shoh. Koʻrub senda bu nav’ xulqi karim, Koʻnul ichra ne vahm qoldi, ne bim. Birovdekki, gulni oʻt etgan gumon, Isidin tirilgay yetishgan zamon. Chu toptuq janobinggʻa mansubluq, Fuzun boʻldi hayratqa magʻlubluq. Qililgʻoch ishingda tafakkur fuzun, Tahayyurgʻa boʻldi tahayyur fuzun. Koʻruldi sifotingki mastur emas Kim, ul nav’ insongʻa maqdur emas. Vujudung Haq etmish maloyiksifot Ki, sensiz dame boʻlmasun koinot. Seni boʻyla bilsa edi Royi hind, Kelib qilmagʻay erdi parvoyi hind. Ijozat agar boʻlsa kelturmaki, Yuzin ostoninggʻa yetkurmaki. Borib afvu lutfung bayon aylali, Hazin xotirin shodmon aylali. Ani tortali qullugʻunggʻa yovuq, Koʻzin xoki poyingdin etsun yoruq». Dedi shahki: «Sizga nekim boʻlsa kom, Manga kom erur, andin oʻzga harom». Duo qildilar ul jamoat qoʻpub, Yana yoʻlgʻa yuz urdilar yer oʻpub. Yetib Royi hind olligʻa shodmon, Ani ham qilib shod yetgan zamon. Berib borcha holatdin ogohliq, Tilab azm qilmoqqa hamrohliq. Oʻziga topib Roy mundoq najot, Degaysenki, oʻlganga yetti hayot. Hamul xaylni solibon ilgari, Ravon boʻldi shoh ostoni sari. Yana tuhfalar burnogʻidin shigarf Ki, vasfigʻa qilmay vafo savtu harf. Oʻziga hamul elni hodi qilib, Hidoyat bila qat’i vodi qilib. Alar dogʻi rahbarligʻ aylab anga, Bori yoʻl suxanvarligʻ aylab anga. Shahi komron vasfini soz etib, Bu qilmay tamom, ul bir ogʻoz etib. Debon fayzu naf’ini xurshidvor, Ani zarradek aylab ummidvor. Debon boʻyla soʻzlarni hamrohigʻa, Qadam qoʻydilar shah dargohigʻa. Ravon berdilar shahgʻa ogohligʻ Ki, Roy etmish ul elga hamrohligʻ. Yana hukmi oliygʻa boʻldi sudur Ki: «Bersun bilik ahli majlisqa nur». Alar Hind Royin olib kirdilar Ki, bu hukmgʻa muntazir erdilar. Kafan egnidau qilich boʻynida, Yana mavt piroyasi qoʻynida. Ani koʻrgach-oʻq ayladi man’ shoh Ki, ul qilmamish erdi oncha gunoh. Ki, kelgay bu yangligʻ mazallat bila, Bu baskim, kelur ahli millat bila. Nechukkim, muruvvat anga erdi fan, Dedi, oldilar tigʻ birla kafan. Keturdilar aylab base ehtirom, Anga tegrukim shohi oliy maqom. Shah e’zoz ila arjumand ayladi, Quchushmoq bila sarbaland ayladi. Qilib shohning poyboʻsigʻa mayl, Nechukkim, tushar togʻ ayogʻigʻa sel, Yuqorroq chekib shoh ikrom ila, Quchub shohni Roy ham kom ila. Yonib chun quchardin boʻlub koʻngli xush, Keturganlarni aylabon peshkash. Shah aylab qabul, anga yer koʻrguzub, Mulukona qonunu oyin tuzub. Nekim vahm edi koʻnglidin qildi raf’, Zamiridin andeshani qildi daf’. Yana ul suruk zumrai dinni ham, Dogʻi zumrai hikmatoyinni ham, Burungʻidek aylab rioyat base, Niyoz uzra qildi inoyat base. Takallum qilib shah base jonnavoz, Demay jonnavoz, ayt mehmonnavoz. Bori Hind elin oʻyla sayd ayladi Ki, tori vafo birla qayd ayladi. Muloyim chiqib bazm haddin fuzun, Tasalsul boʻlub nuktalarga uzun. Shah altofini chun koʻrub beqiyos, Qoʻpub Royi hind ayladi iltimos Ki: «Aylab karam shohi gardunnahib, Bu kishvarga ruxsoridin bersa zeb. Tavaqquf qilib munda bir necha oy, Qilib Hind tufrogʻini charxsoy. Bu kishvardakim koʻp gʻaroyibdurur, Demay, koʻpki, koni ajoyibdurur. Ajab beshau bul’ajab vahshu tayr, Farogʻat bila necha kun qilsa sayr. Yetibdur yaqin gʻolibo qish dogʻi, Bu qish ichra yoʻq qilgʻudek ish dogʻi. Bajuz bodau rudu ayshu nishot, Farogʻat bila aylamak inbisot. Xususanki Hindustonning qishi, Qilur xalq tab’igʻa navroʻz ishi. Bulut uzra yomgʻur, shajar uzra vard, Ne sovugʻ, ne issigʻ, ne bolchigʻ, ne gard. Hamalgʻa quyosh chunki bergay sharaf, Yurush azmi gar bor esa har taraf. Sipah tortmoq vaqti ham uldurur, Kishi har ish aylay desa yoʻldurur». Kelib shoh koʻngliga bu nukta xush, Aningdekki, suv koʻrsa sohib atash. Qabul aylabon, boʻldi xushhol koʻp, Hamul elga yuzlandi iqbol koʻp. Dedi: «Qay sari boʻlsangiz rahnamoy, Boʻloli bu qish anda mahmilkushoy». Dedilarki: «Dehli erur poytaxt, Munosibdurur tortmoq anda raxt». Dedi shahki: «Shahr ichra sigʻmas sipoh, Kerak beshada elga oromgoh. Va gar sigʻsa dogʻi emas dilpisand Ki, yetgay raoyogʻa eldin gazand. Ravon boʻlsa bizdin birov ilgari Ki, yer koʻrsa ul shahrdin tashqari. Yiroqroqqina boʻlsa ham bok emas Ki, el shahrsiz asru gʻamnok emas». Yana iltimos aylabon dedi Roy Ki: «Hukm aylasa shohi kishvarkushoy, Bu qul borsa bu ish saranjomigʻa, Koʻrarga mahal shoh oromigʻa. Yoʻq ersa koʻngul hech topmas qaror, Manga yuzlanur dam-badam iztiror». Bu soʻzdin anga shohi farxundafar, Inoyat qilib taxtu toju kamar. Base tezrav raxshi xoroshikan, Bori karkzoʻru bori piltan. Murassa’ egar birla tazyin topib, Yana gʻoshiya gavharoyin topib. Uzotib ani Hind sori nuxust, Oʻzi dogʻi azm etti ul yon durust. Yetishti chu oʻz kishvari ichra Roy, Boʻlub kishvar ahligʻa ishratfizoy. Bilib elki dushmandin oʻlmish amon, Qilib shod koʻnglini yaxshi-yamon. Shah etgan karamlarni bori bilib, Boʻlub shodu behad duolar qilib. Yana Roy chun xushdil aylab elin, Skandar yarogʻigʻa bogʻlab belin. Hamul beshakim der edilar Nigor(6), Ichida aning benihoyat shikor. Ne besha, Eram bogʻining gʻayrati, Xirad nutqini lol etib hayrati. Kelib beshadin atri anbar nasim, Qilib tiyra tufrogʻni abharshamim. Muqorin kelib sandalu obnus, Shabah birla ul nav’kim sandarus. Nasimeki sandal saridin yetib, Dimogʻ uyini sandalolud etib. Hamul is tutub beshau togʻni, Qilib sandalisuda tufrogʻni. Yilon sandaloso shajar soqigʻa, Sochidek buti siymbar soqigʻa(7). Qaranful qilib mayl sunbul sori, Aningdekki, sunbul qaranful sori. Shajar har biri yetkurub koʻkka bosh, Boʻlub barglar ichra pinhon quyosh. Quyosh barg aro ul sifat munzavi Ki, tufroqqa soya aro partavi. Chinor andakim panja aylab xizob, Boʻlub, oʻylakim panjai oftob. Falakkim yetib javzi boʻyo anga, Bosh aylanmogʻi soldi goʻyo anga. Shajarkim boʻlub javzi boʻyo yeri, Kelib shoxigʻa dorchiniy tiri. Chu zaytun boʻlub charx ila muttasil, Boʻlub charx zaytuni andin xijil. Qayu naxlkim, shoxi koʻktin oshib, Anga tok shoxi chiqib chirmoshib. Uzum xoʻshasi birla ahli rasad, Sipehr uzra Parvin koʻrub beadad. Hamul tokkim, boʻldi shox uzra band, Solib sidra shoxigʻa pechon kamand. Anga yormonib xoʻshaduzdi xayol, Sipehr uzra chiqmogʻni koʻrmay mahol. Xazon ichra chun bargi asfar sochib, Falak har sori yuz ming axtar sochib. Bu ashjor uchida har jins tayr, Boʻlub toyir oʻlgʻonda afloksayr. Dema tayr charx uzra soyir boʻlub Ki, har tayr bir Nasri Toyir boʻlub. Suruk turfa toʻtii dilkashnavo Ki, har yon tutub besha ichra havo. Qoʻnub qay shajar uzra axzar qilib, Ne axzarki, Xizri payambar qilib. Boʻlub bargsiz naxl noju kibi, Ne nojuki, bu charxi minu kibi. Dema charxi minuki, gulbun misol, Gul ul xaylkim, koʻrguzub rangi ol. Qizil xaylining rangi gulnor oʻlub, Anga shu’lai nor minqor oʻlub. Qizil, yoshil aylab chu har yon hujum, Yasalgʻon kibi aylabon rangi mum. Yana shoraki nuktagoʻ xayl-xayl, Qilib hind elidek takallumga mayl. Qilib lavha kimson bila zevari, Aningdekki, hinduyi bozigari. Dema lavhakim, lavhai zarnigor, Qilib zarvaraq birla afsarnigor. Qayonkim kiromanda madfun kelib, Kim oni koʻrub, zoru maftun kelib. Javak atlas aylab oʻziga libos, Kiyib boʻrk oʻrnida boshigʻa tos. Xiromanda tovusi zebo jamol, Malak xaylidin zohir aylab misol. Qilib jilva har yon, vale masti noz, Surohi kibi mastu gardanfaroz. Surohi kelib lojuvardiynishon, Qilib oni zarhal bila shustmon. Tazarvi xiromanda, durroj ham, Qilib hush naqdini toroj ham. Boʻlub chun tazarv aylabon mayli sarv, Bu guldasta mili, mutallo – tazarv. Chu tovus oʻlub shoxi oliynishin, Boʻlub sidra shoxida Ruhul-Amin. Yeri sabza birla zumurradnishon, Anga charxi mino zabarjadfishon. Shimolida bu beshaning rudi Sind(8), Janubida zohir boʻlub shahri Hind. Bu rud ichra yuz kema sur’atnamoy, Falak bahrida oʻylakim yangi oy. Kelib haddi sharqida bir naysiton Ki, vasfida kamdur necha doston. Sarosar bu nay ichra shakkar butub, Ne shakkarki, qandi mukarrar butub. Boʻlub sharbat ul naysitonning suyi, Shakar, bolchigʻ oʻrniga suvdin quyi. Yana haddi gʻarbida togʻe rafe’, Boʻlub toʻrt fasl anda – fasli rabe’(9). Qishu yoz mamlu rayohin anga, Kelib nahlai shahd gulchin anga(10). Nihoyatdin ortugʻ kelib bu kalez, Boʻlub borcha bu togʻ aro shahdrez. Kishi qaysi toshe sorikim boqib, Aning shahdi bir chashma suvdek oqib. Qayu koʻl sori elga boʻlsa vurud, Koʻrub shahd oqqonni andoqki rud. Kiyik xayli bu togʻ uza ming gala, Gulu shahd arosida bori yala. Bugʻuyu maral – nayistonida sayd, Shakardin borining ayogʻida qayd. Toʻla bahrida mohiyi siymgun, Falak Huti har bir qoshida zabun. Yana besha atrofida domu dad, Kishi ovlamogʻligʻ uchun beadad. Kelib shahri xud vasfdin tashqari, Boʻlub xira koʻz chun boqib har sari. Bu beshadakim, dedim avsofini, Qalam qildi mahdud atrofini. Yere erdi ochuq bagʻoyat anga, Gulu sabza bas benihoyat anga. Qulovuzlugʻ aylab, boʻlub rahnamoy, Tushurdi Skandarni farxunda Roy. Hamul sabzagʻa tushti xaylu sipoh, Tikildi yana charxso borgoh. Shah ul yerdin asru nishot aylabon, Yurub har yonin ehtiyot aylabon. Basirat bila har taraf koʻz solib, Aning tavru vaz’ida hayron qolib. Qilib Roy anga oncha qulluq ayon Ki, qosir boʻlub sharhi ichra bayon. Bori shugʻldin shohi ma’zul oʻlub, Qish ul yerda ishratqa mashgʻul oʻlub. Ketur soqiy, ul sogʻari zarnigor Ki, may la’lidin boʻldi gavharnigor. Chu dashti Nigor ichra qildim maqom, Keraktur manga zarnigor emdi jom. Mugʻanniy, tuzot nagʻmai rexta, Ani qil unung birla omexta Ki, bir sabzi shirin yana Hind aro, Mening roʻzgorimni qildi qaro. Navoiy, nelar qildi xomang yana Ki, bir mulki Hind oʻldi nomang yana. Necha koʻrsa mulkida hindu savod, Unutqay koʻrungan zamon bu savod. XLIV Afv fazilatidakim, daryodil juvonmardlar mujrimlar gunohi xasu xoshokin baxshish nasimi bila koʻngul bahridin adam savohiligʻa surarlar va yuzlariga daryo mavjidek chin tushmas va hayrat zulumotidagʻi ovoralarni karam sham’i rahnamoyligʻi bila ul vodiyi haloktin chiqorurlar va ul tiyraliktin alargʻa hech bushmas Birov shahlar ichra erur muhtaram Ki, boʻlgʻay aning da’bi afvu karam. Angadur jahon ahlidin fardligʻ Ki, oyini boʻlgʻay juvonmardligʻ. Ani bil juvonmard yoxud karim Ki, bedodidin boʻlmagʻay elga bim. Demasmenki, bedod kom etmagay Ki, bedodgʻa intiqom etmagay. Gunahkor boʻlgʻoch anga uzrjoʻy, Karam bahridin boʻlgʻay ul jurmshoʻy. Quyi qilsa mujrim boshini uyot, Quyiroq ani solmagʻay tigʻi bot. Gunah loyida kimsa boʻlsa asir, Toyilgʻoch oyogʻ boʻlgʻay ul dastgir. Muqassir shafe’ etsa taqsirini, Talattuf bila qilsa tadbirini, Va gar hurmat ahlini qilsa shafe’, Shafoatgar amrigʻa boʻlsa mute’, Agar afvning boʻlsa gunjoyishi, Gunoh ahligʻa yetsa baxshoyishi, Ulus uzra, ey bandakim, shohsen, Necha soʻz eshitgil gar ogohsen: Guruheki ul soyiri nosdur, Sening hukmunga ishlari posdur. Erursen senu ul guruh – insdin, Bori ofarinishda bir jinsdin. Kamol ichra sendin koʻpi arjumand, Yana qobiliyatda dogʻi baland. Senikim Haq aylab borigʻa amir, Alarni sanga qildi farmonpazir. Qayu birga bersa edi bu kushod, Ne qilgʻay eding qilmayin inqiyodgʻ Bukim Haq seni imtiyoz ayladi, Bori xalqqa sarfaroz ayladi. Gunahdin tilar chogʻda Haqdin amon, Oʻzungni alarning biri qil gumon. Nekim oʻz qoshingda erur noravo, Ulusqa ani koʻrma aslo ravo. Chekar chogʻda mujrim itobigʻa til, Haq ollida jurmungni yod aylagil. Yomongʻa jazo gar siyosatdurur, Muruvvat – tariqi rayosatdurur. Ani qatl aylardakim joni bor, Hayal ayla, onchaki imkoni bor. Necha qatlgʻa kimsa shoistadur, Qasosida ta’xir boistadur. Etar boʻlsa filhol oʻlumdin gazand, Abas boʻldi, bas hibsu zindonu band. Bugun kimsa zindonda boʻlsa ne bok, Boʻlur chun ani tongla qilmoq halok. Taammulsiz oʻlsa bugun begunoh, Sanga holini tongla bilganda, oh! Oʻzungni gar oʻltursang ul dam ne sud, Boshing kessang ilging bilan ham ne sudgʻ Nedin solgʻasen kimsaga bir maraz Ki, topmas davo boʻlsa joning evazgʻ Ne qilmoqdurur bir imoratni past Ki, mumkin emas butmak, oʻlgʻoch shikast. Ani koʻrkim, ul zori mazlum ano, Necha koʻrdi hifzida ranju ano(1). Ul uygʻonmasun deb, yebon qaygʻusin, Harom ayladi kechalar uyqusin. Oʻtuz-qirq yil davra aylab sipehr, Anga koʻrguzub tarbiyat ichra mehr. Tushub ul dogʻi charx davronigʻa, Kirib qarndin soʻng kishi sonigʻa. Qilib hukm senkim, sitampeshaye, Chopib boshini qilmay andeshaye, Ravokim koʻrub bu gazandi aning, Tama’ eski toʻniyu bandi aning. gʻaraz nafsdin anga bu shumluq, Yoʻq ulkim, sanga qilsa mahkumluq. Ne nav’ aylagay kimsa, vah-vah, bu ish, Ravomu boʻlur, Alloh-Alloh, bu ish. Boʻrigaki qoʻy boʻgʻmogʻi peshadur, Shubon mehnatidin ne andeshadurgʻ Kabutarni rosu(2) qilurda halok, Anga tifl oʻzin oʻltururdin ne bokgʻ Agar qatl oʻlur oʻz yerida ayon, Siyahchol aro iki kun ne ziyongʻ Va gar aylasa ul xatoni kishi, Ne qilgʻay bu yangligʻ baloni kishigʻ Va gar kimsaga sobit oʻldi gunoh, Karam qilsang oʻlgʻon zamon uzrxoh. Agar odami boʻlsa – to joni bor Yana qilmoq ul ishni imkoni borgʻ Ani jon bila aylading muhtaram, Senga zohir oʻldi kamoli karam. Tiriklikdin oʻlgʻay anga bu gʻaraz Ki, qilgʻay sening bu ishingga evaz. Agar topsa yuz jon, fido aylagay Ki, to ul haqingni ado aylagay. Agar qolsa bu orzudin yiroq, Yevaz Tengridin gar yetar, yaxshiroq. Yevazgʻa dogʻi qilmasa iltifot, Bas ermasmudur dahr aro yaxshi otgʻ Skandarki andoq karam ayladi, Qolur otni andesha ham ayladi. Bu nav’ oʻlsa kimda karam javhari, Bugun uldur ofoq Iskandari. Kim oʻzni karam ichra mohir qilur, Karam oʻz xavosini zohir qilur. XLV Ul tojir hikoyatikim, sudu savdosidin uluq ziyon boshigʻa keldi va jigargoʻshasi firoqidin jigar pargolalari yuzin munaqqash qildi va belidagi naqdin oʻlumlukni xalos qilur uchun berdi va qutulgʻon oʻlumluk aning jigargoʻshasi, balki naqdi erdi Adan(1) mulkida bor edi tojire, Tijoratda tujjor aro mohire.(2) Bor erdi bir ozoda farzand anga Ki, yoʻq erdi olamda monand anga. Yeshilmas edi noqadin mahmili, Har oʻn kunda bir shahr edi manzili. Borur erdi bir kecha shabgir etib, Base sudu savdoni tadbir etib, Bas etmay dame dashtu daryo soʻzin Ki, urdi qaroqchi alargʻa oʻzin. Oʻlum xavfidin borcha butroshtilar, Qochib har biri bir boyir oshtilar. Chu qochqon sari chiqdi tuz har kishi, Bir iqlimgʻa qoʻydi yuz har kishi. Chu qutqordi jon tojiri rahnavard Oʻzin, lek oʻz oʻgʻlidin topti fard(3). Jigargoʻshasin topmay ul tiyraroʻz, Jigardin chekib ohi afloksoʻz. Bu gʻamdin jigarni topib yoraliq, Dedi: «Menmen emdiyu ovoraliq. Quyundek yuz urgʻumdurur har taraf, Bu xokiy badan boʻlgʻucha bartaraf. Murodim harimigʻa qoʻysam qadam, Biyobonda sargashtalikdin ne gʻamgʻ» Toʻkulgach haromi anga nogahon, Ming oltun belida bor ermish nihon. Belida muhayyo koʻrub toʻshasin, Yuz urdi tilarga jigargoʻshasin. Jigar oqizib koʻz yoʻlidin mudom, Jigargoʻsha istab urar erdi gom. Anga poʻya resh etmish erdi jigar Ki, bir turfa kishvargʻa qildi guzar. Jigarxuni bedil qilib dasht tay, Hamul shahr gasht etgali urdi pay. Koʻrarkim, guruhe turubtur kasir, Alar ilgida bir jigarxun asir. Jigarguna, lek qon arosida gʻarq, Boshi uzra tigʻe, aningdekki barq. Jigarrang oʻlub qon aro hay’ati, Boʻlub bois ul ishga qon tuhmati. Ming oltungʻa qonligʻ qilib sarbasar, Berurga vale kimsa chekmay jigar. Bu savdo koʻrub tojiri notavon, Jigargohidin yeshti naqdin ravon. Chu qutqordi mazlumni toʻshasi, Qutulgʻon xud ermish jigargoʻshasi. Anga ashk toʻkmakta ma’zur edi, Ajab ishki, qon birla qon yur edi. Chu butti jigar zaxmidin yorasi, Dedi: «Holing ayt, ey jigar porasi»(4). Dedi: «Ul kecha boʻlgʻach andoq balo, Men oʻldum aduv ilgida mubtalo. Burun barcha qatlimgʻa jahd ettilar, Boshimdin kechib soʻngra ahd ettilar. Kim: «Oʻlturmoli, boʻl bizing yorimiz, Ne ish aylasak sohibasrorimiz». Oʻlar chogʻda bu nav’ in’omdin, Mute’ oʻldum ul elga nokomdin. Bu kunga deginkim bu kishvarga azm Qilib, ettilar jam’e el birla razm. Bulardin shahodat topib bir faqir, Alardin men oʻldum bulargʻa asir. Chu holimni hokimga yetkurdilar, Surub meni qonliqqa topshurdilar. Topar chogʻda umrum quyoshi kusuf, Sanga xud bor oʻz qilgʻoningdin vuquf. Ochib rodi ilging karam aqdini, Berib naqd siym, oldi jon naqdini». Ulus voqif oʻlgʻoch bu ahvoldin, Xabar berdilar shahgʻa ul holdin. Chu voqif boʻlub ul navohi shahi, Karam nuktasining boʻlub ogahi. Yano qildi tojirni piroyaliq, Burundin fuzun naqdu sarmoyaliq. Ming oltungakim zohir etti karam, Oʻgʻul toptiyu yuz ming iqbol ham. Karam yomgʻuri qaydakim sochilur, Anga oqibat gul bu nav’ ochilur. ХLVI - Hikmat Iskandarning savoli Arastudin ul bobdakim, har amalgʻakim, bir jazodur, ul amal tuxmigʻa bu bir nedin sazodur va javob mahsulin koʻtarmak Yana soʻrdi doroyi hikmatsirisht(1): «Ki ey harfi hikmat sanga sarnavisht, Bukim keldi har ishga bir xosiyat, Manga zohir etkim, nedur kayfiyatgʻ Ne fe’leki keldi birovdin yomon, Yomonliq koʻrardin anga yoʻq omon. Va gar yaxshiliq kimga af’ol erur, Jazosi aning ganji iqbol erur. Nedin mundoq erkonga bir nukta sur, Munung sirrini xotirimgʻa yetur». Dedi nuktapardozi dono(2) manish: «Ki ey nuktadin zotinga parvarish, Nekim Tengri xalq etti ofoq aro, Ne ofoqkim, bu kuhan toq aro. Nihoniy anga berdi xosiyate, Bu xosiyati ichra kayfiyate. Agar qoyil ermas bu ishga kishi, Boʻlur bar abas ofarinish ishi. Bashar xaylikim jahl erur lozimi, Qachonkim boʻlurlar har ish ozimi. Agar naf’e ul ishta maqsud emas, Ul ish kimsadin, bilki, mavjud emas. Agar xud gʻaraz naf’e pinhoni yoʻq, Birovdin bir ish boʻlmoq imkoni yoʻq. Bajuz tifl yo ulki devonadur, Xiraddin bu ikisi begonadur. Vale har kishi boʻlsa ahli uqul, Taammulsiz ish aqli etmas qabul(3). Qachon boʻlsa maxluq aro boʻyla hol, Ajab yoʻqki, Xoliqdin oʻlgʻay mahol. Bukim naf’siz xalq qilgʻay vujud, Agar ravshan oʻtdur va gar tiyra dud. Nekim ofarinishqa payvastadur, Bori bir-birisiga vobastadur. Bir ish desa boʻlmas «sazovor emas» Ki, bir rishtatob anda bekor emas. Bu xud sobit oʻldiki yoʻq hech zot, Va yo hech af’ol yoxud sifot Ki, zimnida xosiyate boʻlmagʻay, Vujudida kayfiyate boʻlmagʻay. Vale chun yaratti el af’olini, Yashurdi anga dona ahvolini Ki, dehqon nekim dona mazru’ etar, Ani-oʻq oʻrar, chunki vaqti yetar. Qachon sochsa tufroqqa bugʻdoy birov, Yoʻq imkonkim, ul arpa qilgʻay darav(4). Va gar arpa ham sochsa boʻlmoqqa toʻq, Anga bugʻdoy oʻrmogʻning imkoni yoʻq. Kishi hanzal eksa achchigʻ bar topar, Va gar nayshakar eksa – shakkar topar. Chu af’olning ashrafu duni bor, Agar dunu ashraf bu qonuni bor Ki, har kim ayon etsa yaxshi qiligʻ, Yetar yaxshiliqdin anga yaxshiligʻ. Va gar kimsadin zohir oʻlsa yamon, Koʻrar har nekim, zohir etti hamon. Kerak shoni ham boʻlsa ishning bu tavr Ki, bar lutf lutf-oʻq berur, javr-javr. Topar aylasa fikr tab’i salim Ki, bu nav’ ekin jodai mustaqim. Bu qonundin ar boʻlsa ish muxtalif, Adolat tariqi boʻlur munharif». Chu qoyilgʻa bu nukta shofiy kelib, Muxotabgʻa ham muncha kofiy kelib. XLVII Iskandarning, quyosh tun zulmi Zangboridin chiqib, kun ziyosi nimruzigʻa kirgondek, Hind sovodidin chiqib, Chin kishvariga kirgoni va Xoqoni Chin aning quyoshdek garmxoʻyluq bila tigʻi jahongir tortib kelaturgʻonin eshitib, muqobalasida zarradek behisob cherik yigʻib, anga muvofaqatqa elchi yiborib, nomuvofiq javob topqoni va ul jihatdin zarra hisobliq cherigi zarra xaylidek qoʻzgʻolib, oʻzi tadbir ishin zarrai qoʻymagʻoni Bu yangligʻ dedi noqili nuktasanj, Base tortqon nukta naqlida ranj: Ki, chun boʻldi Iskandari nomjoʻy, Qish ul turfa marz ichra oromjoʻy. Oʻzi xud edi kishvaroroyi Hind, Yana majlisoro anga Royi Hind. Borib goh shahr ichra hammom uchun Imorat aro bodau jom uchun. Solib Roy qasrida ishratqa pay, Tarab birla ogʻoz etib rudu may. Gahi besha ichra shikor aylabon, Shikor ichra may ixtiyor aylabon. Gahi babr urub, goh sher oʻlturub, Va gar pilu kark – ul daler oʻlturub. Gahi soz etib bazm daryo aro, Kirib kishtiyi bahrpaymo aro. Tutub shast ila mohiyi siymgun(1), Qilib jomi siymin ichardin nigun. Nayistonni gohi qilib marhala, Kirib anda andoqki sheri yala. Gavazn oʻlturub, chun surub goʻrtak, Qilib may aro nayshakardin gazak. Gahi Shahd togʻigʻa aylab uruj, Quyosh, oʻylakim qilsa mayli buruj. Chu may birla togʻ uzra xushhol oʻlub, Hamul shahddin forigʻulbol oʻlub. Gahi aylab oyini shohanshahi, Tuzub nagʻma xirgoh aro xirgahi. Ichib borgohi falakjoh aro, Saropardai charxdargoh aro. Gahi donish ahli bila oʻlturub, Kutub anda har ilmdin kelturub. Qayu bahskim diqqatigʻa yetib, Nekim boʻlsa majhul ma’lum etib. Bu yangligʻ anga oʻtti laylu nahor, Anga tegrukim boʻldi fasli bahor. Sharaf burjini yorutub sham’i mehr, Hamul sham’din ravshan oʻldi sipehr. Yana shoh raxshanda xurshiddek, Jahon mulki fathigʻa Jamshiddek, Azimatning ohangiga yigʻdi bazm, Xito birla Chin azmini qildi jazm. Sipah bahri ichra yana tushti joʻsh, Kar etti falakning qulogʻin xuroʻsh. Koʻtardi yana harb koʻsini pil, Cholindi bu kishvargʻa koʻsi rahil(2). Olib Hind nohiyatin yakqalam, Yurub Chin bilodigʻa chekti alam. Chu Hindustondin chiqardi sipoh, Ki, Chin kishvarin qilgʻay oromgoh. Borur yoʻlning atrofida har bilod Ki, bir shoh edi anda oliynihod. Gar ellik yigʻoch erdi, gar yuz yigʻoch, Yibarmak cherik yoʻq edi ehtiyoj. Biror nomakim ul taraf boribon, Kelib nomabar birla yolboribon. Chekib peshkashlar, koʻrub shohni, Qilib takyagah xoki dargohni. Inoyat qilib shohi oliy maqom, Tavaqqufsiz ilgarrak aylab xirom. Yurub yoʻl, tamosho qilib har hade Ki, to maskani boʻldi Chin sarhadi. Bilib erdi Xoqonkim, ul tund sel, Yurub Hinddin qildi Chin sari mayl. Sipah yigʻmish erdi adaddin fuzun, Yarogʻ aylamish erdi haddin fuzun Ki, avval inod oshkor etmagay, Xusumat ishin ixtiyor etmagay. Solib sulhdin soʻz, yiborgay rasul, Borishmoq tariqini qilgʻay qabul(3). Agar xasm bu soʻzga indursa bosh, Uzotqay qilib doʻstona maosh. Va gar koʻrsa ish butmas ozarm ila, Temur yumshamas poʻzishi garm ila. Oʻzin qilmagʻay ajz birla zabun, Cherik tortib etgay masof ozmun. Bu tadbir ilakim topib erdi roy, Qilib avval oʻzni harifozmoy. Yibordi rasuli xiradpeshaye, Risolat aro chobukandeshaye. Nihoniy anga tutturub soʻz base, Tengiz suyi uzra yibordi xase. Chu qosid yetib shoh dargohigʻa, Nazar soldi andozai johigʻa. Sipohi koʻrundiki, yuz yil xirad, Qiyos aylay olmas anga haddu ad. Yana oʻrduyekim, sipehri barin, Kelib anda bir chodiri kamtarin. Asos onchakim, koʻrsa nazzoragar, Boʻla olmayin hushigʻa choragar. Koʻrub, qolmayin oʻzda vodiynavard, Oʻzin soldi dargahgʻa andoqki gard. Soʻzin fahm etib xayli dargahnishin, Shah ollida arz ettilar kelmishin. Dedi shahki qosidni kelturdilar, Hamul xasni daryogʻa yetkurdilar. Rasuli xiradmandi korozmoy, Ravon boʻldi tufroq uza chehrasoy. Chu taxt ollini qildi oromgoh, Oʻzin qildi mashgʻul har sori shoh. Ki, taskin topib koʻnglida iztirob, Soʻzin aytibon anglay olgʻay javob. Base maks etib, shohi kishvarxudo, Dedi: «Qil hadisingni emdi ado!» Duo koʻp qilib qosidi notavon, Bayon etti Xoqon hadisin ravon. Ki: «Arz etti Xoqoni daryoshukuh Ki, ey nomvar shohi anjumguruh! Bukim azm qilding bu kishvar sori, Nechukkim quyosh charxi axzar sori. Kirib raxshi getinavarding bila, Yoruttung bu kishvarni garding bila. Bu ma’nigʻa bois ne erdi ekingʻ Ne fikring buyon azm berdi ekingʻ Agar doʻstsen, doʻstluq bu emas, Kishi doʻstluq mundoq ishni demas Ki, sendek ulugʻ shoh tortib sipoh Bizing mulkni qilgʻasen jilvagoh. Va gar xud adovatqa qilding gʻulu, Ne koʻrdung adovatki, boʻldung adugʻ Rasulungki keldi soʻz aytib irik, Anga uzr aytib uzottuq tirik. Deb erdingki: «Azm etsun olib xiroj Ki, Doro borib, mendadur taxtu toj». Deb erdimki: «Gar bordi Doroyi dahr, Sanga dahrdin yetsun oyinu bahr. Va lekin mening birla Doro aro, Ish erdi salohu madoro aro. Yoʻq ulkim, manga gʻolib oʻlgʻay edi, Xiroju kesim tolib oʻlgʻay edi. Agar sen dogʻi qilsang andoq suluk Ki, bir-bir bila aylagaylar muluk, Tuzub ikimiz vahdat asbobini, Faroz aylali shiddat abvobini. Va gar bermas ersang bu ishga rizo, Koʻray har ne ollimgʻa yozmish qazo. Bu erdi soʻzum, emdi ham budurur, Oʻzung deki, bu soʻz yomonmudururgʻ Hamul soʻzdin inkor yoʻqtur manga, Yana nav’ guftor yoʻqtur manga. Bu dam dogʻi yonsang boʻlub sulhjoʻy, Manga dogʻi sulh uzradur guftugoʻy. Va gar kin ishida gʻulu aylasang, Adovat uza guftugoʻ aylasang. Mening dogʻi bu ishta yoʻq kamligʻim, Masof amrida nofarohamligʻim. Cherik onchadurkim, aning soni yoʻq, Yaroq onchakim, aning imkoni yoʻq. Ayolu vatan uzra to joni bor, Kishi harb etar toki imkoni bor. Vale iki shah zohir etganda kin, Zafar qay taraf boʻlmoq ermas yaqin. Qayon fath boʻlmoq chu ma’lum emas, Jabin uzra ul harf marqum emas. Kishi razmdin necha boʻlsa yiroq, Yerur hazm oyinida yaxshiroq»(4). Suxanvar chu sharh ayladi barcha soʻz, Javob istayu, tikti tufroqqa koʻz. Shah ul nuktalardin tabassum qilib, Dedi gavharafshon takallum qilib Ki: «Gar shohligʻ izzu tamkinida, Jahondorligʻ rasmu oyinida, Mening birla Doroni Xoqoni Chin Barobar tutar – bu gʻalatdur yaqin Ki, har kimsaga boʻlsa ogohligʻ, Bilurkim, erur mulk ila shohligʻ. Agar shahgʻadur mulk ila e’tibor, Mening kishvarim iki Dorocha bor. Va gar xud shijoat erur moʻtabar, Aning holidin tutti erkin xabar Ki, razmigʻa chun boʻldi ragʻbat manga, Aning ushri yoʻq erdi shavkat manga. Qilib erdim ul tavr ojiz ani Ki, koʻrmaydur el, oʻyla hargiz ani. Chu men gʻolib erdim biloishtiboh, Ham oxir manga berdi nusrat Iloh(5). Musallam tutar boʻlsa bu rozni, Unuttik maqoloti nosozni. Oʻzin buyrugʻumgʻa mute’ ayladik, Kelib uzru ajzin shafe’ ayladik(6). Rioyat qilay ulcha imkonidur, Aningdek sarafrozlar shonidur. Agar tutmas ersa musallam muni, Anga koʻrguzay razmu hayjo kuni Ki, har soʻzki qildim bayon – chin emish. Manga chin demak rasmu oyin emish. Tugandi soʻzum, emdi boʻlgʻil ravon, Anga bu soʻzumdin xabar qil ravon Ki, sen borgʻoch-oʻq azm qilgʻumdurur, Yoʻl ohista-ohista kelgumdurur. Ravonroq ketursang javobi savob, Savob oʻlgʻusi bizga dogʻi javob(7). Agar amrdin toʻlgʻar oʻlsa boʻyun, Koʻroliki, gardun ne oʻynar oʻyungʻ» Chu qosid eshitti bu yangligʻ maqol, Qoʻpub qoʻydi yuz yoʻlgʻa oshuftahol. Davo topmayin dardi jonkohigʻa Qadam qoʻydi oʻz xoni dargohigʻa. Ne soʻzkim qilib erdi Xoqon xitob, Nelarkim buyurdi Skandar javob. Nechukkim oʻtub erdi majlis aro, Sarosar bayon ayladi mojaro. Chu fahm etti Xoqonkim, ul tundsher(8), Yerur ul gumon aylagandin daler. Yiborsa kishi asru benaf’ erur, Va gar borsa mundoq javobin berur. Adovatqa mardona bel bogʻladi, Skandar kelur vaqtini chogʻladi. Cherik yigʻmish erdi Xito mulkidin, Yeti yoʻqki, yetmish ato mulkidin. Sipohi sipehr anjumidin fuzun, Adad ichra sahro qumidin fuzun(9). Toʻquz yuz ming ul nav’ novakfikan, Ne novakfikankim, balorakfikan Ki, birdin boʻlub xasm yomgʻurda gʻarq, Yana bir choqilgʻay aningdekki barq. Jiba sarbasar zarhalu turksoz, Kejim borcha zarbaft chiniytiroz. Bori novakafgan, bori tigʻzan, Boʻlub borcha javshan bila roʻytan. Har otligʻ kelib naxli orosta, Dema naxlkim, mohi nokosta. Bu yangligʻ sipah birla Xoqoni Chin, Sipah yoʻqki, oshubi roʻyi zamin Aduvga chiqib oʻtru, Chin shahridin, Solib jabhasi uzra chin qahridin. Aduv vahmidin boʻlmayin ishda sust, Koʻrub yer, tushurdi sipohin durust. Sipah davrigʻa xandaqe qozdurub Ki, nazzorasi hushni ozdurub. Rioyat qilib hazm oyinini Ki, soz aylagay razm oyinini. Chu xandaq qozorgʻa topib ehtiyoj, Boʻlub xandaqi davri oʻn besh yigʻoch. Ani bovujud ixtisor aylabon, Ichin lek mahkam hisor aylabon. Aroba bila, oʻyla hisni matin Ki, ermas falak hisni andoq hasin(10). Aroba chu el davrigʻa yondoshib, Iki davradin ham hisobi oshib. Aroba uza toʻra(11) payvast oʻlub, Toʻra keynida xalq hamdast oʻlub. Toʻra borcha qullob ila bandu bast, Kamin aylabon keynida ahli shast. Yana xandaq ollida moʻndu tikib, Qalin nayshakardekki hindu tikib. Yasab qoʻrgʻonin ul sifat bexalal Ki, yoʻl topmagʻudek ichiga ajal. Oʻzin berkitib boʻyla sarxayli Chin, Yasab xayli davrida hisni hasin. Yana yondin Iskandari chirarazm, Qilib koʻch-barkoʻch Chin sori azm. Anga tegrukim, bu oʻzin berkitib, Munung mulki qasdigʻa ul ham yetib, Chu Xoqon soridin koʻrundi qaro, Yasab turdi Skandar ul dasht aro(12). Sipohiki ta’rif anga or edi, Nechakim kishi koʻp desa bor edi. Sipohin tuzub shohi razmozmoy, Suron soldiyu tushti hazmozmoy. Suron yoʻqki, yuz ming hizabri yala, Degin soldi koʻk toqigʻa valvala. Skandarning ul kelmagi tundu tez, Suron birla bu solmogʻi rustaxez. Aduv koʻnglini ayladi vahmnok Ki, koʻrdilar oni ajab sahmnok. Chu oqshom yaqin erdi iki sipoh, Zaruratki, tuttilar oromgoh. Falak chunki xurshid Xoqonini, Yoshurdi tuzub gʻarb qoʻrgʻonini. Hamul xayli Parvin oʻzin koʻrguza, Taloya kibi chiqti gardun uza. Iki xayl aro hazm izhoridin, Taloya ravon boʻldi har soridin. Yazaklar payopay ravona boʻlub, Suho oʻqlariga nishona boʻlub(13). Skandar xayoli bukim subhgoh, Taharruk topib xayli anjumsipoh. Qilib harb ahlining oroyishi, Yasab ulcha imkon gunjoyishi. Aduv sori azm aylagay bedarang, Aningdekki, daryogʻa surgʻay nahang. Chu parxosh etib korzor aylagay, Qiyomat kunin oshkor aylagay. Chu fahm ettilar hikmat ahli bu azm, Kelib shohgʻa qildilar man’i razm. Ki: «Tonglou indin madoro kerak, Hayal aylamak oshkoro kerak. Ne ishgaki sayyorau sobitot, Qilurlar nuhusatda sayru sabot. Nazarkim nuhusatqa voqe’durur, Tanosub ila bizgʻa roje’durur. Bu iki kun ar shahgʻa boʻlsa sukun, Ishe solgʻay oʻrtagʻa charxi nigun Kim, ul ishta boʻlgʻay gʻarobat base, Shah iqboli topqay mahobat base. Bu soʻzda agar boʻlsa dogʻi xilof, Uchunchi kun ar shoh qilsa masof. Umid ulki a’dogʻa solgʻay shikast, Shukuhini qilgʻay qaro yergʻa past». Shah ul soʻz bila topti taskin base, Havo tutmadi shu’lai kin base. Yana sori Xoqoni gardunjanob Yeli ichra topmish edi iztirob. Xitoyi sipah, balki Chiniy guruh, Koʻrub xasm xaylida behad shukuh. Borining arosida oshub edi, Bori vahm eliga lagadkoʻb edi. Nechakim berur erdi Xoqon koʻngul, Tuzalmas edi vahm topqon koʻngul. Anga yettikim, qilmayin ishga mayl, Soʻz izhor eta boshladi xayl-xayl: «Ki bu nomvari komkori daler, Yurak ichra qoplon, shukuh ichra sher Ki, aylab jahongirlikni havas, Havas qilgʻonigʻa topib dastras. Bu kunga degin har qayonkim yurub, Nekim komidur, ilgiga kelturub. Qayu mulk soriki eltib hashar, Ani fath etib, qilmayin shoʻru shar. Ne shah boʻyni soriki tashlab kamand, Boʻlub boʻyni oning kamandigʻa band. Masofida ul kunki Doro edi, Bu bir qatra, ul jarf daryo edi. Anga razmu tadbir ila topti dast Ki, iqboli shoxigʻa berdi shikast. Yemas bizga Dorocha xaylu guruh, Anga lek oʻn bizcha farru shukuh. Yana ulki sohibqiron ham erur, Juvondavlatu pahlavon ham erur. Munungdek kishi birla koʻshishgʻa pech, Yemas ish hisobi bila rost hech. Aning birla kim ursa lofi masof, Xirad aytur ul soʻzning otin gazof. Ulugʻlarni aylab shafoat anga, Kerak qilsa Xoqon itoat anga. Yoʻq ersa erur ul qaviy, bu zaif, Anga hech po birla ermas harif. Kishi qilsa da’vo urush bigʻidin, Amon topmogʻ oʻlmas aning tigʻidin. Birovkim – anga aql da’vosi bor, Oʻzi qasdin etmak ne ma’nosi borgʻ Yoʻq oʻz jonigʻa, xalq jonigʻa ham, Ne jon, irz ila xonumonigʻa ham. Mute’ oʻlsa aylab qabuli xiroj, Tutar ul musallam munga taxtu toj. Nelar qildi Malluyi badroʻz anga, Bukun mu’tamad boʻldi Feroʻz anga. Boʻlub ajzigʻa mu’tarif Royi Hind, Yerur bu zamon kishvaroroyi Hind. Agar borsa Xoqon dogʻi qoshigʻa, Qoʻyar mamlakat afsarin boshigʻa. Ayon aylabon xizmat izhorini, Olur har nekim mulkidur borini. Bu ishtin nekim oʻzga tutsa vujud, Pushaymonligʻi qilmas ul vaqt sud». Boʻlub firqa-firqa eli soʻ-basoʻ, Bu soʻzni qilur erdilar guftugoʻ. Birovkim edi mahrami xos anga, Muhabbat aro sohibixlos anga. Tilab xilvate xoli agʻyordin, Ne agʻyordin, balki dayyordin. Dedi oʻlturub yigʻlayu zor-zor Ki: «Yelga tushubtur ajab xorxor». Yeshitganni eldin sarosar dedi, Koʻpu oz yoʻqkim, barobar dedi. Tugatgach soʻzin dedi: «Yey shahriyor Ki, boʻlsun sanga doyimo baxt yor! Manga ulcha ma’lum boʻldi, dedim Ki, bu soʻzni ayturda ma’zur edim. Inonsang bu holatqa bir fikr qil, Inonmas esang ayla tahqiqu bil». Dame qildi andesha Xoqoni Chin, Chu koʻp qildi tahqiq, bildi yaqin Ki, noqil soʻzi sarbasar chin emish, Angʻa rostliq da’bu oyin emish. Base boʻldi oʻz holigʻa chorajoʻy, Anga bermadi hech bir chora roʻy. Yelin dogʻi bildiki, bordur muhiq, Yemas ta’nu tashni’gʻa mustahiq Ki, chiniy ayogʻ birla xoroi Rum, Qachonkim urushtursa doroi Rum, Necha kimsa aql ichradur zerdast, Bilurkim qayon tushgusidur shikast. Agar chini ul kinani qilsa fosh, Bilurkim urar oʻz ayogʻigʻa tosh. Bu ishta hujum etti qaygʻu anga, Tong otquncha yoʻq erdi uyqu anga. Sahar vaqti bir roy topti savob, Olib gʻayb dushizasidin niqob. Solib aql koʻngliga andeshaye Ki, topmaydur oni xiradpeshaye. Tilatti ham ul mahrami xosni Ki, koʻrguzmish erdi bu ixlosni. Dedi: «Borgah davridin elni sur, Saroparda dargohidin ham itur. Yeshikni kelib aylagil takyagoh, Nido qilki: «Koʻrmas bugun elni shoh!» Bugun asra oqshomgʻacha bu eshik, Mening soridin boʻlma andeshalik. Kelur kecha gar keldim ersa bu chogʻ, Muyassardurur borcha komu farogʻ. Agar kelmasam oʻz yarogʻingni koʻr, Ne ollinggʻa kelsa ayogʻingni koʻr. Vale bir kunu bir kecha zinhor Ki, bu pardada yaxshi boʻl pardador. Vale mendin ish suratin soʻrmagʻil, Bu andesha kayfiyatin soʻrmagʻil». Qabul etti Xoqon soʻzin mustami’, Kirib uyga ul roy aro muxtari’. Solib har ne shohona erdi asos, Rasulona egniga soldi libos. Hamul mahramigʻa ayttiki: «Bot, Saroparda yonida keltur bir ot!» Chu kelturdi markabni tayyor etib, Saroparda yonigʻa chekti yetib. Chiqib markab ustiga Xoqoni Chin, Ani qildi bu roz ishiga amin. XLVIII Qamarsayyoh sarius-sayri quyosh bila qiron qilgʻondek Xoqon Iskandarga risolat uchun muqorin boʻlgʻoni va ul muqoranadin muqobalagʻa borgʻoch qamardek nur va safodin toʻlgʻoni Qorongʻuda chiqti sipahdin surub, Oʻzin qal’a darbandigʻa yetkurub. Berib muhri naqshinki, Xoqon demish: «Chiqoring menikim, erur kulli ish». Alar chun nishona topib dilpisand, Chiqorib ani qal’adin begazand. Boʻlub tez Xoqoni ofoqgard, Skandar sipohi sari rahnavard. Borur erdi koʻnglida yuz ming xayol, Xavotir qilib koʻnglini poymol. Chu xurshidi iskandariy ochti chehr(1), Skandardek ofoq uza soldi mehr. Nujum oʻldi Chin xaylidek befurugʻ, Qazo qildi koʻk margʻzorin qoʻrugʻ(2). Skandar sipohigʻa farrux rasul – Yetib ostonida qildi nuzul. Ravon shahgʻa arz ettilar bu maqol Ki: «Kelmish rasuli humoyunjamol. Boshidin-oyogʻigʻacha farru hush, Bashar surati ichra kelgan surush». Skandar dedi: «Aylabon ehtirom, Anga taxtim ollinda aylang maqom Ki, bu kecha bir tush koʻrubmen gʻarib, Bu gar boʻlsa ta’biri ermas ajib: «Quyoshcha manga tushta anvor edi, Yana bir quyosh ham padidor edi. Kelibon qoʻyar erdi ollimda bosh, Kishi koʻrmamish mundoq iki quyosh». Yana hikmat ahlining a’lomida, Falak sayridin yozgʻon ahkomida: «Navodir edi bu iki kunda koʻp Ki, zohir boʻlur, — dedilar, — munda koʻp». Navodirki qildi alar e’tibor, Bu nodir biri boʻlmoq imkoni bor». Debon shah bu soʻzni, dedikim: «Yurung, Degon kimsani ichkari kelturung!» Borib chunki kelturdilar ichkari, Koʻrub rasmu oyini Iskandari. Yiroqroq suxandoni farxundaroy, Rasulona oyin keturdi bajoy. Rasul erdi chun yaxshi avsof ila, Skandar tilab quchti altof ila. Yetib baxtdin bu bashorat anga, Shah: «Oʻltur!» — deb etti ishorat anga. Rasul oʻlgʻoch ollida oromjoʻy, Savol etti Iskandari komjoʻy. Ki: «Har ne soʻzung boʻlsa ogʻoz qil, Ne roz aytsang bizni hamroz qil!» Taanni bila dedi farrux rasul Ki: «Yey dargahing ostoni qabul! Nekim aylading hukm, jon ustiga, Ravon qilmoq oni ravon ustiga. Va lekin Xito xoni Xoqoni Chin Ki, tadbiru royigʻa yuz ofarin. Manga necha soʻz debdurur, bas sharif Ki, ermas eshitmakka har kim harif. Agar tarqasa har taraf anjuman, Rasul oʻlsau xusravi safshikan. Surargʻa chu shah lutfu ehsoni bor, Men ul nukta surmakning imkoni bor. Yana debdururkim shahi pokroy, Agar boʻlsa bu nav’ xilvatnamoy Ki, shah boʻlgʻayu homili rozu bas, Sen izhor qil har nekim multamas. Yoʻq ersa qoʻpub yongʻilu turmagʻil, Va gar qilsalar hibs, dam urmagʻil. Gumon etsalar el fidoyi seni, Fasod ahlining tiyraroyi seni. Shikol aylasunlar oyogʻinggʻa band, Qoʻlunggʻa dogʻi bogʻlasunlar kamand. Skandar qoʻyub olligʻa tigʻi tez, Qil ul lahza tigʻi zabon nuktarez. Agar boʻlsangiz mendin andeshalik, Qiling band inak oyogʻu ilik». Skandarga oshti bu ishdin shaaf, Dedi: «Boringiz har kishi bir taraf Ki, band aylamaklikka yoʻq ehtiyoj, Emas hudhud oyini sungʻurgʻa koj»(3). Qilib hikmat ahli base iltimos, Xususan Arastuyi anjumshunos. Suxanvar oyogʻini band ettilar, Qoʻlin ham asiri kamand ettilar. Shah olligʻa kelturdilar tigʻ ham, Yiroq qoʻydilar borcha bir-bir qadam. Chu boʻldi tihi xilvat agʻyordin, Yana soʻrdi poʻshida asrordin. Rasul aytti: «K-ey, shahi pokroy, Aduvband, yoʻq-yoʻqki, kishvarkushoy. Sogʻinma meni qosidi rahnavard Ki, Xoqon sanga boʻldi dargahnavard. Bukim boʻlmisham xoki dargahnishin, Ne ilgimda tigʻu ne koʻnglumda kin. Ayogʻimda bandu iligimda band, Oʻzumni sanga qilmisham mustamand. Bu ish boisi necha surat edi Ki, bu nav’ kelmak zarurat edi». Skandarni hayrat zabun ayladi, Bu ishdinki charx nigun ayladi. Dedi: «K-ey, sipahdori Chinu Xito, Nechuk shohlar boʻyla qilgʻay xato Ki, boʻlgʻay aduvsigʻa mundoq asir Ki, kimsa anga boʻlmagʻay dastgir. Tutulgʻay kelib oʻz ayogʻi bila, Dogʻi nukta surgay farogʻi bila. Soʻzungning adosida qilma shitob, Burun bu savolimgʻa bergil javob». Dedi aylabon fikr Xoqoni Chin Ki: «Yey dahr mulkiga masnadnishin, Tushub erdi boshimgʻa, bas, mushkil ish Ki, oning iloji edi bu kelish. Yana bor edi e’timodim sanga Ki, bu nav’ edi e’tiqodim sanga Ki, borsen xiradmandu ravshan ravon, Juvonmardu himmatvaru pahlavon. Zabunkushluk oʻlmas shioring sening, Bu nav’ ishdur, albatta, oring sening. Alarkim sanga qildilar koʻp xilof, Sipah chektilar zohir aylab masof. Degan chogʻda uzr etmading juz karam Kim, oʻldi zalil, aylading muhtaram. Manga topmayin andoq amri vuqu’ Ki, qilgʻay taqozoyi bimu xushu’. Xususan xisoli hamiding bilib, Ulugʻ e’timod ishlaringga qilib. Oʻzumni qilib boʻyla zoru zabun, Tushub taxting olligʻa xoru nigun. Debon arzi holim tazallum qilib, Asirona nutqu takallum qilib. Topa olmadim hech surat bila, Qoshingdin qoʻparni kudurat bila. Bor erdi qoshimda quyoshdin yoruq Ki, qilgʻungdurur lutfu diljoʻyluq». Bu soʻzkim surub shohi mushkilpisand, Javobin bagʻoyat topib dilpisand. Dedi ofarin aylab: «Yey komyob, Bu roying xud erdi bagʻoyat savob. Yana har soʻzung boʻlsa izhor qil, Xafo pardasidin padidor qil Ki, bu hol ila koʻrsa boʻlmas seni, Bu surat bila soʻrsa boʻlmas seni». Duo birla Xoqoni daryonazir, Dedi: «K-ey, jahondori daryozamir! Bu kelmakdin erdi gʻaraz bu manga Ki, boʻlgʻay janobingda yorgʻu manga. Soʻzum har ne bor, oʻlturub roʻ-baroʻ, Qoshingda degaymen borin moʻ-bamoʻ. Budur soʻzki, chun keldi shahdin rasul Ki, ham kelgilu, ham xiroj et qabul. Javobidin ar boʻldi oshufta shoh, Kelibmen anga boʻlgʻali uzrxoh. Gar ortugʻ dedim soʻz – gunahkormen, Siyosat qilurgʻa sazovormen. Bilib jurmum olinggʻa keldim zalil, Agar tortsang tigʻ – qonim sabil5. Va gar afv ila qismim etsang tarab, Sening xulqu lutfungdin ermas ajab». Skandar dedi: «K-ey, shahi komyob, Manga ulcha sen aytib erding javob. Soʻzi erdi ma’qulu yorona ham, Pisand etgudek xeshu begona ham. Vale men qilib puxta tadbirlik, Chu boshimda erdi jahongirlik. Jahon mulkin ochmoqni jazm ayladim, Bu kishvar sari dogʻi azm ayladim. Aduvsigʻa har shahki gʻolibdurur, Bu yangligʻ bahonagʻa tolibdurur. Yoʻq ersa sanga oʻkta soʻz yoʻq edi, Ne boʻlsa bizing soridin-oʻq edi. Gar ul soʻzda bor ersa dogʻi xilof, Bilib ayladuk emdi xotirni sof»6. Duo qildi Xoqonu soʻz boshladi, Soʻzin oʻz murodi sari toshladi. Dedi: «K-ey, mute’ ahli olam sanga, Jahongir boʻlmoq musallam sanga, Ne kishvarki ochmoqqa urdung qadam, Aning fathi xud boʻlmadi bealam. Qilib fathi tadbirida qiylu qol, Koʻngulga kirib har zamon yuz xayol. Bilursen oʻzung Mallu chogʻli kishi Ki, nayrangu afsun edi varzishi. Necha qildi ollingda kinu inod, Ne tashvish ila boʻldi fath ul bilod. Yeri bor edi aylamak qatlu kin, Ato qilding oʻgʻligʻa toju nigin. Chu lutfungdin ogoh qilding ani, Ato mulkida shoh qilding ani. Buyon aylagach azm davlat bila Ki, taxt uzra sen fathu nusrat bila. Menikim aduv aylar erding xayol, Bu nav’ ettim oʻzni sanga poymol. Xayolimgʻa yuzlandi bu nav’ ish Ki, mundoq itoat kishi qilmamish. Senikim Haq etti bu nav’ arjumand Ki, pastingdurur boʻyla mendek baland. Tilarmenki, bu boʻlsa oson manga Ki, bilsamki, ne qilgʻung ehson manga!» Skandar dedi: «Jam’ qilgʻil koʻngul, Iki dahr aro sen ato, men oʻgʻul. Desang, xizmatingda jabin surtayin, Seni taxti johimgʻa oʻlturtayin. Qilib sanga farzanddek poybus, Deyinkim, tirildi malik Faylaqus. Sen et masnad uzra kulahdorliq, Men ollingda aylay sipahdorliq. Agar xud bu nav’ aylamassen qabul, Ne yangligʻki, koʻnglunga aylar shumul. Meni ayla ogahki, ul ish qilay, Necha aylay olgʻoncha koʻshish qilay». Boʻlub shod Xoqoni davlatqarin, Duolar bila aylabon ofarin. Koʻzidan tiya olmayin yoshini, Qoʻyub shukr tufrogʻigʻa boshini Dedi: «K-ey, shahanshohi gardunsarir, Sariringgʻa yoʻq avji gardunnazir. Hamesha jahon pahlavon boʻlgʻasen, Jahon ahligʻa komron boʻlgʻasen. Boʻlub tav’ ila bandai farmon sanga, Meningdek base xonu xoqon sanga. Bu ne lutfu pokiza tiynat boʻlur, Bu ne xulqu ehsonu himmat boʻlur. Bu himmatki bermish sanga beniyoz, Yerur shahligʻinggʻa jahon mulki oz. Demon loyiqing iki olam edi Ki, oʻn boʻlsa erdi dogʻi kam edi. Bu altofkim sen ayon aylading, Meni shukrida notavon aylading. Kaloming ayon aylagan mas’ala, Yeshitmakka yoʻqtur manga havsala. Vale chun deding oshnoligʻ soʻzi, Aroda oʻgʻulluq, atoliq soʻzi. Gumonimda yoʻq erdi bu ehtirom Ki, qilgʻung meni boʻyla oliy maqom. Yaromas sanga garchi mendek ato, Vale men bu soʻzni demakdur xato. Guhar zotigʻa ne kam oʻlgay sharaf, Bukim boʻlgʻay oning atosi sadaf. Bu ehsoninga garchi loyiq emon, Sadaf birla dur holidin yoʻq demon. Va lek oʻzga soʻzlarki qilding bayon, Alardin qil ushmuncha chogʻliq ayon Ki, fosh etmagil elga bu rozni, Bu kelmakdin anjomu ogʻozni. Rasulona aylab manga iltifot, Bukun asrabon, shom boʻlgʻach uzot. Yelingga degilkim: «Bu kelgan rasul, Yarashdin,– dedi,– soʻzu qildim qabul». Tong otqach rasule yubor qoshima Ki, solsun sharaf soyasi boshima. Meni ayla dargohinga iltimos, Kelay men tutub hukmu amringni pos. Koʻrub ayla ta’zim el koʻrgudek, Muluk oni bir-birga yetkurgudek. Erur ming yil ulkim kelur yodima Ki, xonligʻdur obou ajdodima Ki, bu mulk andinki ihdos erur, Atodin atobizga meros erur Ki, Chin mulkida erdilar xon bori, Qayu xonki, qoonu xoqon bori. Bularning tutub posi nomusini, Manga solma bazming zaminboʻsini Ki, xoqonligʻim shavkati sinmasun, Shahanshahligʻim savlati sinmasun. Ulus ichra e’zoz qilgʻil meni, «Ato», deb sarafroz qilgʻil meni. Xirojeki nomangda mastur edi Ki, Chin doyim ul ishta ma’zur edi. Bu taklifni sen dogʻi qilmagʻil, Soʻzin demau koʻzga ham ilmagʻil. Xiroj istamakdin gʻaraz mol esa, Duru la’ldin tavqu xalxol esa, Xazoyin manga benihoyatdurur, Duru la’l behaddu gʻoyatdurur. Manga har qachon boʻlsa sendek oʻgʻul, Qachon maxzan asrargʻa boʻlgʻay koʻngul. Toʻkay ollinga ul qadar molu ganj Ki, yetsun sipohinggʻa yigʻmogʻda ranj. Bu yangligʻ rioyatlar etgan zamon, Mening bogʻu qasrimgʻa boʻl mehmon Ki, yuzunga men dogʻi majlis tuzay, Mulukona tartiblar koʻrgʻuzay. Necha vaqtkim boʻlsa koming sening, Bu kishvarda boʻlsun maqoming sening. Borur vaqting ul kunki ta’yin erur, Uzotay aningdekki oyin erur. Boʻlay necha manzil jamolinggʻa shod, Ne yerda buyursang qilay xayrbod. Qil albatta pinhon vale bu soʻzum Ki, mundoq risolatni qildim oʻzum». Skandar dedi: «Men xud aylay nihon, Sen ar zohir etsang netay nogahongʻ» Dedi: «Mendin oʻlmas bu ish elga tarh», Ne yangʻligʻki zabt aylamish, qildi sharh. Skandar qabul etti bori soʻzin, Bu va’da vafosigʻa tutti oʻzin. Elin hozir istab, ishorat bila, Dedi nukta, mundoq iborat bila Ki: «Bu farruxoyini farxundapay Ki, qildi biyobon risolatqa tay. Burun qoʻllaridin kamandin oling, Ayogʻlaridin dogʻi bandin oling. Base yaxshi soʻzlarga homil edi, Risolat tariqida komil edi. Hamul bahr ila kon aro soldi sulh. Mulukona toʻnlar anga kiydurung, Berib muncha naqd, ollima kelturung!» Ne yangligʻki hukm etti, tutti vujud, Ijozat berib shohi bofarru jud Dedi: «Tingʻil oqshomgʻacha shodmon, Ravon boʻl jahon tiyra boʻlgʻon zamon». Duo aytibon shohi farzonagʻa, Xirom ayladi mehmonxonagʻa. Boʻlub anda oqshomgʻacha komyob Topib komu ochmay yuzidin niqob Ki, ul yerdakim doxili Chin edi, Risolatqa bu nav’ oyin edi. Chu oy qosidi chiqti gardun uza, Xirom aylayu togʻu homun uza. Rasuli qamarsayr ham mindi ot, Oʻzin manzili sori yetkurdi bot. Hamul mahramekim edi muntazir, Visolidin aylab ani muftaxir. Anga topshurub dashtpaymo samand, Kirib parda ichra shahi arjumand. Borib yoʻldagʻi ranju farsudaligʻ, Topib taxtu joh uzra osudaligʻ. Ishe aylab andoqki qilmay kishi, Kishi xaylidin kelmay andoq ishi. Sahargahki mehr oʻldi masnadnishin, Aningdekki taxt uzra Xoqoni Chin. Skandar qilib taxti uzra maqom, Buyurdi sipoh ahligʻa bori om. Ulus hozir oʻldi chu dargohigʻa, Tavajjuh qilib masnadi johigʻa. Taanni bila shohi ofoqgir, Tilab bir suxandoni farmonpazir, Dedi: «Aylagil azm Xoqon sari, Bahor abridek bahri Ummon sari. Anga ayt mendin durudu salom, Salomim degach, boʻyla yetkur payom Ki: «Qil bartaraf kina asbobini, Uzoringgʻa och sulh abvobini. Agar yaxshibiz, gar yomonbiz bukun, Sening mulkunga mehmonbiz bukun. Qoʻpub kelki, biz kinadin toqbiz, Bagʻoyat jamolinggʻa mushtoqbiz. Yaqinkim bu soʻzni qabul aylagung, Niyoz ahli sori nuzul aylagung». Skandar chu maqsudin etti tamom, Rasul urdi yoʻl qat’i qilmoqqa gom. Chu Xoqon sipohigʻa boʻldi qarin, Surub nukta, andoqki durri samin. Rasul erkanin oshkor ayladi, Oʻzin orzuxohi bor ayladi. Chu Xoqongʻa arz oʻldi ul mojaro, Tilatti ani borgohi aro. Qilib masnad uzra maqom ul dogʻi, Ulusqa berib bori om ul dogʻi. Skandar rasulidin etti savol Ki: «Kelmakta maqsudung aytgʻil maqol». Suxanvar nechukkim shah aytib edi, Tamomini Xoqon qoshida dedi. Eshitti chu Xoqon sarosar hadis, Farahbaxsh, bal ruhparvar hadis. Koʻp izhori ayshu nishot aylabon, Suxanvar bila inbisot aylabon. Dedi: «Chunki shohi sipehrihtishom, Surar erdi chun kin yuzidin kalom. Adovat bila qildi bizga murur, Sipah tortmoq bizga boʻldi zarur. Bu damkim muloyim hikoyat demish, Yaqin boʻldikim bizga xohon emish. Aning birla yoʻq bizga parxoshu kin, Boʻlurbiz ravon sen bor ersang amin». Rasul ayttikim: «Bizing shah soʻzi Deyilgach, gumon etki, aytur oʻzi. Yoʻq ersa bilur muncha ahli xirad Ki, yoʻqtur menga seni istarga had». Bu soʻz birla Xoqon qilib noʻshxand, Ravon azm qilmoqqa mindi samand. Boʻlub Chin sipohi ajab shodmon Kim, ul bimdin topti bori amon. Oʻziga ulus, borcha aylandilar, Aning keynicha bori otlandilar. Magar baski joʻsh urdi xalqi kasir, Yer ajzosi boʻldi taxalxulpazir. Xaloyiqqa hukm etti Chin xusravi, «Ki oʻrnida boʻlsun zaifu qavi. Vale yuzcha gulroʻyi chiniynajod, Yana ming xidevi xitoinihod. Oʻzi birla oldi, dogʻi surdi raxsh, Anga tegrukim xusravi mulkbaxsh. Skandar soridin dogʻi shohlar, Xiradpeshau donishogohlar. Alar dogʻi shohona tazyin bila, Bular ham hakimona oyin bila, Chiqib oʻtru Xoqongʻa aylab hujum, Aningdekki, ul chogʻda boʻlgʻay rusum. Koʻrushub payopay, yetib favj-favj, Tengizdin, aningdekki, har lahza mavj. Chu shoh ostonigʻa boʻldi yaqin, Ravon otidin tushti Xoqoni Chin. Yugurub ilayinda ozodalar, Ne ozodalar shohu shahzodalar. Tanob uchigʻa chun yovuq qoʻydi gom, Oq uydin Skandar ham etti xirom. Iki soridin qoʻl ochib iki shoh, Qiron aylab andoqki xurshidu moh. Chu bir-birlariga yovushti ikov, Atou oʻgʻuldek quchushti ikov. Falak koʻrmayin oshkoru nihon, Munungdek qarin oʻlmogʻ iki jahon. Biri gar azim, ul biri a’zame, Bu ham olame, ul dogʻi olame. Quchushqoch iki shohi feruzbaxt, Skandar yonib ayladi azmi taxt. Tutub bir qoʻli birla Xoqon qoʻlin, Anga koʻrguzub taxti shohiy yoʻlin. Chu Xoqon keyin qoldi aylab hijob, Chiqordi chekib shohi gardunjanob. Ayogʻin sarir uzra chun yetkurub, Burun oni oʻlturtubu oʻlturub. Qilurgʻa nekim va’da qilmish vafo, Muning birla ham qilmayin iktifo, Muloyim-muloyim soʻrub har nafas, Aningdekki Xoqongʻa bir-bir havas. Shafiqona soʻz chun damo-dam solib, Oʻgʻulluq – atoliq soʻzin ham solib. Tutub ilgini bu soʻz ayturda rust Kim, ul ahd misoqin aylab durust. Tugatgach soʻzin shohi bisyordon, Bakovul kelib yoydi dastorxon. Yoyildi chu shohona xonlar base, Quyosh qursidek anda nonlar base. Hamul xon aro guna-guna taom, Boʻlub lahza-lahza tabiatqa kom. Chu tortildi xoniki dastur emas, Taom oncha olamda maqdur emas. Dedi mizboni falaktumtaroq Ki: «Otlansa Xoqon ham ermas yiroq Ki, Chin xalqi bilsa muloqotimiz, Muhabbat tariqida isbotimiz». Bu soʻzdin boʻlub shod Xoqon base, Qoʻpub boʻldi shahgʻa sanoxon base. Skandar uzotti ani Chin sori, Oʻzi qoʻydi yuz – jomi rangin sori. Ayoqchi, toʻla ayla chini ayoq, Yerur bizga soʻzning chini ishtiyoq. Labolab tut oniki men sipqoray, Dogʻi lahza-lahza oʻzumdin boray. Mugʻanniy, kelu chert turkona soz, Maqomi «Navo», yoʻqsa «Turkiy Hijoz»7, Navoiyning ash’oridin necha bayt, Mening hasbi holim topib turkiy ayt! Navoiy, tutub fol – devonni och, Oʻqurda duru la’l olamgʻa soch. Mugʻanniygʻa ham ayla ta’lim ani Ki, qilsun surud ichra taqsim ani! XLIX Tuzluk ta’rifidakim, dahr boʻstonining sarvsifat ozodavashlarining pisandidaroq shevasidurur va sidq qavl vasfidakim, sipehr shabistonining subhoso toza damlarining barguzidaroq shimasi va royi savobnamoy asarikim, mehri olamorodek juzve harakat bila kulliy yerni yorutur va kalomi salohafzoy favoidikim, oz nukta bila olam ahligʻa koʻp natija yetkurur Birov dahr aro davlatoyin erur Ki, har soʻzkim ul aytqay, chin erur. Xudo komin oning ravo aylagay Ki, har va’da qilsa – vafo aylagay. Ne nazr etsa qilgʻay vafodin ado Ki, «Yufuna bin-nazri» debdur Xudo(1). Qabul aylagan nuktani qarz bil, Ani nassi qoti’ bila farz bil Ki, boʻynungda ul bir ogʻir yukdurur, Yerur togʻcha, garchi bir tukdurur. Qayu kimsakim, soʻzni yolgʻon degay, Inonmaslar ar nassi «Qur’on»(2) degay. Necha boʻlsa yolgʻonchi el arjumand, Soʻzi anjuman ichradur nopisand. Bor ermish burun chogʻda kozibvashe, Uyiga tushub shu’lai sarkashe. Figʻonlar chekar ermish istab madad, Yeshitganga boʻlmay soʻzi mu’tamad. Chu kuymish uyi yumub-ochquncha koʻz(3), Demish anga sohibdile boʻyla soʻz Ki: «Yolgʻon angakim farovondurur, Chini ham el ollinda yolgʻondurur. Agar qilmadi el himoyat sanga, Oʻzungdin keraktur shikoyat sanga». Eshittimki, bir shahgʻa boʻldi niyoz, Uye aylamak bir sutun uzra soz. Kezib toptilar bir yigʻoch boʻyla tuz, Va lekin aning moliki bir ajuz. Berib oʻn baho, balki yuz, balki ming, Rizo bermayin xotiri zolning. Chu bay’u sharo topmayin intiho, Berib zol hamsangi oltun baho(4). Yasodilar ul uyni gavharnigor, Sutunni vale qildilar zarnigor. Hamonoki keldi tamoshogʻa zol, Yigʻochin oʻpub, surdi mundoq maqol Ki: «Solding, chu Haq tuz yaratti seni, Ham oʻzungni oltun aro, ham meni». Niholeki ul tuz boʻlur jilvasoz, Bari elni mundoq qilur beniyoz. Agar tuzluk oʻlsa kishining ishi, Ne vasf aylay olgʻay ishini kishi. Xususan shahi komron boʻlgʻay ul, Jahon uzra xisravnishon boʻlgʻay ul. Maozalloh, ar qilsa shah egrilik, Yumogʻliq kerak shahligʻidin ilik(5). Birovgaki mulk oʻlsa zeri nigin, Nigin birla ul boʻlsa masnadnishin, Anga «Rosti rasti»(6) etsa nigor Qachon rost boʻlmay boʻlur rastgor. Alifkim erur rostliqda alam, Agarchi alifdur, erur alf ham(7). Xatekim qilur tuzlugi birga ming, Ne ish aylagay tuzlugi kimsaninggʻ Kishikim jahonda soʻzi rostdur, Yerur dol angakim oʻzi rostdur. Birovkim erur rostliqdin yiroq, Aningdek kishi boʻlmagʻon yaxshiroq. Yana ulki soyibdurur roy anga. Aduv kasratidin ne parvoy anga?(8) Gum aylar yomon kunda bir yaxshi roy, Tumon xasmni borcha razmozmoy. Baso xasmkim koʻproq andozadin Ki, daf’ oʻldi bir solgʻon ovozadin. Razin roy ila yoymasa kimsa dom, Havoda uchar qushni qilgʻaymu romgʻ Kishi bilmasa royi soyibfanin, Qachon doʻst qilgʻay edi dushmaningʻ Taammul bila kom paydo boʻlur, Tahammul bila gʻoʻra halvo boʻlur(9). Yeshittimki, der erdi bir zufunun Ki, bukim yilongʻa qilurlar fusun. Boʻlur oʻzi qaydigʻa pechon kamand Ki, andin kishiga yetishmas gazand. Magar ul bilur tildin ahli xirad, Xushomad bayon qildilar beadad. Payopay chuchuk soʻz chu paygʻom oʻlur, Aningdek xashin jonvar rom oʻlur. Nechakim xirad ichra boʻlsa kami, Yilondin yomonroq emas odami. Chu gʻavvos kasb etti royi razin, Nahang ogʻzidin oldi durri samin. Dam urmay chu ul durri gʻalton olur, Tengiz qa’ridin gavhar oson olur. Bas ulkim takallumgʻa ogʻzin ochar, Muxotabgʻa soʻz yoʻqki, gavhar sochar. Ne tong tund dushman anga rom esa, Chu rom oʻldi hosil nekim kom esa. Takallum bila kimsa inson erur, Soʻzi yoʻq bahoyimgʻa ne son erurgʻ Vale soʻzda dogʻi marotibdurur, Ham anda hunar, ham maoyibdurur. Ham uldurki aylar tirikni halok, Ham andin oʻluk tan topar ruhi pok. Xirad birla chun yaxshi soʻz boʻldi yor, Kishi royi soyib qilur ixtiyor. Xiradmand boʻlsa balogʻatmaob, Ne boʻlgʻay ishi gʻayri royi savobgʻ Birovkim savob oʻldi royi aning, Berur ulcha royi Xudoyi aning. L Ardasher hikoyatikim, qaviy dushman daf’ini qilich bila qilurdin ojiz erdi, royi razin va tigʻi zabon bila ul mushkil qaziyagʻa saranjom berdi Muluki tavoyif aro Ardasher Ki, ham royzan erdiyu ham daler. Magar Ardavon birla aylab xilof, Iki soridin boʻldi azmi masof. Hamonoki kuchluk edi Ardavon, Munga yoʻq edi oncha tobu tavon. Yonargʻa rizo bermayin gʻayrati, Yururga vale za’fdin hayrati. Taammul qilur erdi roy istabon, Bir andeshai rahnamoy istabon. Yarash istayu ozim etti rasul, Aduv qilmadi ajzin anglab qabul. Bor erdi sipohi aro bir kishi, Aduv jonibi noma yozmoq ishi. Necha bersalar erdi ogohliq, Shah oʻlmas edi andin ikrohliq. Aduv yetti bir kunchilik yoʻlgʻa tund, Bu ham boʻlmadi fikru roy ichra kund. Xayoligʻa roye yetishti ajab, Ravon davlat arkonin etti talab. Kivurdi chu borini xilvat aro, Ravon qildi bunyod bu mojaro Ki: «Nogah kishi iztiror etmasun, Aduv shavkatidin firor etmasun Ki, Haqdin yetishti inoyat manga, Yerur shodligʻ benihoyat manga. Ani sizga dermen, vale zinhor, Kishi qoshida qilmangiz oshkor». Bori ahd qilgʻoch, ravon boshladi, Tarab birla bu doston boshladi «Ki, a’do soridin necha pahlavon: Falonu falonu falonu falon Ki, bu xayl erur asli koʻshish chogʻi, Nechukkim, bilursiz muni siz dogʻi. Boʻlub Ardavondin bori tiyraroy, Manga aylab oʻzni tazallumnamoy. Bu soʻzga qilib ahdu misoq etib, Yibormishdururlar manga xat bitib Ki, tonglaki el boʻlsa vodiynavard, Tuzulsa iki sori saffi nabard. Ne yerdaki turgʻon esa Ardavon, Chopib boshigʻa bir necha pahlavon. Anga yetkurub zulm podoshini, Sanga keltururbiz aning boshini». Bu soʻzni chu taqrir etib Ardasher, Yelidin ketib za’f, boʻldi daler. Magar oʻrtada erdi paygʻomgar, Bitib holni boʻldi e’lomgar. Yeshitgach bu soʻz xasmi oliy asos, Zamirigʻa yoʻl topti behad haros. Ne topti yurub razm etarga jihat, Ne xaylini daf’ etgali maslahat. Yarashqa rizo berdi himmat tutub, Yarashti, dogʻi yondi minnat tutub. Bu kim topti bu nav’ royi savob, Bu nav’ oʻldi iqbolidin komyob. LI - Hikmat Iskandarning Arastudin savoli ul bobdakim, savob roygʻa mujibi isobat ne boʻlgʻay va xatogʻa jihati za’f ne va javob eshitmak Yana soʻrdi Iskandari poktab’ «Ki, ey hikmatoyinu darroktab’, Bukim odami borcha insondurur, Bori ofarinishda yaksondurur. Munga royi soyib Haq etti ato, Va lekin anga berdi royi xato. Yana ham bukim, royi soyib erur, Ishinda aning bu ajoyib erur Ki, chun pokroy oʻldi beishtiboh, Va lekin xato ham qilur goh-goh. Kerakkim, bu bir boʻlsa, ul boʻlmasa, Ul oʻlsa, bu bir sori yoʻl boʻlmasa». Taammul qilib dedi donishnavard: «Ki, ey borcha, shahlar arosida fard, Bukim xalq erur ofarinishda bir, Ne donishda birdur, ne binishda bir. Yerur Haq sifoti adaddin bari, Bular har biri bir sifat mazhari. Kerak har biri boʻlsa bir fardzot, Nedinkim emas birdek iki sifot. Ne tong boʻlsa bu birga fahmu xirad, Yana bir xiraddin esa bemadad. Xiradligʻning ar boʻlsa royi durust, Kerak boʻlsa albatta gah-gah sust. Nedinkim emas kimsa bir hol ila, Yerur har zamon oʻzga minvol ila. Yana ulki gar boʻlsa tuz borcha roy, Xirad boʻldi, bas, kimsaga rahnamoy. Xirad gʻayb ilmida a’modurur Ki, bilmaski, tongla kelur nedurur. Xiraddin erur gʻayb ilmi yiroq, Yerur bexiraddin xirad yaxshiroq. Yana kimsaga borcha roy oʻlsa tuz, Xiradgʻa berur, bas, ajab fikr yuz Ki, Haq amrida boʻldi shirkat anga, Yemasdur munosib bu fikrat anga. Kamol ahlining royi gohi taboh, Yerur Haq kamoligʻa ravshan guvoh». Javobini shah topti chun dilpisand, Yana urmadi dam boʻlub bahramand. LII Xoqonning Iskandar uchun ziyofat asbobin tuzgani va ani Chinga elturga iltimos koʻrguzgoni va ul shohona bazmu oyin vaz’i vasfida xomai nodiranigor durfishonliq qilmoq va ul tuhaf va navodir tazyini ta’rifida tab’i balogʻatshior gavharposhliq koʻrguzmak va peshkashlari te’dodida toʻquz falak avroqin xomagʻa raqamzad qilmoq va bazmi dilkashlari sharhida sekiz bihisht riyozin aql koʻziga rad qilmoq Bu debo uza paykaroroi Chin, Bu nav’ ayladi naqshi deboi Chin Ki, chun Chin sari boʻldi Xoqongʻa azm, Mubaddal boʻlub bazm ila kinu razm. Yeli koʻnglidin ketti ranju taab, Bular oʻrnigʻa keldi ayshu tarab. Oʻzi tushti Chin shahrigʻa shodmon, Kirib qasri davlatgʻa tushgan zamon. Talab qildi arkoni davlatni bot, Julus amri etti qilib iltifot. Dedikim: «Bu shohi falakihtishom Ki, olam yuzin fath qilmish tamom. Jahon shahlarin aylamish bandasi, Zabardastlar boʻlmish afkandasi. Kamand ulki gardungʻa band aylamish, Bu oni asiri kamand aylamish. Qachon bizga bor erdi xud bu gumon Ki, boʻlgʻay bu altof ila mehmon. Kelib tarki qatlu masof aylagay, Bizing birla koʻnglini sof aylagay. Qilib ulcha imkoni bor ehtirom, Manga taxti ustida bergay maqom. Meni ham atoliqqa qilgʻay qabul, Ham oʻlgʻay shafiqim, nechukkim oʻgʻul. Bilursizki, gar qilsa erdi nabard, Ulusdin chiqorur edi koʻkka gard. Sanam zulfidek aylabon toru mor, Qoʻporur edi borchamizdan damor. Bu lutfeki ul oshkor ayladi Ki, ehson tariqin shior ayladi. Bu majma’ ichinda yigʻilgʻon anga, Yerur borcha ozod qilgʻon anga. Men altofidin oncha sharmandamen Ki, garchi ato der, vale bandamen. Qilurdin anga xizmati dilpazir, Xud ermasdurur hech yangligʻ guzir. Bu ishning salohi nedur, fikr eting, Qoshimda chu fikr ettingiz, zikr etinggʻ» Bu soʻzlar degach shohi Chinu Xoʻtan(1), Duosigʻa til chektilar anjuman. Dedilarki: «Har nuktakim surdi shoh, Yerur muttafiq borcha xaylu sipoh. Bu shoheki bor emdi mehmonimiz, Gar ollida boʻlsa fido jonimiz. Anga ulcha oyini e’zozdur, Muni desa boʻlgʻay – hanuz ozdur. Ne mulku sipahgʻa sen etsang raqam, Bilurlar aning bermagin mugʻtanam. Va lek ulcha sen oʻzing etkung yaroq, Bilursen sen oni oʻzing yaxshiroq. Nekim himmatinggʻa tamannodurur Bizing himmat andin muarrodurur. Qachonkim qiron aylasa nayyirayn, Koʻrunurmu zarrot aro tushsa shayn?(2) Boʻlur chunki yondoshsa iki jahon, Jahon darjahon, moʻr koʻzdin nihon. Ne tong, xalq tab’i qiroq aylasa, Skandarga Xoqon yarogʻ aylasa. Muqassirdurur tab’imiz daxldin Ki, toʻbo ishi kelmadi naxldin(3). Vale muncha ish bizga ravshandurur Ki, gar xarji yuz ganju maxzandurur. Chu sen mizbon oʻlsang, ul mehmon, Koʻp oʻlmogʻligʻin qilsa boʻlmas gumon». Bu soʻzlarki arz ettilar ul guruh, Boʻlub shod – Xoqoni daryoshukuh Dedi: «Ulcha koʻrguzdi bu qahramon, Yerur elgʻa xud farz moli amon. Sipohigʻa ulkim mavojibdurur, Aning yilligʻi elga vojibdurur. Yana yilligʻigʻa ochib qufli ganj, Men oʻz maxzanimdin boʻlay naqdsanj. Sipohiga fikr oʻlsa ushbu sifat, Oʻzi fikrini men koʻray maslahat»(4) Bu yangligʻki soʻz oʻtti Xoqon bila, Bori el qabul ettilar jon bila. Boʻlub borchasi bir-biriga mumid, Qilib ish saranjomigʻa jahdu jid. Necha kunda bori muhayyo boʻlub Ki, Chin naqddin konu daryo boʻlub. Bu yangligʻ yasab peshkashlar oʻzi Ki, hayron qolib anda davron koʻzi. Ming ot – borcha ohutaku goʻrdav, Bori goʻru ohudin eltib garav. Alar gardigʻa yeta olmay sabo, Sabosayri poʻyalaridin habo. Yugurmak aro abru sekrirda barq, Vale barqdek borcha oltungʻa gʻarq. Ham oltun egar, dogʻi oltun lijom, Ham oltun taqo, dogʻi oltun sitom. Kejim borcha ustida zarbafti Chin. Pashizalari la’lu durri samin. Yana ming teva – har biri koʻhtan, Falak pilicha har biriga badan. Necha jussa ichra falakvash kelib, Kamozorligʻda malakvash kelib. Bori sur’at ichra, nechukkim falak, Nechukkim falak yoʻq, nechukkim malak. Bori raxti deboyi Chinu Xitoy, Javohir bori uzra ziynatfizoy, Aloqa borigʻa sarosar ipak, Duru la’lu feruza munchogʻidak. Yana ming xachir, borchasi tezgom, Sipehri harundek borigʻa xirom. Pisandida sayru shitobi dogʻi, Qatoriyu zini, rikobi dogʻi. Ruxuti ham andoqki dastur oʻlub Ki, otu teva uzra mazkur oʻlub. Yana ming toʻquz raxti naxxu nasej, Ochilmay, nechukkim topib tobu pech(5). Necha bogʻdek borcha rangin kelib, Vale togʻdek bori sangin kelib. Yana yashmdin ming avoniyu zarf, Latofat aro bir-biridin shigarf. Yana chini olot ming porcha, Idora aro mehri sayyorcha. Yana ming sihi qaddu gulxad kaniz, Bari sunbuli zulfdin mushkbez. Mengizlari gul-gul, mijalari xor, Qabogʻlari keng-keng, ogʻizlari tor. Kelib gʻamzai shoʻx ila dilfireb, Libos ichra onchaki imkoni zeb. Va lekin iki bul’ajab tuhfa ham Ki, andoq kelib bul’ajab tuhfa kam. Biri koʻzguyi jomi Jamshiddek, Safo ichra mir’oti xurshiddek Ki, oni falak mehroyin debon, Vale xalq oyinai Chin(6) debon. Iki yuz anga oyu kundek yoruq, Vale tiyra boʻlmay boʻlurdin ochuq. Yoruq har yuzi chehra koʻrguzgudek, Demay bir yuzi tiyraroʻ koʻzgudek. Hakimiki oni tilism aylabon, Namoyish anga iki qism aylabon. Kelib bir yuzi boʻylakim chunki shoh, Soʻrar chogʻda masnad uza dodxoh Ki, bir-birga el da’vo izhor etar, Agar kimsa da’vogʻa inkor etar. Bu da’voda ermas guvoh ehtiyoj, Yerur koʻzgu sori nigoh ehtiyoj. Agar soʻzi chindur – koʻrinur yuzi, Koʻrunmas yuzi – boʻlsa yolgʻon soʻzi. Yana bir yuzining tilismi bu ish Ki, shah bazm aro boda etsa xurish, Anga majlis ahli nazar qilsalar, Tamoshoyi shaxsu suvar qilsalar, Alarkim, may ichgaylar orom ila, Koʻrunur alargʻa yuz andom ila. Birov maygʻa topib furudastliq, Ayon qilgʻudek boʻlsa badmastliq, Koʻrunur yuzi koʻzgu ichra buzuq, Uzun, yoʻqsa, yoypong, kichik yo uluq. Chu biynanda bu nuktagʻa topti pay, Boʻlub xushdil, aylar ravon tarki may(7). Koʻrub ul buzugʻlugʻni nazzoragar, Boʻlur oʻz buzugʻ holigʻa choragar. Yana lu’bate, bal jahon ofati, Jahon ofati yoʻqki, jon ofati. Xitoyi hasab, shoʻxi chiniynajod(8), Jamoligʻa huru pari xonazod. Iki banda husniga huru pari, Va lekin qochib har biri bir sari. Xito mulkida zulfi gʻavgʻo solib, Koʻzi Chin diyorida yagʻmo solib. Iki chini zulfayni mushkin tanob, Anga Chin ichinda sepib mushki nob. Qaro qoshi mushkin hilole kelib, Hilol andin oshuftahole kelib, Ani charx aylarda mushkin hilol, Tomib nuqtayekim – boʻlub oti xol. Uzori uza iki qiymoch koʻz, Ulus qonini ichgali ochkoʻz Kim, ul ochliq aylab oni zaif, Uzolib yotib xastalardek nahif. Quyoshdek anga davr ruxsor oʻlub, Ogʻiz nuqtasidin namudor oʻlub. Chu pargor uchi davrin aylab kashon, Padid oʻlgʻucha nuqta topmay nishon. Zanax tavqi lekin yana nimdavr Ki, andin bori davr ahligʻa javr. Zaqan chohi ul davraning nuqtasi, Tushub choh aro ahli davron base(9). Qadi ishva birla xiromanda sarv, Xiromanda sarvi xiromon tazarv. Chu noz ul tazarv oshkor aylabon, Base bozu shohin shikor aylabon. Boshidin-oyoq ishvau xoʻbluq, Oyoqdin boshi nozu mahbubluq. Kelib borchadin turfa bu mojaro Ki, ham bazm aro chustu ham razm aro. Chu bazm oʻlsa ilhoni ushshoqsoʻz, Ne ushshoqsoʻz, ayt ofoqsoʻz. Chu tortib navo, elni behol etib, Xirad nutqini nagʻmasi lol etib. Cholib chun gʻino notavon rishtasin, Uzub notavonlargʻa jon rishtasin. Chu un birla barbat navosin tuzub, Biri oʻlturub, ul biri tirguzub. Qachonkim kirib razm maydonigʻa, Qilib qasd maydon eli jonigʻa. Chu raxshigʻa har sori javlon berib, Zamon ahli javlonigʻa jon berib. gʻanim oʻlsa gardun kibi zoʻrmand, Vagʻo vaqti gardungʻa solib kamand. Qilich solsa xoroni aylab shikof, Anga xora kemuxti oʻlub gʻilof. Oʻqi boʻlsa yuz xudu xafton oʻtub, Qatiq xoradin balki parron oʻtub. Sinoni qachon koʻrguzub pechu tob, Sipehr ajdarigʻa tushub iztirob. Qachonkim aduv xayligʻa ot solib, Chu ul yel yetib – xasdek el qoʻzgʻolib. Baloyeki charxi qadimiy nihod, Bera olmayin bir aningdekni yod. Skandarga Xoqon yasab peshkash, Toʻquz boʻyla tuhfaki, sharh oʻldi xush. Bular chun sarosar muhayyo boʻlub, Yana Chin shahi majlisoro boʻlub. Yasab bir ajab bazmi oliyasos, Takallufqa aql anda topmay qiyos. Ulugʻ xaylni rahshunos aylabon, Shah ihzorini iltimos aylabon. Shah olligʻa chun multamaslar yetib, Hadisin aning yer oʻpub – arz etib. Qabul aylabon soʻzni doroi dahr, Ravon otlanib ayladi azmi shahr. Toʻshab erdi Xoqoni xurshidtoj, Oʻzi qasridin rost to bir yigʻoch Skandar yoʻli uzra deboyi Chin Ki, pinhon boʻlub erdi sahroyi Chin. Har oʻn gomda bir nisor aylabon, Duru la’lni xoksor aylabon. Yoʻli uzra oncha toʻkub mushki nob Ki, el toʻtiyoliqqa topmay turob. Yel ul mushk uza chun boʻlub rahnavard, Tutub mushkdin koʻk yuzin tiyra gard. Bu hashmat bila xusravu toju taxt, Kirib Chin diyorigʻa farxunda baxt. Koʻrub, oʻyla shahreki, charxi kuhun, Oʻqub misliga oyati «lam’yakun»(10). Jinonvash havoliyu bogʻi aning, Ne paydo uchi, ne qirogʻi aning. Bezab tomu toshini oyin bila, Musavvar bori hullai chin bila. Koʻrub oncha oroki, koʻz koʻrmayin, Koʻngul ham taxayyulgʻa kelturmayin. Skandarga har lahza ortib nishot, Angochaki, Iskandaroyin bisot. Qoʻyub chunki Xoqon bisotigʻa gom, Topib dargohin charxi feruzafom. Surub chunki dargohdin ichkari, Koʻrub olame chun boqib har sori. Nazih ravzaye charxi axzar kibi, Anga har ochuq gul bir axtar kibi. Kelib chor darchor pargor anga, Sekiz doyligʻ toʻrt devor anga(11). Yigʻochlar oʻtub toʻrt devordin Demaykim, yeti charxi zarkordin. Adaddin fuzun har humoyun daraxt, Qoʻyub bargdin charx toqigʻa raxt. Boʻlub charx uza shoxlar shevasi, Degaysenki, anjum erur mevasi(12). Yigʻochlar tubida chaman-darchaman, Sarosar tuzub charga sarvu saman. Binafshaki oʻz qaddin aylab nigun, Qalinliqda chodirshabi nilgun. Magar charx oʻlub zebu tazyin uza, Solib aks oyinai Chin uza. Rayohingʻa kimsa adad topmayin, Farahbaxsh atrigʻa had topmayin. Qilib nargis oʻz gʻunchasin bayzavor Ki, koʻzinda erdi ramaddin gʻubor. Ramad yoʻqki, chun qor uza koʻz solib, Qoriqmoq koʻzining ziyosin olib. Boʻlub lolau sabza naqshin gilem, Shukufa toʻkub ul gilem uzra sim. Mulavvan zujoja nishoni boʻlub, Koʻk ayvonining tobadoni boʻlub. Bu gulshan ichinda fazoyi vase’, Fazo oʻrtasida binoye rafe’. Qilib posbonigʻa damsozliq, Zuhal birla har shom hamrozliq. Biyikrak falak qasridin poyasi, Ravoqigʻa tushmay bulut soyasi. Yogʻindin aning tomi nam koʻrmagan, Choqin shu’la toqigʻa yetkurmagan. Muzahhab qilib oni boshtin-oyoq, Agar rahba, gar burj, gar xud ravoq(13). Bisotidagʻi xisht chinisirisht, Musamman yasab chini andoqki xisht. Chu chini boʻlub farsh koshi anga, Boʻlub naqsh matnu havoshi anga. Bori xisht anga chinioyin boʻlub, Safo ichra oyinai Chin boʻlub. Ichi qasrning sar-basar zarnigor, Yeshik borcha ziynatda gavharnigor. Kelib borcha naqqoshi chobukqalam, Base vaqt urub kilki Moniyraqam. Topib naqsh konunu hanjorini, Musavvar qilib toʻrt devorini. Mavoze’ anga har biri naqshi Chin, Dema naqshi Chinkim, bihishti barin. Bu qasr ichra taxti sipehr ihtirom, Yasab shoh uchun anda oliy maqom. Skandarga Xoqoni mehmonparast, Bu oliy sarir uzra berdi nishast. Anga dogʻi Iskandari taxtgir, Makon etti ham ushbu oliy sarir. Atou oʻgʻul yangligʻ oʻlturdilar, Nishotu tarab bazmini qurdilar. Bori oʻlturur elga hukm etti shoh Ki, yerlik yerin qilgʻay oromgoh. Sukun topib avval kulahdorlar, Alardin quyiroq sipahdorlar, Yaqinroq tutub hikmat ahli julus, Filotun, Arastuyu Farfunyus(14). Chu qasr oʻldi jannat kibi bequsur, Xud erdi muhayyo sharoban tahur. Chu ma’kuldin tab’ topti farah, Koʻngul ayladi mayli chini qadah. Ravon qoʻpti bir shoʻxi chinisirisht, Malohat aro rashki huri bihisht. Oʻzi ichti yoquti ahmar suyi, Vale shohgʻa tutti kavsar suyi. Ravon ichti doroi davron dogʻi, Ne doroi davronki, Xoqon dogʻi. Chu evruldi uch-toʻrt davri nishot, Padid oʻldi el koʻngliga inbisot. Qadah soldi ahbob magʻzigʻa shoʻr, Hijobu hayo raf’i kelturdi zoʻr. gʻino ahli haryon navo tuzdilar, Navosozligʻ rasmi koʻrguzdilar. Qilib jilva har soqiyi mahjabin, Sochib anbarin zulfidin mushki Chin. Boʻlub hushu fahm ahligʻa guftugoʻy, May olgʻonga hushin tushub hoy-huy. Iki shoh bir-birga aylab niyoz, Takallum qilib har biri dilnavoz. Bu oning qoshida qulogʻin tutub, Munung ul oʻpargʻa oyogʻin tutub. Bu aylab aning sadqasi mulki Chin, Ul aylab munga sadqa roʻyi zamin. Yoʻq ulkim iki shahgʻa bu rasmi xos, Har ikiga bir-bir bila ixtisos. Chu ichmak ulus rasmu royi boʻlub, Gazak borcha xoni Xitoyi boʻlub. Olib charx atboqi har dam sabaq, Ne yangligʻ boʻlurni tabaq-bartabaq. Yashil xonlaru qursi limu bari, Kavokib bila charxi minu bari. Boʻlub oʻyla bazmeki, charxi baland, Boʻlub ziynatu zebidin bahramand. Yemakka ulus mayli boʻlgʻonda fosh, Gazak oʻrtadin chiqti, tortildi osh. Qayu oshkim, yer yuzini xon tutub, Vale xonni ne’mat yuz alvon tutub. Ne dey, ulcha ul xon qiyosi edi Ki, toʻquz ming otning uchosi edi. Yana qoʻygʻa yoʻq erdi haddu hisob Ki, yuz ming desam boʻlgʻay ul intixob. Munga loyiq angla ushoq oshini Ki, koʻrmak uyurdi falak boshini. Chu tortildi bu nav’ behad taom Ki, topti tamattu’ bori xosu om. Ravon taxtdin tushti Xoqoni Chin, Qoʻpub taxt uza shohi masnadnishin. Tavoze’ bila Chin shahi turdi xush, Shah olligʻa soʻzlatgʻali peshkash. Hisobin bitib shah sari kettilar, Hamul davlat arkoni arz ettilar. Chu arz oʻldi, Xoqon yukundi ravon, Yukundi yana xusravi navjavon. Toʻquz-toʻquz oʻtkardilar borini, Aningdekki aylabmen izhorini. Koʻrub tuhfa ul nav’ bori guzin, Dedi shoh Xoqonga koʻp ofarin. Chu oʻtkardilar borchasin xayl-xayl, Shah ul iki nodir sari qildi mayl. Biri ul Xoʻtanzodi mahroʻ edi, Yana mohvash turfa koʻzgu edi. Ravon boʻldi Xoqoni xurshidroy, Bu ilgida oyina, ul birda oy. Shah olligʻa kelturdi koʻzguni ham, Ne koʻzguki, ul mehri diljoʻni ham. Chiqib taxt uza oʻlturub shoh ila, Dedi koʻzgu vasfini dilxoh ila. Shah ul koʻzgudin boʻldi koʻp shodmon, Anga qildi mashgʻulluq har zamon. Ani ahli hikmatqa koʻrguzdi ham, Base soʻz aning bobida tuzdi ham. Qoʻlidin bu koʻzgu yiroq ketmadi Ki, koʻzgu chiroyligʻni yod etmadi. Gahe qildi ehsos qismin aning, Gahe fikr qildi tilismin aning. Chu qildi quyosh koʻzgusi yuz nihon, Yana zangi zulmatqa qoldi jahon. Qadah ichmadi shohi hikmatparast, Ki mazmum erur boʻlmogʻi shoh mast. Minib otqa mayl etti oʻrdu sari, Quyosh oʻylakim charxi minu sari. Qoʻpub boʻldi Xoqon dogʻi hamrahi, Boʻlub hifzida ham ato, ham rahi. Sipohigʻa chun shahni yetkurdi bot, Yer oʻptiyu oʻz shahrigʻa surdi ot. Skandar tushub istadi jomi may, Yana lahzaye soldi suhbatgʻa pay. Chu Xoqongʻa ul bazmu oyin boʻlub, Skandar soʻzi barcha tahsin boʻlub. Ketur soqiy, ul koʻzguni roʻbaroʻy Ki, kofurtab’ oʻlgʻayu mushkboʻy. Dimogʻimda Chin mulki savdosidur, Bu yangligʻ may oning mudovosidur. Mugʻanniy, ulugʻ yir navosini tuz! Bijir koʻkka piypo sadosini tuz! Meni bir navo birla xushhol qil, Jahon fikridin forigʻulbol qil! Navoiy, ichib may eshitgil surud Ki, bas, bevafodur sipehri kabud. Ki, Xoqongʻa gar juz jafo qilmadi. Skandargʻa dogʻi vafo qilmadi. LIII Ziyofat bogʻining sarvdek ozodlari bobidakim, gʻunchadek xizmat kamarin chust bogʻlab guldek ochuq yuz bila xoni karamlari doim ochuqdurur va qoʻnogʻlari agar qumri boʻlsun vagar bulbulkim, har biri oʻz xoʻri holigʻa koʻra ul xondin navo toparlar va alar ifrot imtilosidin muarrodururlar va mufrit ishtahosidin mubarro Xusho ulki, juz bazl anga pesha yoʻq, Jahon boru yoʻqidin andesha yoʻq. Zamon ichra topib oʻzin mehmon, Anga mehmon borcha ahli zamon. Kishikim anga mehmonliq qilib, Bu ham jon bila mizbonliq qilib. Chu mehmon yetib, dun kibi qochmayin, Bal ul boʻlmayin, roʻzasin ochmayin. Xalilullahoso ochib xoni bazl, Qamar qursidek sindurub noni bazl(1). Nechakim taomi kelib noʻshi bahr, Kelib mehmonsiz mazoqigʻa zahr. Va gar kelsa mehmon, qurugʻ non anga, Boʻlub qursi xurshidi raxshon anga. Burun lutf behaddu poyon qilib, Ochuq yuz bila xulqu ehson qilib. Yuzin misli gulbargi xandon ochib, Yana ollida gul kibi xon ochib. Nechuk gulda gulbargi xandon toʻla, Bu xon ichra gul bargidek non toʻla. Chu mehmon uzotib qoʻlin xonigʻa, Qoʻyub mizbon minnatin jonigʻa. Ani toki toʻygʻormayin, toʻymayin, Ilik chekmay ul, bu ilik qoʻymayin. Agar boʻlsa mehmoni shoh, ar gado, Qilib mizbonliq tariqin ado. Yoʻq ulkim shah ollida qoʻygʻay kuloch, Gadogʻa qurugʻ nonu yovgʻon umoch. Tafovut koʻrar boʻlsa xud bok yoʻq, Vale anga shahdu munga xok yoʻq. Gar ul sarvaru bu sarafkandadur, Vale ikisi Tengriga bandadur. Baso kuzpushtu parokanda hol, Boʻyida chu boʻlgʻay ipi eski shol(2) Ki, boʻlgʻay koʻngul mulkining shohi ul, Nihoniy koʻngul rozi ogohi ul. Sipehri zabardast anga zerdast, Koʻrub himmati charxi a’loni past Ki, gar shahgʻa fahm oʻlsa holi aning, Boshin aylagay poymoli aning. Kishi qilsa boʻlgʻaymu tahqir ani Ki, Haq aylamish boʻlsa tavqir ani. Bas, avlo bukim har qachon ahli roz, Ochib bazl uyin boʻlsa mehmonnavoz. Chu el barcha suratda pinhon erur, Xirad oni anglarda nodon erur. Muvoso koʻzin har taraf ochsa keng, Hamul koʻz bila borchani koʻrsa teng. Quyoshdekki koʻrguzsa ruxsorini, Solur teng jahon uzra anvorini. Agar qasri zarrin erur, gar buzuq, Barobar qilur partavidin yoruq. Yoʻq ul sham’dekkim furuzandadur, Chu parvonagʻa yetti – soʻzandadur. Ne tong gar aning fe’li podoshiga, Yetar har zamon tigʻ aning boshigʻa. Bulutdek saxoliq kerak mizbon, Ki tengdur anga marz ila marzbon(3). Qachonkim sochar durri ehsonini, Jahon shoʻrazoru gulistonini. Saxo yomgʻuri birla serob etar, Ne serob, gʻarqi duri nob etar. Yoʻq andoqki, yelkim erur xokroʻb, Qachon dasht aro boʻlsa xoshokroʻb. Qilur yer yuzin xoru xasdin xalo, Tamomin chuqurlargʻa aylar toʻlo. Bu af’olidin qilmish oni qadar, Sabuksoru sargashtau darbadar. Sangakim erur bazl qilmoqqa tav’, Muni anglakim ul erur necha nav’, Bir ulkim kishi boʻlsa mehmon sanga, Qilib seli isrof tugʻyon sanga. Yoʻq oyini izzatfizoligʻ uchun Ki, shuhrat bila xudnamoligʻ uchun. Birov olligʻa xon chu kelturgasen, Kishi bir, vale oʻn qoʻy oʻlturgasen, Payopay asopqurni aylab ravon, Yemakdin boʻlub ojiz ul notavon. Anga sen yedurmak uchun soʻz bila, Tikib koʻzki, oni yebon koʻz bila. Aning olligʻa har tabaqkim yetib, Hamul osh ta’mini ta’rif etib. Borin ul yesun deb, bu avsof erur, Bu bedod qilmoq ne insof erurgʻ Uyung shayx Luqmon mazori emas, Seni kimsa ul buq’a shayxi demas. Xudo moligʻa qilmoq isrof negʻ Junun ahlidek muncha itlof negʻ Ki, Haq garchi debdur: «Kulu vashrabu», Vale ham demishturki: «Lo tusrifu»(4). Ne qilmish bu mehmonki, oʻlturgasen, Anga yolborib zahr yedurgasengʻ Ne bir zahr, har luqma bir zahri nob, Vale luqmagʻa kimsa topmay hisob. Bu yangligʻ ziyofat base shum erur, Xirad ahli ollinda mazmum erur. Yana bir bukim, har qachon keldi zayf, Anga qilgʻasen bermayin tu’ma hayf. Musofir ichin kuydurub ishtiho, Vale yoʻq sening buxlunga intiho. Ravo koʻrmaging anga mahrumluq, Yerur burnogʻidin batar shumluq. Budur da’bkim yaxshidur, gar yomon Ki, boʻlgʻay sening xoninga mehmon. Burun lutf birla tarabnok qil(5), Ne isrof qilgʻil, ne imsok qil. Yemakka anga har ne darxoʻr esa, Sanga dogʻi nekim muyassar esa. Ochuq yuz bila chek aning qoshigʻa, Vale istama muzd podoshigʻa. Ishingga solib «Akramuz-zayfa» nur, Tutub mar’i oyini «Xayrul-umur»(6). Ziyofat bu nav’ oʻlsa oyin sanga, Kerak mizbonliqda tahsin sanga, Bu yangligʻ kishi mizbon kamdurur, Agar boʻlsa donoi olamdurur. LIV Bahromi Goʻr hikoyatikim, uch olachuq eliga mehmon boʻldi, ikisi ifrot va tafrit koʻrguzub, muxotab va mat’un boʻldilar va birisi adolat tariqidin Qorun Erur naqlkim, shoh Bahromi goʻr(1), Magar sayd uchun surdi bir kun sutur. Ul ov ichra tushti sipahdin yiroq, Ani bir qulon soldi eldin qiroq. Chopib erdi koʻp shohi sahronavard, Iki-uch olochuq aro yetti fard. Shahi dashtpaymo base och edi, Bagʻoyat yemaklikka muhtoj edi. Ul uylar qoshida edi bir daraxt, Tushub soyagʻa shohi farxunda baxt. Dedi ul xaloyiqqa tushgan zamon, Ki: «Sizga erurmen bu dam mehmon. Boʻlung mohazar birla mehmonnavoz Ki, andin navo topqay ahli niyoz». Ul uch uy elidin biri dun edi, Agarchi tamavvulda Qorun edi. Nekim shah dedi, qilmadi iltifot, Yana birga isrof erdi sifot. Qazon osturub, qildi qoʻylar qatil Ki, molin ziyofatqa qilgʻay sabil. Solib ju’ mehmon dimogʻigʻa dud, Aning oshikim, tongla pishgay, ne sudgʻ Va lekin biri erdi ahli xirad, Xusho ulki topqay xiraddin madad. Ani uyga kelturdi tortib inon, Ravon mohazar chekti — jugʻrotu non. Ketib shohdin ranju farsudaliq, Yebon mohazar topti osudaliq. Anga berdi behaddu andoza mol, Hamul dungʻa andozasiz goʻshmol(2). Qilib ta’na musrifqa beintiho, Nekim zoyi etganga berdi baho. Bular tavrida turfa holat koʻrung, Anga ham tariqi adolat koʻrung. Bu birdek kerak mehmonliq dogʻi, Yana bir kibi mizbonliq dogʻi. LV Iskandarning Arastudin savoli ul bobdakim, ziyofat xonin ne nav’ ochmoq yaxshidur va muroot sufrasin ne nav’ yoymoq mustahsan koʻrunur va dononing ul bobda nukta surgoni va hikmat moidasidin Skandarga foyda yetgurgoni Yana soʻrdi farmondihi roʻzgor(1): Ki: «Yey, donish ahligʻa omuzgor, Ziyofatda nedur tariqi savob, Amal aylamak bizga qilgʻil xitob. Ki, ul boʻlgʻay oyini hikmatqa joʻb, Ne andin kerak boʻlgʻay ozu, ne koʻp Ki, bu bobda borcha ahli milal Koʻp aylabdururlar tariqi jadal. Qilibdurlar oxir muni ixtiyor Ki, koʻp qilgʻon ikrom erur baxtiyor». Qilib donishoyin duo ibtido, Duodin soʻng aytti bu yangligʻ ado: «Ki, har neki mehmongʻa bor ehtiyoj, Agar oshu non, yoʻqsa shahdu kuloch. Kerak hozir oʻlsa bori xon aro, Taodul tariqida mezon aro. Aningdekki mazmum erur boʻlsa kam, Yerur oʻyla mazmum ifroti ham». Dedi shahki: «Bu sheva oson erur, Vale shah shukuhigʻa nuqson erur». Taammul bila nukta surdi hakim: Ki: «Yey, hikmat oyinida mustaqim. Xudo shah janobin rafe’ aylamish Ki, shahga ulusni mute’ aylamish. Chu shah xalq rizqigʻa boʻlmish zimon, Yerur ortugʻ oʻksuk yetkurmak yomon. Vagar naqdi juzve ziyon aylasa, Shukuhini ortar gumon aylasa. Nekim xalq rizqigʻa maqsumdur, Iki oncha ham qilsa ma’lumdur Ki, ne moya boʻlgʻusi zoid anga Ki, to boʻlgʻay isrof oid anga. Munung birla gar oʻzni istar azim, Yemastur aning bu xayoli salim Kim, ul boʻlgʻusi ming, iki ming diram Ki, xarjidin istar oʻzin muhtaram. Angakim munung birla ortar shukuh, Qilur fahm agar boʻlsa fikratpujuh Ki, aylar oʻzi oʻz shukuhini past, Oʻzi berur oʻz poyasigʻa shikast. Yerur shahgʻa andin ulvi janob Ki, past el ishidin qilur ijtinob. Vagar koʻngli ehsonga hamrozdur, Nechakim berur koʻp, hanuz ozdur. Angakim xiraddin yetar yorliq, Pisandida ermas talafkorliq». Chu bu nuktani surdi donishpujuh, Qabul ayladi shohi gardunshukuh. LVI Iskandarning hukamo ittifoqi bila falak rozi pinhoniysi va olam sirri nihoniysini zohir va paydo va ravshan va huvaydo qilurgʻa suturlobi xurshidtob va mir’oti mehrsifot tasnif qilgʻoni va bu iki tuhfai mehr misoldin xotir jam’ etib yana iki mahvashi mehrjamol visoligʻa ragʻbat qilgʻoni va ul bobda sur yaroqin va surur tumtaroqin muhayyo qilib, sipehri barindek ayvonini Ravshanak nuridin munir tutqoni va Mehrnoz partavidin yorutqon Bu Chiniy nigorish guzorandasi, Yerur bu guzorish nigorandasi Ki, Xoqon chu boʻldi Skandarparast Skandarga Chin(1) ichra boʻldi nishast. Etib erdi qish mavsumi dogʻi tush, Emas erdi bir sori mumkin yurush. Yana erdi Xoqonga behad havas, Havas demakim, kom ila multamas Ki, shah Chinda orom tutqay bu qish, Tana’um qilib, jom tutqay bu qish. Shah olligʻa chun iltimos ayladi, Shah oning hadisini pos ayladi. Bu ishga tutub tab’i donishvarin, Turub qildi qishloq Chin kishvarin. Gahi hamnafas erdi Xoqon bila, Quyosh, oʻylakim mohi tobon bila(2). Gahi sayd ishin ixtiyor aylabon, Yurub Chin kiyigin shikor aylabon, Gahi rudu may birla majlis tuzub, Ichib may, nishotu tarab koʻrguzub. Gahi hikmat ahli bila royzan, Boʻlub ilmi hikmatda ustodi fan. Hamul koʻzgukim chekti Xoqon anga, Boʻlub erdi osoyishi jon anga. Qachon taxt anga boʻlsa oromgoh Ki, oʻz dodin istar edi dodxoh Tutar erdi ul koʻzguni roʻbaroʻ, Qilib hukm oyinai rostgoʻ. Bu holatda hayrat yengib shohni, Yana ul suruki donishogohni. Qachonkim tuzub bazmi shohona ham, Arogʻa solib koʻzguni yona ham. Hamul fe’lini oshkor aylabon Ki, badmastni sharmsor aylabon. Shah andoq boʻlub erdi maftun anga Ki, hayratda yoʻq erdi qonun anga. Chu koʻp soldi fikrat aro hayrati, Bu vodiy sori chekti bosh fikrati. Ki: «Bu bir tilismedurur turfasoz, Yosogʻon bilib hikmat ahli bu roz. Meni dogʻi doroi charxi baland, Chu hikmat bila aylamish bahramand. Yana xidmatimda necha yuz hakim, Borining soʻzi poku royi salim. Bilik bobida har biri olame, Falak rozi ashkoligʻa mahrame. Bu koʻzguki solimni tuz koʻrguzur, Menga anda yuz fikr yuz koʻrguzur. Nedin men dogʻi ahli hikmat bila, Borib chora keyniga himmat bila, Taammul qilib, gʻavrigʻa yetmayin, Tilism andin ortugʻ padid etmayin». Tilab donish ahlini eldin nuhuft, Bu ma’nida koʻp qildi guftu shunuft. Duolar qilib muttafiq ul guruh, Dedilarki: «Yey shohi gardunshukuh! Qachonkim buyursang bu yangligʻ tilism, Bu bir amr erurkim, erur bizga qism: Taammul bila aylabon ittifoq, Qiloli ish andin base yaxshiroq». Hamul hikmat ahli boʻlub iki xayl, Ravon qildi har xayl bir ishga mayl. Filotunu Suqrot oʻlub bir taraf, Arastuyu Buqrot oʻlub bir taraf. Alar sori Hurmus, Balinos ham, Bu yon Arshimidus tutub pos ham. Buyon iki yuz, ul taraf iki yuz, Debon kecha-kunduz bu ma’nida soʻz. Alardin damo-dam shahi nomvar, Boʻlub hikmat oyinida bahravar. Riyozat bila ul iki xayl chust, Topib yer bila koʻk misolin durust. Biri boʻldi olamda fikratnamo, Vale bir guruh etti azmi samo. Topib anjum oyinu tab’in tamom, Tiboi mavolidi sifliy maqom4. Muvofiq topib kavkab anzorini, Ayon ettilar san’at izhorini5. Filizzot aro zohir aylab tilism, Mudavvar namudor etib iki jism6. Biri roʻyu mis birla obod edi, Yana bir duraxshanda poʻlod edi. Alardinkim ul roʻy topti gudoz, Boʻlub erdi bori suturlobsoz. Alargʻaki poʻlod oʻtru edi, Namudori goʻyoki koʻzgu edi. Skandar berib iki sori madad, Gah aylab qabul ishlarin, goh rad. Alardin bu dogʻi boʻlub mustafid, Alar ham topib daxl mundin mufid. Hamul qishda ul hikmat ahli nihon Ki, har bir alardin edi bir jahon. Iki turfa hay’at padid ettilar Ki, olam elin mustafid ettilar. Suturlobgʻa charx ashkoli qism, Vale koʻzgu jismi sarosar tilism. Jahon mulki anda boʻlub jilvagar, Kishikim anga boʻlsa suratnigar. Falak tulu arzi7 birida nihon, Birida ayon borcha mulki jahon. Ul oʻldi suturlobi maxfisamo, Bu bir boʻldi mir’oti getinamo8. Sharaf burji topqach quyosh koʻzgusi9, Ki, qildi zamon raf’ qish qaygʻusi. Quyosh jirmi boʻldi zari nobdek, Skandar tuzatgan suturlobdek. Qilib shoh masnad uza bazm fosh, Sharaf burjidin ul sifatkim quyosh. Sarir uzra yonida Xoqoni Shin, Iki sori koʻp shohi masnadnishin. Tuzub borgoh ichra shohona bazm, Qilib tahniyatdin tana’umgʻa azm. Bu holatda kirdilar ul iki xayl, Bori qildilar taxt olligʻa mayl. Bori ilm aro baxti sarmad kibi, Tajarrudda aqli mujarrad kibi. Skandar qilib borchagʻa ehtirom, Sarir ollida xos qildi maqom. Chu bazm ichra oʻlturdilar ul guruh, Xaloyiqqa yetti alardin shukuh. Maqom ichra chun zohir oʻldi sukun, Solib bosh quyi misli charxi nigun. Viqor uzra bir dam chu oʻlturdilar, Suturlobu koʻzguni kelturdilar. Qilib arz har qaysi timsolini, Ayon ettilar har biri holini Biridin ayon boʻldi aflok ishi, Yana biridin arsai xok ishi. Birida toʻquz charx taqsim oʻlub, Birida ayon yeti iqlim oʻlub. Chu Xoqongʻa fahm oʻldi ul iki hol, Tahayyur ani ayladi gungu lol. Ayon ayladi shahgʻa hamdu sano, Debon hamd, bu nukta surdi yano Ki: «Shah sen kibi koʻrmadi charxi pir Ki, ne toj sensiz kerak, ne sarir. Mulozimlaring dogʻi loyiq sanga, Bilik ichra bori muvofiq sanga. Yemas olam ahli kibi zotingiz Ki, olamdin oʻksulmasun otingiz». Ul ishgaki hikmat eli chekti ranj, Sila topti shahdin base molu ganj. Magar erdi ul ganj ila mol kam Ki, Yunonni qildi suyurgʻol ham. Ato qildi Xoqoni Chin ham base, Guhar berdi, durri samin ham base. Gʻaniy boʻldi ul nav’ ahli kamol Ki, tush vaqti har bir quyoshtin misol. Chu xusravgʻa ul iki ish berdi dast, Nishot aylabon boʻldi ishratparast Ki, mashshotai baxt kulgu bila, Hamul sofu raxshanda koʻzgu bila. Bezab gulruxi johu iqbolni, Yuzinda yasab zulf ila xolni. Muqavvas qoshigʻa chekib vusma ham, Qoʻyub xol ham, sindurub kesma ham. Qilib huri jannatdek orosta, Yeram bogʻida sarvi navxosta. Shahi komron birla aqd aylagay, Jahon ganji mahriga naqd aylagay11. Nikohini aylar zamon Mushtari Kim, ul charxning keldi sa’d axtari. Boʻlub charx Suqrotigʻa baxt yor, Qilur chogʻda yaxshi nazar ixtiyor. Tutub ilgiga ul suturlobni, Topib charx vaz’idin asbobni. Tutub mehr sayri uchun irtifo’, Tushub suqbadin suqba sori shio’. Shah iqbol ila mayli roh aylagay, Tarab nav’arusin nikoh aylagay Ki, Doroyi davron qizi Ravshanak, Kim, erdi jamol ichra mehri falak. Vasiyat qilib erdi Doro nuhuft Ki, bu shoh ila boʻlgʻay ul moh juft. Jahongirlik amrida mohu sol, Yemas erdi shahgʻa majoli visol. Yana shoh Mallu qizi Noz Mehr Ki, mehr oʻyla, koʻrmaydur erdi sipehr. Shah andin dogʻi bor edi komsiz, Vale xotiri erdi oromsiz. Tilar erdi jashni azim aylamak, Xaloyiqni gʻarqi naim aylamak. Yorub Ravshanakdin shabiston anga, Boʻlub borcha olam guliston anga. Yana Noz Mehr oʻlgʻay oromi ruh Ki, topqay muloqotidin kom ruh. Chu koʻngli pishurdi bu andeshani, Tilatti guruhi xiradpeshani. Alar birla bu nuktada urdi roy, Ul ishga bori boʻldilar rahnamoy. Ki, har kimgakim boʻlsa toju sarir, Anga bir xalafdin emastur guzir. Chiqorda bu feruzagun mahddin, Yemas shoh forigʻ valiahddin. Quyoshkim qilur mayl magʻribqa, shom Oʻziga qilur oyni qoyim-maqom. Quyosh nuricha gar emas mohtob, Yerur ul yorugʻluqqa noyib-manob. Shajar chun qilur bogʻdin intiqol, Agar oʻrnida boʻlsa navras nihol. Boʻlur oqibat bogʻ piroyasi, Berur naf’ ham meva, ham soyasi12. Chu donishvar el qildilar ittifoq, Dedi shohkim: «Aylasunlar yaroq». Borib davlat arkoni shah komigʻa, Topib shugʻl ul ish saranjomigʻa. Necha kunda bori muhayyo boʻlub Ki, Chin kishvari jannatoso boʻlub. Boʻlub oncha ziynatki charxi dani, Hisob aylamak boʻlsa ming yil fani, Yuzidin biriga yeta olmagʻay, Mingidin birin sharh eta olmagʻay. Muhayyo boʻlub har sifat xosta, Chu asbobi sur oʻldi orosta. Ravon qildilar sur bunyodini, Berib ishratu ayshning dodini. Bahor erdiyu gul arusigʻa zeb, Arusona bulbulgʻa andin fireb. Gulu sabza ayyomida boʻldi toʻy, Boʻlub gulshan oyin bila shahru koʻy. Ayoqchi, ketur jomni lab-balab Ki, toʻy oʻldi ayyomi ayshu tarab Ki, bu sur erur olamafroʻz ham, Xususan erur fasli navroʻz ham. Mugʻanniy tuzub chinga vaznida chang, Navo chekki hay-hay oʻlang, hoy oʻlang, Desang senki: jon qardoshim yor-yor! Men aytayki: munglugʻ boshim yor-yor! Navoiy, chu sarmanziling Chingadur, Surudung dogʻi sur aro chingadur1(3). Ayolgʻung necha yor-yor oʻlgʻusi, Mening yigʻlarim zor-zor oʻlgʻusi. LVII Yigitlik bahorining xushlugʻi va bahor yigitligining dilkashligʻida gul va bulbuldek barg va navo tuzmak va yuz barg va ming navo bila nagʻma koʻrguzmak va guliston atfoli sahob doyasidin sut oʻrnigʻa shirai joniy va suv oʻrnigʻa obi zindagoniy ichgonidin ruh naboti topqonin bayon qilmoq Jahon chorbogʻiki dilkashdurur, Yigitlik bahori bila xushdurur. Yigitlikda ham oʻtsa laylu nahor, Yerur ishrat ayyomi fasli bahor. Tirilgʻan zamon sabza, oʻlganda Hut, Ki «Subhona hayyil-lazi lo yamut». Hamal sabzazori sari oftob, Tana’um havosigʻa aylar shitob(1). Aningdekki ilgini Muso sunar, Qoʻzi tutqali yadi bayzo sunar. Esar subhdam ruhparvar nasim, Topar jon yigʻochqa izomi ramim(2). Bu yel Iso anfosin isbot etar Ki, bogʻ ichra ihyoi amvot etar. Bahoriy bulut pildek bedarang, Qilur jilva har yon, bori pilrang. Rutubat aro goʻyo ul xayli pil, Boʻlubtur bori gʻarqi daryoyi Nil. Gar andoq emas, bas nedur, ayt bu Ki, har yon alardin tomar qatra su(v)gʻ Dema qatrakim, poyaboron degil, Dema pil, abri bahoron degil. Chu abri bahori sochib durri nob, Yetishti chaman sahnigʻa obu tob. Ochib yer ragin sabzaning nishtari, Chiqib qon kibi lolai ahmari. Boʻlub goʻyo ul qongʻa mayli fasod, Nedinkim boʻlub zohir andin savod(3). Chaman aylabon hullasin rang-rang. Tugub hulla xil’at uchun tang-tang. Giyah bogʻ aro chinioyin boʻlub Ki, har gul anga lu’bati Chin boʻlub. Boʻlub sunbuli targʻa sarv uzra pech, Qadu zulfdin boʻlmayin farqi hech. Gul atrofidin shoxi sunbul chiqib, Yuz oldidin andoqki kokul chiqib. Binafsha boshin andin aylab quyi Ki, ostigʻa oning kirib mul suyi. Agar topmasa ul su birla gazand, Nega raxt yerdin koʻtardi balandgʻ Oʻzin tifli nargis qadahxoʻr qilib Ki, limu terisini sogʻar qilib. Va yo limuyi boʻrki topti shikast Ki, davrin biyik qildi, uchini past. Chiqib savsan oshufta majnun kibi, Sabo kojidin rangi gardun kibi. Yuzinda ayon forigʻulbolliq, Topib zavq tavrida beholliq. Qilib shu’la zohir guli otashin, Samandar kibi bulbul axgarnishin. Ne gulkim, tushub oshyonigʻa oʻt, Qayu oshyon balki jonigʻa oʻt. Sabo payki aylab chamandin guzar, Hamishabahor anglagʻil rangi zar. Shabistonda gul ravshan aylab charogʻ, Fatila yasab gʻuncha qoʻymoqqa dogʻ. Sabo doyasi chun bu ishni bilib, Fatilasin oning parishon qilib. Qilib shoxini nastaran siymgun Kim, ul siym atrofin aylab nigun. Bosib siym boʻlgʻoch garonbor ani, Hamul shoxdekkim bosar qor ani. Boʻlub jilva qilgʻon zamon argʻuvon, Toʻni argʻuvonrang, lek navjuvon. Nasim oni har yonki moyil qilib, Qizil toʻn bila elga qotil qilib. Su uzra bulut tifli aqtor ila, Qilib davrlar mashq pargor ila. Dema tifl, Moniyki afzorsiz, Chekib yuz tuman davr pargorsiz. Sapidor uza gulki payvand oʻlub, Qadi sarvi gulruxqa monand oʻlub. Koʻrunub chaman xuldi rizvon kibi, Gulu sarv anga huru gʻilmon kibi. Chu gulzor uza abri nayson yogʻib, Dema qatrakim, durri gʻalton yogʻib. Oʻtub bir-birindin chu boranda abr, Qilib na’ra, andoqki gʻurron hizabr. Oʻvidin tushub bogʻ aro zilzila, Choqin shaklidin boʻynida silsila(4). Yogʻin qatrasin obi hayvon, degil, Aning torini rishtai jon, degil. Nazohatda gulshan nechukkim bihisht, Yeli borcha anfosi Isosirisht. Bu fasl ichrakim tong yeli jon berur, Bulut qatrasi obi hayvon berur. Chiqib sabza ravhi naboti bila, Qilur jilva topqon hayoti bila. Nishot etmagan ulcha imkoni bor, Gumon qilmagʻilkim, aning joni bor. Bu chogʻ etmagan aysh boʻston aro, Jamodedurur shakli inson aro. Vale ermas ul aysh ham dilpazir, Koʻngul bir taraf gar emasdur asir. Koʻngul chunki bir gul uchun zordur, Ne tong, gar anga mayli gulzordur. Va gar vaslidin boʻlsa osuda hol, Anga bogʻu gulshan tavofi halol. Skandarga chun ishq aro boʻldi kom, Tilab vasl gulshangʻa qildi xirom. LVIII Bulbul hikoyatikim, aning gulbongidin zogʻ yolqib, balogʻat ahligʻa gachcha hindu harza degondek ta’n qildi va aning fasih javobidin oʻzgacha soʻzin bildi Eshittimki, bir bogʻ aro gul chogʻi Ki, tez oʻldi bulbul figʻon qilmogʻi. Kelib sarzanish qildi bir zogʻ anga Kim, erdi nishiman hamul bogʻ anga. Dedi: «K-ey, jununshevai harzaroy, Nedur buki, har yil aro oʻn bir oy. Kezarsen chamanda hazinu xamoʻsh, Bir oydur sanga muncha joʻshu xuroʻshgʻ Bir ishta darangu saboting qani, Chaman qushlaridin uyoting qanigʻ» Dedi bulbul: «Yey ishqdin bexabar, Mening kuymagimdin sanga ne xabargʻ Chu gul yoʻqturur oʻn bir oy bogʻ aro, Yerur roʻzgorim seningdek qaro. gʻamu dard erur menda laylu nahor. Va lekin chu esti nasimi bahor Gul etti chiqib jilva oyin yana Tikib jaybigʻa nofai Chin yana. Chu gul qildi bu nav’ zebi jamol, Qachon qolgʻay ul lahza bulbulgʻa holgʻ! Chaman husni dinor, agar dongdur Ki, bechora bulbulgʻa gulbongdur. Chu ketti chamandin guli otashin, Koʻmur birla naylay boʻlub hamnishin. Seningkim namudoring oʻldi jual, Hayotinggʻadur gul isidin xalal. Qachon anglagʻaysen mening holatim Ki, sendin yiroq yaxshiroq suhbatim». Chu bulbul ayon qildi bu dardu dogʻ, Qarordi javobida afsurda zogʻ. Demakka javob oʻlmadi saxtkoʻsh Qish ayyomi bulbuldek oʻldi xamoʻsh. LIХ - Hikmat Iskandarning Arastudin savoli ul bobdakim insonga mayli tabiiy bahor va gullarga boʻlmogʻi nedin boʻla olgʻay va aning hikmat bahoridin javob nasimi yetgurgoni Yana soʻrdi doroi gardunmahal: Ki: «Yey charx ashkoli ollingda hal. Bukim har qachon yetsa fasli rabe’, Nekim jinsi inson sharifu vaze’, Boʻlurlar bori xurramu shodmon, Qilurlar havo bir taraf har zamon. Koʻngulniki qish gʻuncha yangligʻ qilur, Bahor oʻlsa ul gul kibi ochilur. Bu fasl elga muncha tarab ne ekin, Bu yangligʻ tarabqa sabab ne ekingʻ» Dedi barcha ilmu funun ogahi: Ki: «Yey nutqung anfosi Ruhullahi. Bu ma’nida el koʻp demishlar kalom Ki, borin bilur shohi oliy maqom. Tabiatqa gul mayli ermas ajab, Chaman zavqi ham xeli ermas ajab. Vale nuktakim, asl erur bu emas, Deyin, chun erur shahgʻa bilmak havas. Taboye’ki, ofoqu anfusda bor, Borin toʻrt tab’ ettilar e’tibor: Isiq, sovuq, oʻlu quruq fahm qil, Ani oʻtu suv, yelu tufroq bil(1). Ki, inson bulardin murakkabdurur, Jame’i milalgʻa bu mazhabdurur. Birin horri yobis, dedi borcha xayl, Birin borid aylab rutubatqa mayl. Birin horri rutab angla bevahmu bim, Birin boridi yobis aytur hakim. Qachon zohir oʻldi sanga bu usul, Tabiat bu nav’-oʻq topibdur fusul. Alardin biri keldi fasli bahor Ki, bordur tabiat anga ratbu hor. Chu bu faslgʻa keldi tab’i hayot, Yana uchga uch tab’ boʻldi sifot Ki, safrou savdou balgʻamdurur, Vale ruh tab’i munga zamdurur. Shak ermaski, har kimsakim joni bor, Hayotin tilar ulcha imkoni bor. Bu ma’nidin ul fasl erur dilpazir Ki, yoʻq elga mayl aylamakdin guzir. Necha sirridin elga yoʻqtur shuur, Vale yoʻq tabiat ishinda qusur. Chu andin yetar ruhgʻa parvarish, Anga yetsa bexost aylar kashish. Suvkim tahgʻa boʻldi guzori aning, Chekar tab’u yoʻq ixtiyori aning». Chu donodin oʻldi bu yangligʻ futuh, Hulul etti shah jismigʻa toza ruh. LX Iskandarning ul iki toza vard, yoʻq-yoʻqki, iki bahori nozparvard vaslidin kom topqoni va Noz Mehrning mehru nozidin betoqat boʻlub, gul faslida aning gul jamolidin bahra olgʻoni va aning Ravshanak rashkidinkim, mahbubluq shevasidurur sham’dek sarkashlik qilib, charbzabonliq bila oʻz shabistonoroyligʻin ravshan etgoni va Iskandarning ul xilvat visolidin chiqib, Chin mulkidin Magʻrib diyorigʻa azm etgoni va ul diyor gʻaroyibidin azab qolgʻoni Bu paykarni ulkim namudor etar, Guzorish ishin mundoq izhor etar Ki, Chin ichra Iskandari Faylaqus, Chu topti iki oʻyla zebo arus. Bahoru yigitlik, dogʻi shohligʻ, Yana hikmatu donishogohligʻ. Bilibkim, necha boʻlsa olamgʻa shoh, Yerur oqibat tufrogʻ oromgoh. Ne olamgʻa topmish vafoye kishi, Ne shahliqqa koʻrmish baqoye kishi. Kishiga bu holot chun boʻlgʻusi, Dekim, aysh qay kun uchun boʻlgʻusigʻ Bu taqdir ila shohi ishratparast, Necha kun tarab jomidin boʻldi mast. Iki sham’ birla shabiston aro, Iki sarvqad birla boʻston aro Boʻlub kom topmoqqa oromjoʻy, Topib chunki orom, oʻlub komjoʻy. Hamul Ravshanak mahdi ulyo boʻlub, Shabistonida majlisoro boʻlub. Bori parda ahligʻa bonu edi Ki, shah birla zonu-bazonu edi. Vale Noz Mehr erdi poyinparast, Anga taxt yonida erdi nishast. Qilib shahgʻa gohi parastorliq, Gahi gʻamza birla jigarxorliq(1). Vale Ravshanakka base rashk edi, Anga boqsa shah, koʻzida ashk edi. Bilib xusrav ul nav’ rashku hasad, Rioyat tariqigʻa yoʻq erdi had. Qilib Ravshanak birla ayshu nishot, Aning birla oz aylabon inbisot. Vale notavon koʻngli zori aning, Hazin xotiri beqarori aning. Bu ishtin malolat topib Noz Mehr Ki, shoh oʻzga yon qildi ogʻoz mehr. Taloshmoqqa ne haddu yoro edi Kim, ul sham’i ayvoni Doro edi. Vale gʻofil andinki, shohi jahon, Aning mehrini jonda asrar nihon. Hazin joni oning xarobidurur, Ichinda aning iztirobidurur. Iki kun edi Ravshanak navbati, Muning lek bir kun edi xilvati. Bu andeshadin koʻnglida erdi ranj, Boʻlur erdi nozuk tani gʻussasanj. Bu oyin ila oʻtti fasli bahor Ki, to boʻldi gul mavsumi oshkor. Shah anglab edikim, mahi somiri(2), Koʻzi Hindu Kashmirning sohiri. Yerur jins rashkidin oshuftadil, Nihon shahdin ozurda, eldin xijil. Kunekim, boʻlub erdi navbat anga Ki, boʻlgʻay shabistonda xilvat anga. Shah oning harimigʻa mayl ayladi, Jamoligʻa jonin tufayl ayladi. Dedikim: «Necha yoshurun oʻrtanay, Ulustin nihon tunu kun oʻrtanaygʻ Nihon ishqdin yetti ish jonima, Bukun fosh etay roz jononima». Kelib hurvash ollida tuzdi bazm, Farogʻat bila bodagʻa qildi azm. Shah etti ayon bodapaymoyliq Ki, shoʻx aylagay majlisoroyliq. Vale mohvash koʻngli gʻamgin edi, Nihoni qoshi kunjida chin edi. Takalluf bila majlisoro boʻlub, Ishi bast etarda madoro boʻlub. Skandar necha aylabon justujoʻy, Sumanbar daler aylamay guftugoʻy. Necha bu niyoz oshkor aylabon, Ul oyini noz oshkor aylabon. Munung chun fuzun boʻldi sarkashligʻi, Aning haddin oshib mushavvashligʻi. Chu shah koʻrdikim, toqati toq oʻlur, Junun ichra rasvoyi ofoq oʻlur. Anga ishq amri junun aylamish, Junun aqlu fahmin zabun aylamish. Ne hikmat anga yetkurur yorliq, Ne oyini donish madadkorliq. Tazallum bila dedi: «K-ey, nozanin! Nedin bizga qilding ayon boʻyla kingʻ Nedur ajzim ollinda tavsanligʻing, Angakim erur doʻst – dushmanligʻing. Ne jurm ettim erkin meni xoksor Ki, koʻnglungga oʻlturdi mendin gʻubor. Ne xaskim oʻtungdin kuyar logʻ-logʻ, Ne hojat yana quymogʻ ul oʻtqa yogʻgʻ Chibinkim erur shahdinga poyband, Taponcha bila anga nedur gazandgʻ Vafo aylagilkim, jafokor emon, Bu zulm aylamakka sazovor emon. Chu men ishq aro oʻlgum, oʻlturmagil, Qatilinggʻa tigʻi jafo surmagil. Niyozimgʻa boq, asru noz aylama, Taaddi koʻpu lutf oz aylama!» Bu yangligʻ tazallum chu koʻrguzdi shoh, Kinoyat bila zolimi kinaxoh. Shakar tungini ayladi shahdrez, Koʻp ul shahd zimnida neshi kalez(3) Ki: «Shah ayshini Haq mudom aylasun, Ishin dilbari birla kom aylasun! Aning loyiqi keldi Doro qizi Ki, koʻz ravshan aylar ayogʻi izi. Kanizikim ul boʻlsa hindinajod, Ne hindinajod, ayt kashmirzod. Ne loyiqki, oni anis aylagay, Takalluf yuzidin jalis aylagay». Dedi shahki: «Yey xasta jon ofati! Demay xasta jonkim, jahon ofati! Kinoyat tariqini bir dam unut, Qilib rahm, bedod tarkini tut. Manga Ravshanak ta’nini qilma koʻp, Ul ishta koʻzungga meni ilma koʻp. Meni anda ma’zur tutsang boʻlur, Zamiringni masrur tutsang boʻlur Ki, vojibdurur ehtiromi aning, Nedinkim, biyikdur maqomi aning. Yerur Bahmaniy tojning gavhari, Yana Kayqubodiy sipehr axtari». Dedi makr ila shoʻxi shirinzabon Ki: «Yey yeti kishvar uza marzbon! Bu soʻzning muhabbatqa ne daxli bor Ki, ishq ichra shahliqqa yoʻq e’tibor. Jamolu malohat koʻngul komidur, Uzun turra taqvo qushi domidur. Nasab birla boʻlsa anga shohliq, Hasab birla yetmish manga mohliq. Aning toji kishvarga boʻlsa xiroj, Mening ollima bosh qoʻyar ahli toj. Anga faxr nisbatda Jamshiddin, Manga or husn ichra xurshiddin. Anga mulk agar boʻlsa farmonpazir, Manga zor erur yuz tuman mulkgir. Agar ul xirad birla afsonadur, Manga yuz xiradmand devonadur. Gar ul boʻlsa ofoq eliga aziz, Solurmen men ofoq aro rustaxez. Anga gar erur pesha jon oʻrtamak, Manga sheva boʻlmish jahon oʻrtamak. Gar ul gʻamzadin oʻqni parron qilur, Mening kirpikim tirboron qilur. Gar ul qatl ishiga qilur ehtimom, Mening tigʻi ishqim qilur qatli om. Anga gar fusun aylamak vird erur, Manga borcha kashmir shogird erur. Anga gʻamza boʻlsa jahon sohiri, Manga boʻldi goʻsola yuz somiri(4). Aning shuhrati gar erur om aro, Mening qoʻzgʻolonimdur islom aro. Gar ul xalqni qatl etar dam-badam, Manga keldi tirguzmak oyini ham. Aning qilsa zulfi yilonni fusun, Fusunum qilur ajdahoni zabun. Aning zulfi gar cheksa imon ragin, Mening tori la’lim chekar jon ragin(5). Qachon sunbulum ursa gul uzra tob, Yopar yuzga xurshid tundin niqob. Qoshim yoyini kimki aylar xayol, Uyotdin koʻziga koʻrunmas hilol. Yerur kirpigim oʻqigʻa jon hadaf, Nishona otargʻa magar chekti saf. Koʻzumga, qachonkim boʻlur uyqu kom, Boʻlur olam ahligʻa uyqu harom. Yuzu mardumakvor xolim soʻzi, Degil gul uza tushti bulbul koʻzi. Chekilgach uzorim qirogʻigʻa nil, Yerur taqvoyu aql koʻziga mil. Gajakdekki zulfum aro tobdur, Koʻngullarni tortargʻa qullobdur. Labim la’likim javhari jon erur, Su ul la’l aro obi hayvon erur. Tishim rishtasin jolai nob de, Dema jolakim, durri serob de. Yoʻq ogʻzim boʻlub javhari bebaho, Ne paydo vujude anga, ne baho. Iki la’lim etgach takallum padid, Qilib ogʻzima el tavahhum padid. Ani xalq yoʻq yerda aylab gumon, Agar boʻlsa ham ul hamon – yoʻq hamon. Yuzumda dema siymdin gʻabgʻabe Ki, oy ichra xurshidvash kabkabe. Ne kavkabki, nuri aning bekaron, Quyosh birla husn ichra aylab qiron. Labim peshasi jonfizoyandaliq, Koʻzum shevasi dilraboyandaliq. Dema ruh – qaddim koʻrub lol oʻlub Ki, Ruhul-amin dogʻi behol oʻlub. Xiromim qilib ravza sarvini mot, Anga mojaro qilmay obi hayot. Jamolim quyoshni solib tobqa, Tanim siymi titratma siymobqa. Belim torin ulkim xayol aylabon, Hamono xayoli mahol aylabon. Xayolim bashar ichra gʻavgʻo solib, Maloyikka husnum alolo solib. Koʻrungan zamon suratim paykari, Xaloyiq koʻziga koʻrunmay pari. Labimda takallumdin ortuq fusun, Fusundin dogʻi husnu nozim fuzun. Quyosh qoʻzgʻolib husnum oshubidin, Falak past mehrim lagadkoʻbidin. Vale muncha afsonadin ne asigʻ Ki, shah komigʻa keldi shahdim achigʻ. Ne xush debdur ul dardmandi firoq Ki: «Oz baxt – koʻp husndin yaxshiroq»(6). Shikoyat manga yoʻqturur shohdin Ki, shikvam erur baxti gumrohdin». Chu shirinlab ul nav’ shoʻr ayladi, Aning ishqi xusravgʻa zoʻr ayladi. Kalomigʻa vola qilib jonini, Ravon jon aro chekti jononini. Hamoyilsifat tortibon qoʻynigʻa, Iligin hamoyil qilib boʻynigʻa. gʻazol ul sifat sher qilgʻach shikor, Shikorigʻa mehr ayladi oshkor. Mamos oʻldi chun shoxi sandalgʻa oj, Ne boʻlgʻonni ermas demak ehtiyoj(7). Skandar bu xilvatqa maftun edi, Parichehra yorigʻa majnun edi. Necha kun boʻlub pardada ayshsoz Ki, fahm oʻlmay ul pardadin hech roz. Chu oshiqqa boʻldi muyassar visol, Aning ishqida qolmas avvalgʻi hol. Chu shahgʻa necha kun edi ul shaaf, Yaqin bildikim, umrin aylar talaf. Yana aqlu hikmat panoh ayladi, Xirad taxtin oromgoh ayladi. Jahon mulkin etganda zeri nigin, Olinmay qolib erdi Magʻrib zamin. Sipahgʻa berib ne’matu kom ham, Mavojib demay, balki in’om ham. Chu ul fikridin koʻnglini tindurub, Yurush hukmini elga jar yetkurub. Shahekim, sipah boʻldi obod anga, Yerur dushmanidin koʻngul shod anga. Agar shohdin xalqi gʻamnok emas, Qalin boʻlmogʻidin aduv bok emas. Maozalloh, ar boʻlsa noshod eli, Aduv yoʻq, berur oni barbod eli. Saxo shohdin elga matlub erur, Siyosat ham oʻz oʻrnida xoʻb erur. Skandarki farrux jahondor edi, Ne shahliqqa matlub anga bor edi. Sipohin chu ehson bila qildi shod, Ayon etti Xoqon bila xayrbod. Anga topshurub mulki Chinu Xito, Yana malik hamchun deb oni ato. Sipah surdi Chin mulkidin tashqori, Tavajjuh qilib mulki Magʻrib sori. Qilib(8) hamrah oʻlmogʻni Xoqon havas, Qabul oʻlmayin shahgʻa bu multamas. Ani qaytarib koʻp nihon roz ila, Anga loyiq oyini e’zoz ila. Solib Hind haddi janubini yoʻl Ki, ul turfa kishvar boʻlub rost qoʻl, Ijozat berib Royi Hindigʻa ham, Oʻkush lutf birla qilib muhtaram. Chu ul qaytibon Hind mulkiga bot, Surub shoh Magʻrib bisotigʻa ot. Sipohi masun borcha ofotdin, Oʻtub bedarde mulki Gajrotdin(9). Boʻlub bahri Ummon aning manzili, Necha kunki maskan boʻlub sohili. Kema ul navohiyda nekim bilib Borin oʻrdu ollinda hozir qilib. Kema ichra gohi maqom aylabon, Jazoyir bila gah xirom aylabon. Tengiz qat’ etib fulki soyir bila, Gahi qat’i vodiy jazoyir bila. Savohilda fathi bilod aylabon, Jazoyir diyorin kushod aylabon. Bu yangligʻ qilib qat’ hadsiz tengiz, Yana togʻ ila dasht andozasiz. Hamul yergakim azm etib erdi shoh, Qilib sa’y yetkurdi xaylu sipoh. Madad aylabon lutfi bori anga, Makon boʻldi Magʻrib diyori anga. Bu iqlimni ham yurub qildi fath, Minib raxshi davlat, surub qildi fath. Base shahri a’zamgʻa berdi kushod Ki, Magʻribzamin keldi a’zam savod. Hamul shahrlar shohi solib shane’, Qabul aylabon mol boʻldi mute’. Qilib shoh Magʻrib zamin gashtini, Biyik togʻi birla ochugʻ dashtini. Ne manzilgʻakim yetti boʻlmay sabur, Qilur erdi manzil-bamanzil ubur. Ki, chun boʻldi manzuri bu marzu bum, Nazar aylagay ul dam aqsoi Rum. Va lekin bu iqlim aro koʻp ajib, Boʻlur erdi har lahza koʻrmak nasib. Tabiat gʻaroyibqa qone’ boʻlub Ki, ul Rum azmigʻa mone’ boʻlub. Hamul jumladin bir bu erdiki shoh, Qilur chogʻda ul marzni jilvagoh. Yetishti aningdek biyobon aro Ki, havli solur erdi oʻt jon aro. Tutub dashtni it kibi jonvar, Vale borchagʻa moʻr yangligʻ suvar. Ayogʻu ilik borcha andoqki moʻr, Vale sheri darroncha har birga zoʻr(10). Alar ichra har kimsakim surdi ot, Anga moʻrlar qildilar hamla bot. Chu oshub ila hamla koʻrguzdilar, Ani bir-biridin ravon uzdilar. Aningdekki, qolmay nishoni aning, Yer ustida bir qatra qoni aning. Chu bu yerga yetti shahi hushmand, Dedi: «Surmasun kimsa ul yon samand». Hamul yer elidin savol ayladi, Bu ma’nida koʻp qiylu qol ayladi. Dedilarki: «Bir nav’ yerdur bu marz Ki, solur tasavvur ani jongʻa larz. Bu vodiy erur bir yigʻoch ursa zoʻr Ki, anda solur shoʻr bu nav’ moʻr. Bulardin nari vodiyedur nazih, Nazohatda bogʻi Eramdin fazih. Guruhedurur anda oromgir Ki, bu elga ul qavmdindur nafir. Qayu qavm, Tengri balosi alar, Jahon ganjining ajdahosi alar. Qaviy haykal, andoqki, bir pora koʻh, Biriga harif oʻlmayin yuz guruh. Qayu bir desang ul qadar zoʻr anga Ki, bu jonvarlar kelib moʻr anga. Alarning tilin fahm qilmay kishi, Nekim aytibon harza, bilmay kishi. Alardin nari borsa oʻn kuncha yoʻl, Kelur vodiye iki togʻ, iki qoʻl. Falaksoy har togʻning xorasi, Solib boʻrkni avji nazzorasi. Qizil oltun aylab biri koʻzga fosh Ki, xira qilib koʻzni misli quyosh. Yana bir kelib sarbasar siymi nob, Qamardek anga lam’au nuru tob. Bu maxzanki, har toshidur bebaho, Boʻlub bu xaloyiq anga ajdaho. Bu elga vale turfa uyqu erur Ki, koʻp oʻzlaridin ajab bu erur Ki, har oʻn kun ul qavm uyqudadur, Jame’i taradduddin osudadur. Chu oʻn kun oʻtar uygʻanurlar bori, Oʻz ahvoligʻa aylanurlar bori. Toparlar yana oʻn kun uygʻogʻliq, Bu uygʻogʻliq uyqulari chogʻliq. Topa olur uyqu chogʻi kimsa dast, Hamul devvashlarga bermak shikast. Qutulmish vale bimdin jonlari Ki, bu moʻrlardur nigahbonlari. Alar ul xazoyingʻa ganjur oʻlub, Alarning nigahboni bu moʻr oʻlub». Taolilloh, ul Soniyi zul-jalol(11) Ki, sun’ida ojizdur ahli kamol. Yerur sun’i hushu xiraddin fuzun, Ne hushu xirad, balki haddin fuzun. Chu shah topti ul ishga ogohliq, Xiraddin talab qildi hamrohliq. Yetishgan maqomida qildi nuzul, Yigʻildi janobigʻa ahli uqul. Ki, qilgʻaylar ul ishga nazzoraye, Chu qilgʻaylar andishai choraye. Vale ul ajablarki paydo boʻlub, Koʻngul Tengri sun’ida shaydo boʻlub. Koʻngulga boʻlub qism mabhutluq, Xiradqa yetib ajzu fartutluq. Qila olmayin chora hikmat bila, Qolib ojizu lol hayrat bila. Ketur soqiy, ul ruh sarmoyasin Ki, ma’dum etay aql piroyasin. Ki, qoʻl tutmadi aqlu hikmat manga, Vale qasdi jon etti hayrat manga. Mugʻanniy, gʻaribona un chek hazin Ki, manzilgahim boʻldi Magʻrib zamin. Sochay boshing uzra zari magʻribiy, Quyosh yerga magʻribda sochqon kibi. Navoiy, chu gʻurbatda sen shod boʻl! Vatan yodi ranjidin ozod boʻl! Agar Sharqu gʻarb oʻlsa manzil sanga, Ne gʻam, kom agar boʻlsa hosil sanga. LXI Basirat koʻzlarin aynul-yaqin kuhli yorutqonlar bobidakim, qayon boqsalar ofarinish gʻaroyibin mushohada qilurlar va Mubde’i korsoz va Muxtare’i bandanavoz sun’igʻa ofarin ayturlar va odami xokiy xilqati soʻzikim, «Xamirrtu tinata odama biyadi arbaina sabohan» dastburdi bila suratpazir boʻldi. «Va laqad karramno bani odama» parvarishi bila taxti xilofatgir Birov ahli ma’ni deyolur oʻzin Ki, Haq ochmish oʻlgʻay basirat koʻzin(1). Ne surat angakim boʻlur oshkor, Ani anglasa sun’i suratnigor, Qayu naqsh aro koʻrsa bir choshni, Aning sone’i bilsa naqqoshni. Ne paykarki orosta koʻrsa ul, Aning paykaroroyigʻa topsa yoʻl. Gʻarazi naqshdin boʻlmasa naqshband, Kishi naqshdin boʻlmagʻay bahramand. Oʻkush naqshlar birla charxi kabud, Koʻrungan bila nozirigʻa ne sudgʻ Toʻquz xonida yuz tuman moida, Koʻrungan bila elga ne foida?(2) Bu gulshandakim ofarinishdurur, Nazar qilgʻuchi ahli binishdurur Ki, har bir chamankim koʻrar dilkushoy, Boʻlur bogʻbonigʻa fikratnamoy. Qayu naxlu bunkim koʻrar nozanin, Qilur naxlbandigʻa yuz ofarin. Ne gul rangu boʻyin koʻrub turfa soz, Topar san’ati ichra bir oʻzga roz. Bu andozasiz korgohi vase’, Arosida bu borgohi rafe’ Ki, turmush muallaq, anga yoʻq sutun Ki, ermas sutun yoʻqlugʻidin nigun. Nazar aylagan aylamay iztirob. Topa olmagʻay anda bir rishtatob Ki, ul rishtada boʻlmagʻay san’ate Ki, to bilmagʻay zimnida hikmate. Yorutqongʻa tavfiq kuhli nazar, Qayon tushsa koʻz, hojat ermas guzar Ki, sun’ ichra boʻlub gʻaroyib talab, Talab ichra koʻngliga solgʻay taab. Kishikim, gʻaroyib qilur orzu, Ne lozimki qilgʻay yurub justujoʻgʻ Gahi manzili boʻlgʻay aqsoyi Chin, Gahi tortqay ranji Magʻrib zamin. Gahi Hind mulkida boʻlgʻay zalil, Taajjubda koʻrmakka tovusu pil. Arab barrigʻa gah boʻlub tezgard, Shuturmurgʻ koʻrmakka vodiynavard. Nazar qilsa topqon basirat koʻzi, Yerur bu boridin ajabroq oʻzi. Oʻz avzoyigʻa boqsa sar to qadam, Topar aylasa yaxshi andesha ham Ki, ne turfa timsol erur dilpisand, Aning zimnida ma’niyi arjumand. Burun aylayin sharh timsolini, Deyin soʻngra ma’nisining holini. Ne timsolkim, durri daryoyi jud, Ne daryou dur, sarvi bogʻi vujud. Boshi uzra toji xilofat kelib, Hamul toj uza la’li ra’fat kelib(3). Jabinida piroyai shohliq, Qoshi uzra tugʻroyi ogohliq. Koʻzidin ayon nuri aynul-yaqin, Sochida nihon tobi hablul-matin. Jamolida anvori shohanshahi, Kalomida e’jozi Ruhullahi. Qoʻlidin gahi mehri gardunnamoy, Gahi barmogʻidin iki pora oy. Qilib tiynatin qudrat ilgi xamir, Hamul qoʻl bila shakli suratpazir. Haq oʻz qudratin oshkoro qilib, Jamolin aning olamoro qilib. Hakimi azal turfa jisme yasab, Demay jism, mushkil tilisme yasab. Tuzub ul tilism ichra koʻp toru pud Ki, egniga solib libosi vujud. Yana sun’ ila oʻzga bir olame, Haqiqat aro aqldin mubhame. Bu erdi namudoru timsol anga, Deyin emdi ma’nisidin hol anga. Bu yangligʻ tilism oʻlgʻoch orosta, Tamom, oʻylakim mohi nokosta. Hakimeki aylab aning sozini, Nihon aylabon maxzani rozini. Hamul ganjkim topmay ahli jahon, Ani bu tilism ichra aylab nihon. Chu ul ganjini anda maktum etib, Xaloyiqqa sirrini ma’dum etib. Kishikim bu ganjinagʻa topti yoʻl, Jahon ahlining shohi ul boʻldi, ul. Dema ganjkim, yeti daryo degil, Ne daryo, toʻquz charxi volo degil. Taolallah ul Xoliqi mohu mehr, Qayu moh ila mehr, gardon sipehr Ki, bir qatrada qildi daryo nihon, Suho zimiyda charxi a’lo nihon. Kishikim gʻaroyibdin istar nasib, Nima topmoq oʻlgʻaymu mundin gʻarib. gʻaroyibqa har kimki xohon erur, Ham oʻzinda maqsudi pinhon erur. Ne ma’niki istar oʻzinda topor, Jahonda kezarning ne ma’nisi borgʻ LXII Ul boligʻlar hikoyatikim, suv istay Muhit girdobigʻa azm qildilar, nahangi fano tu’masi boʻlgʻon zamon suvdin ayrilgʻonlarin bildilar Birovkim bu daryoda gʻavvos edi, Manga nuktaye durr masallik dedi Ki, daryoda bor erdi favji baliq, Suv topmoq uchun doim andeshaliq. Alargʻa mudom orzu erdi su(v), Suv erdi alargʻa mudom orzu(1). Boʻlub ish borigʻa suv istar fani, Der erdilar, ulkim, suv derlar ani. Ne yangligʻ ekin ta’mu rangi aning, Qayu nav’ sayru darangi aning. Diramlar boʻlub tanlari uzra dogʻ, Sudin hech topmaslar erdi soʻrogʻ. Dedi bir boligʻ, ul tabu tob aro Ki: «Derlar falon tund girdob aro. Nahangedurur solxoʻrdu kuhun, Bu daryogʻa sayr aylagan avju bun. Kerakkim, suvdin ul nishon anglagʻay, Bu, bas, turfa rozi nihon anglagʻay. Aning sori azm ettilar turmayin, Suvning orzusida dam urmayin. Qilib sa’y ul komi noyobgʻa, Yetishtilar ul tund girdobgʻa. Ne girdobkim, charxi gardandadek, Ne igrim, sipehri navardandadek. Suvning davrasigʻa yetishgach bori, Tushub har biri davradin bir sori. Boligʻlarni butratti girdobi biym, Aningdekki, tol yafrogʻini nasim. Bu holatda chayqaldi daryoyi jarf, Padidor boʻldi nahangi shigarf. Boligʻlargʻa tushganda dardi firoq Ki, bir-birdin oʻlmish edilar yiroq. Borin yutti bir-bir nahangi fano, Ichi javfida jam’ qildi yano. Alar barcha suvdin chu ayrildilar, Burun suvda erkonlarin bildilar. Nadomat chiqorsa falak uzra dud, Chu me’da oʻti muhriq erdi, ne sudgʻ Boʻlurdin burun bir-biridin bihil, Boʻlur erdilar barchasi muzmahil. Sanga dogʻi ganjeki pinhon erur Ki, tab’ing vuqufida nodon erur. Yoʻq ul senda pinhonki, sen anda gum, Jaholatdin ammo ishing ushtulum. Yering boʻlsa girdobi bahri ano, Seni tu’ma qilgʻoch nahangi fano. Ne sud ul dam oʻlmoq ayon bu tariq Ki, matlub aro bor ekansen gʻariqgʻ Netarsen tilab har ajoyibqa yoʻl, Ajoyib erur senda, ogoh boʻl! Burunroqki sud etmagay har nadam, Oʻzungni bilib, yoʻlgʻa qoʻygʻil qadam. LXIII - Hikmat Iskandarning Arastudin savoli ul bobdakim, chun inson darki maqsudi asliy haqiqati idrokidin muarrodur, nega soyir hayvonotdin mustasnodur Yana soʻrdi farmondehi ganjposh: Ki: «Yey, nuktada aylagan ganj fosh, Bukim ashrafi xalq inson erur Ki, Haq sirri zotida pinhon erur. Chu ul sham’din ravshan ermas koʻzi, Oʻzi ganjidin voqif ermas oʻzi. Nedin boʻldi bas ilmu iyqon aro, Aning birla farq oʻzga hayvon arogʻ» Dedi nuktapardozi oliy sifot «Ki, inson erur mudriki kulliyot. Yerur oʻzga hayvon bu ishtin bari Ki, inson erur borchaning sarvari». Dedi: «Bilmasa ulcha maqsud erur Ki, maxfiydur oʻzida ne sud erur». Dedi: «Ulcha bordur oʻzida nihon, Bilurdin fuzunroqdur ahli jahon. Vale muncha bilmishki, bilmaydurur, Bu maqsud darkini qilmaydurur. Oʻzi bilmasi anglagʻon soʻzu dard, Ani borcha maxluqdin qildi fard. Talab ranji-yu, topmamoq shiddati, Boʻlubtur aning mujibi shavkati. Nedin oʻzgalar koʻnglida tobdur Ki, bu dardi noyob-noyobdur». LXIV Iskandarning moʻr xaylin shikor etgali sipohin tuzotgoni va ul guruhi devsor devonavor yetib, aning sipohi ollida saf tuzotgonlari va alardin bir safshikan iki saf orasigʻa surub, Iskandar sipohining safdarlarin ojiz etgani va ul gʻazolai chiniy sher suratida maydongʻa kirib, ajdahoshikorliq qilgʻoni va Iskandar gʻazoli chiniyni ohuyi haram qilib aning saydin lutf ila yana sayd etgoni va ul borib oʻz saydlari bila majlisqa yetgoni Ayon aylagan nuktaposhandaliq, Bu nav’ etti kogʻazxaroshandaliq Ki, chun surdilar shoh xayli sutur, Hamul yergakim, erdi gʻavgʻoyi moʻr. Chu shah boʻldi voqif hamul rozdin, Tushub topti taskin taku tozdin. Qilib ahli hikmat bila guftugoʻy, Yetib chora oyinini justujoʻy. Muqarrar munga qildilar royni Kim, ul mavkibi kishvaroroyni Ki, bordur hisob ichra haddin fuzun, Dilovar el anda adaddin fuzun. Qilib necha dapqur saforoyliq, Kiyimdin qilib ziynatafzoyliq, Yurugaylar ul moʻr dashtigʻa tez, Shikor etgali aylagaylar sitez: Qalin moʻr xayli ne boʻlgʻusidur, Zarar sori mayli ne boʻlgʻusidurgʻ Agar sher chogʻliq ayon qilsa zoʻr, Yerur sher – sher oxiru moʻr-moʻr. Biyobon chu ul moʻrdin boʻlsa pok, Yurugaylar ul elga bevahmu bok. Nabard aylagaylar sipah birla shoh, Anga tegrukim fath bergay Iloh. Quyosh chunki magʻribda boʻldi nihon, Qalin moʻrdek tiyra boʻldi jahon. Shah ul dasht aro qoʻndi qilmay haros, Vale moʻrdin tuttilar kecha pos Ki, el uyqusidin yeshilgan gala, Hamul dasht aro boʻlsa nogah yala. Ani moʻr xayli shikor etmagay, Talashmoq bila toru mor etmagay. Alam chekti chun subhi gardunmaob, Yuz ochti shahi mashriqiy intisob(1). Saf oroyishin qildi doroi Rum, Sipah ayladi moʻr yangligʻ hujum. Yana na’razan boʻldi ahli masof, Yana koʻs uni boʻldi gardun shikof(2). Sipoh ahligʻa tushti bir karru far Ki, ofoq aro soldilar shoʻru shar. Hamul xayli vahshiy aro yetti un, Sogʻindilar, oʻlmish qiyomat bukun. Hamul un sori yettilar behijob, Aning sirrin anglargʻa aylab shitob. Chu oʻttilar ul moʻr sahrosidin, Qomuq pildek pashsha gʻavgʻosidin. Sipahdin toʻla koʻrdilar yer yuzin, Qaro aylabon dahr togʻu tuzin. Solib el gʻulusi jahon ichra shoʻr, Aningdekkim, ul dasht aro xayli moʻr. Chu saf koʻrdi vahshiy ulus har taraf. Alar ham tuzattilar oʻtruda saf. Bori devpaykar, bori gʻulvash, Bori gʻulbandu bori devkush. Kelib kargdek kuch bila, piltan, Vale hay’at ul nav’kim, ahraman. Koʻz azraq, saqol sorigʻu tiyra yuz, Chiqib borchaning manglayidin munguz(3). Qulonu kiyik charmi – kisvatlari, Alarning eti birla qutlari. Tutub qoʻlgʻa har qaysi bebok dun, Ogʻir choʻbdaste, nechukkim sutun. Temur birla qullob sarxam qilib, Yigʻochlarning uchigʻa mahkam qilib. Alargʻa hamul bas kelib sozi harb, Aning birla-oʻq aylab ogʻozi harb. Bu hay’at bila tuzdilar chun yasol, Adu ichra ming devi vahshiyfiol. Biri kirdi maydon aro kin ila, Soʻz aytib oʻzi bilgan oyin ila. Muboriz tilab toʻkkali qonini, Rahovard uchun olgʻali jonini. Bu yondin dogʻi surdi xorotane, Tani xoravash birla koʻhafkane. Shah ollida koʻp yerda qilgʻon nabard, Aduvdin chiqorgʻon sipehr uzra gard. Harificha jismining andozasi, Vale andin ortugʻroq ovozasi. Oʻzi pilpaykar, oti karkadan, Vale karkadankim, erur karktan(4). Laqab Ra’d(5) anga ahli parxosh aro, Vale ra’ddek yer tutub tosh aro. Chu maydon aro kirdi gurdi daler, Aningdekki ajdar masofigʻa sher. Gʻanimi ham oning sori qildi mayl, Aningdekki, xoro sori tund sel. Yetishgach biri birga aylandilar, Iki qulladek ishga qatlandilar. Biri birga zarb urdilar beadad, Vale la’b ila borchasi boʻldi rad. Yurub oqibat vahshzodi harun, Aning sori soldi gajaklik sutun. Gajak mahkam oʻlgʻoch, chekib qildi past, Aningdekki berk oʻlsa mohigʻa shast(6). Keyin bogʻladi qoʻllarin chunki rust, Gajak birla tutti otin dogʻi chust. Chu topshurdi oʻz xayligʻa ul asir, Muboriz tilab yona chekti nafir. Yana purdile kirdi maydongʻa tund Ki, gurzidin erdi qayo tigʻi kund. Qayodek belida kamar uzra tigʻ, Kamardin aduv chopqali bedarigʻ. Qayo yangligʻ ostida koʻhpaykare, Vale poʻyada oʻylakim sarsare. Degil qulla uzra baloye minib, Va yo togʻ uza ajdahoye minib. Laqab Qahqaro(7) deb anga ahli kin, Yeri Qirvon, zodi Mashriq zamin. Ravon kirgach-oʻq soldi vahshiygʻa ot, Anga ahraman qilmadi iltifot. Yana kin oʻti boʻldi andoq baland Ki, gardungʻa bim erdi yetgay gazand. Gahi bu yonib tund, ul kirsa tez, Gah ul tez yongʻoch, bu aylab gurez. Gahi hamlalar aylabon roʻbaroʻ, Rad aylarni favt etmayin moʻ-bamoʻ. Yana vahshiy olib aning tobini, Solib egniga chekti qullobini Ki, markabdin oʻldi nigun Qahqaro, Yiqildi qaro gardu tufroq aro. Ani dogʻi rust aylabon devzod, Gʻanim istayu aylar erdi inod. Yana bir kishi kirdi koʻshish chogʻi, Ul ikidek oʻldi asir ul dogʻi. Yana kirdi ham zohir aylarga kuch, Giriftor boʻldi nechukkim ul uch. Bu yangligʻ oʻn uch gurdi razmozmun, Kirib boʻldilar devvashqa zabun. Qoshigʻa necha pahlavoni zamon, Yetishmak hamonu – tutulmoq hamon. Anga har kishikim muboriz edi, Yetishgan dam ilgida ojiz edi. Yana qichqurur erdi istab gʻanim, Vale andin el koʻnglida erdi bim. Haroson boʻlub xalq maydonidin, Kecha olmayin bejihat jonidin. Bu ish solibon shoh koʻngligʻa tob, Mizojida zohir boʻlub iztirob. Qila olmayin elga hukmi anif, Nabard ayla, debkim, shah erdi harif(8). Boqib tursa, vahshiy base harza deb, Shah ul ishda nomusdin gʻussa yeb Ki: «Bu shumlardin biri boʻlsa bu, Kishi naylagay barcha qilsa gʻulugʻ» Gahi yoʻl topib koʻngli ichra haros, Tutub lek hikmat tariqini pos. Yetib koʻngli holigʻa yuz ming gazand, Takalluf bila aylabon zahrxand. Vale dev yonmoq havas qilmayin, Hamul shoʻru gʻavgʻoni bas qilmayin. Bu holatda bir chobuk aylab shitob, Yopib orazi uzra chiniy niqob. Nechukkim quyosh koʻkda po to ba farq, Quyoshdek boʻlub koʻk temur ichra gʻarq. Sipehr uzra mehri jahontobdek, Qilib joʻsh yer uzra siymobdek. Samandi uza chobuki pahlavon, Solib chiniohang bargustvon. Tutub chin-bachin qoʻlda pechon kamand, Osib xoʻdidin shuqqa chiniy parand. Samandi olib barqdin tezlik, Oʻzi charxdin tavri xunrezlik. Kirib chun tarid etti har sori fosh, Yaqinroq surub shahgʻa indurdi bosh. Chu shah ollida qildi arzi niyoz, Yonib qildi vahshiy sori turktoz. Ne shah tonib oni, ne xaylu sipoh, gʻamidin chekib xalq pinhoniy oh Ki: «Bu nav’ zebo yigit yuz darigʻ Ki, qilgʻay bu vahshiydin oshom tigʻ!» Vale ul qilib xasm birla nabard Ki, raxshi sochib charxi gardongʻa gard. Yegarmak bila raxshi aylab shitob, Solib ahraman jismigʻa iztirob. Ani muztarib aylabon tobdin, Oʻzin asrabon lek qullobdin. Biri yer, biri charxi davvordek, Sukun birla sayr ichra pargordek. Chu parxoshidin xasm boʻldi najand, Anga tashladi oʻyla pechon kamand Ki, boʻyni bila bir qoʻlin qildi rust, Ani sudrayu shah sori surdi chust. Chekardin tanin notavon aylabon, Boʻyin tufrogʻ ichra nihon aylabon. Tani raxshi ostida pomol oʻlub, Oʻzi sudralur birla behol oʻlub. Shah olligʻa chobuksuvori daler, Yetib, sekribon ottin andoqki sher. Chekib tiyra tufrogʻ uza saydini, Valek aylabon rust aning qaydini. Shah andoq ul ishtin tarabnok oʻlub Ki, gardi taab koʻnglidin pok oʻlub. Ravon yondi oshubu ranji itib, Kelib tushti oʻz xaylini berkitib. Sipah boʻldi xandaq aro, oʻyla berk, Topa olmagʻudek anga charx erk. Tushub shoh raxshi sipahgardidin, Ilik, yuzni yub razmgah gardidin. Kirib borgoh ichra Jamshidvor, Boʻlub baxtu davlatdin ummidvor. Tuzub majlis ahli bila anjuman, Ravon istabon gurdi vahshiyfikan. Chu kirgach eshikdin yali shergir, Chekib madhida majlis ahli nafir. Ani istab Iskandari Faylaqus, Quchub boʻynini, ul qilib poyboʻs. Inoyat base oshkor aylabon, Boshigʻa javohir nisor aylabon. Koʻp etti chu lutfu karam oshkor, Dedi: «K-ey, aduvband, vahshiyshikor, Oʻzungni ayon qilki, kimsen, ravon Ki, shavqung sening bizdin oldi tavon!» Chu chobuk jamolidin oldi niqob, Degin chiqti migʻ ostidin oftob. Hamul shoʻxi chininajod erdi ul, Hamul chobuki hurzod erdi ul Ki, shahgʻa chekib erdi Xoqon ani, Qilib vasf behaddu poyon ani Ki: «Husn ichra xurshidi tobon erur, Yana Zuhra yangligʻ xushilhon erur Bular borcha bir yonu, bir yon bu Ki, maydon aro bordurur kinajoʻ»(9). Skandarga xush kelmayin bu sifot, Anga aylamaydur edi iltifot. Unu husni behaddu poyon edi, Vale kin ila razmi pinhon edi(10). Bu choqqa degin istar ermish mahal Ki, bir yerda yuzlansa kinu jadal. Shah ollinda jonin nisor aylagay, Hunarkim bilur – oshkor aylagay. Bugun koʻrdikim, darmahaldur base, Ki, davlat ishiga xalaldur base. Oʻzin soldi bu nav’ maydon aro, Aduvsin asir etti javlon aro. Skandar chu bildiki ul oy erur Ki, xurshiddek olamoroy erur. Debon Tengri sun’igʻa yuz ofarin Ki, lutfi anga qildi nusrat qarin. Dedikim: «Jamoligʻa yopsun niqob Ki, qilmas tun oqshom tulu’ oftob. Shabistongʻa turmay xirom aylasun, Shah uyqusin anda harom aylasun». Chu ul sham’ kirdi shabiston sari, Hamul nav’kim sarv boʻston sari. Tilab shoh majlisoro rudu may, Tuzub rasmu oyini Kovusu Kay. Tarab sori azm ayladi kom ila, Topib komi dil dam-badam jom ila. Chu maydin anga garm boʻldi dimogʻ, Tarab birla boshigʻa chiqti ayogʻ. Talab qildi tutqunni majlis aro, Ki, surgay aning birla bir mojaro. Kiyurdilar ul nav’kim ahraman, Shukuh oldilar shaklidin anjuman. Salosil aro mahkam a’zo anga, Kishidin yetishmay muvoso anga. Koʻrub shoh andoq giriftor ani, Iki pilcha zoʻr ila zor ani. Dedi, oldilar bandin a’zosidin, Koʻngul forigʻ etti aning posidin. Chu band oldilar ehtirom ayladi, Sarir oʻtrusida maqom ayladi. Burun dedi kelturdilar koʻp taom Ki, mehmonga yetti gʻizo birla kom. Yana berdilar jilva jomi shigarf, Toʻla maydin, andoqki, daryoyi jarf. Chu bir jomni mehmon qildi noʻsh, Ayoqchi, koʻrung turfakim, tutti qoʻsh. Iki jomni chunki noʻsh ayladi, Shah altofidin koʻngli joʻsh ayladi. Yana shoh berdi kayoniy qadah Ki, jonigʻa yetkurdi yuz ming farah. Har in’omkim shohdin boʻldi fosh, Qoʻyub mun’im ollinda har lahza bosh. Solib ul kamoli navozandaliq, Aning boʻynigʻa ribqai bandaliq(11). Ani may chu beixtiyor ayladi, Oʻpub yer, bu soʻz oshkor ayladi. Ki: «Men vahshiymen biyobonnihod, Atodin ato vahshiyu vahshzod. Yoʻq andoq tilimkim sanong aytsam, Sen etgonga loyiq duong aytsam. Vale nuktayedur nihone manga, Deyin, gar desangkim: «De oni manga». Dedi shahki: «Har ne kalomingdur – ayt, Kalomingni, andoqki komingdur – ayt» Dedi vahshiyoyini devonavash, Chu ifrot ila erdi paymonakash Ki: «Sendin koʻp oʻldi navozish manga. Yemas emdi podoshi oz ish manga. Va lekin qoʻlumdin kelur muncha ish Ki, qilgʻaymen ollingda oʻlguncha ish. Janobingdin ayrilmagʻaymen dame, Xilofinggʻa ish qilmagʻaymen dame. Vale bilki, men bu ulus xonimen, Tunu kun alarning nigahbonimen. Chu koʻrdum sipohingni andoqki moʻr, Yetishgay debon qavmu xaylimgʻa zoʻr. Alarning jafosin tutub jon aro, Oʻzum kirdim ul lahza maydon aro. Ne aylay hamul ishlar ifshosini Ki, sen aylamishsen tamoshosini. Bu damkim janobinggʻa boʻldum asir, Xud oʻldi saodat manga dastgir. Siyosat qilichin manga surmading, Meni oʻlturur yerda oʻlturmading. Yana muncha qilding inoyat manga, Karam aylading benihoyat manga. Bu dam gar ijozat berursen, boray, Kelay, oʻylakim bir ishingga yaray. Meni sogʻinib bastai gʻam bu dam, Yerur qavmu xaylimda motam bu dam. Sening davlatingdin borin shod etay, Borin gʻussa bandidin ozod etay». Borurgʻa shah etti ishorat anga, Yetishgach bu yangligʻ bashorat anga. Yer oʻpti, oʻzin aylabon yerga past, Qoʻpub tebradi oʻylakim pili mast. Koʻrunub ajab shohning ul ishi, Debon bir soʻz oʻz koʻnglida har kishi. Soʻz ayturgʻa har kimsa aylab havas, Vale topmayin kimsa ul dastras. Kelib hikmat ahligʻa ham bas ajib Kim, ul bir ish erdi bagʻoyat gʻarib. Vale shoh xandonu xushhol edi, Ul andeshadin forigʻulbol edi. Nekim qilsa iqbol talqin anga, Ani aylamak erdi oyin anga. Boʻlur erdi har kimsaga bir gumon Kim, ul qissadin oʻtti mumtad zamon. Yeshik ahligʻa tushti shoʻru shagʻab, Kirib keldi ul vahshiyi bul’ajab. Hamul pahlavonlarki tutmish edi, Ulus koʻnglin ishdin sovutmish edi. Oʻzi birla kelturdi borini xush, Ravon qildi shoh oldida peshkash. Qulogʻ tuttiyu yerga qoʻydi yuzin, Alardek quli qildi shahning oʻzin. Shah ul qissadin boʻldi, bas shodmon, Ne shohi zamon, balki yaxshi-yomon. Anga lutf etib shohi oliysifot, Yana oshkor etti koʻp iltifot. Giriftorlarkim xalos oʻldilar, Yana shoh bazmigʻa xos oʻldilar. Chu shah boqti lutf aylabon ul sari, Biri bor edi Boriqi Barbariy. Inoyat bila ul karam ma’dani, Borin quchti istab, bataxsis ani. Nasib oʻldi mahjurlargʻa visol, Boʻlub vasldin borcha osudahol. Ul oqshom bori mayparast oʻldilar, Borin uyqu bosti, chu mast oʻldilar. Ayogʻchi, bu dam tut manga bir ayogʻ Ki, hijrondin oʻldi mushavvash dimogʻ. Zamone boʻlub daf’ qaygʻu manga, Magar soate kelgay uyqu manga. Mugʻanniy surudi visol ayla soz Ki, hijronda koʻp topti jonim gudoz. Aningdekki, ul qavm topti visol, Manga ham nasib aylagay Zuljalol! Navoiy, visol odamiy komidur, Hayoti abad vasl ayyomidur. Qachon vasl topsang nasib asra dam, Agar bir dam oʻlsunki, tut mugʻtanam(12). LXV Hajr shomi tiyraligi ta’rifidakim, balo doʻzaxining dudi aning janbida tarab bihishtining sunbuli boʻla olgʻay va ul shomda roʻzgori qororgʻonlar sharhi holi ixtilolikim, subhi vasldin koʻzlari yorumaydur, xususan, bu varaq yuzin qaro qilgʻonning holi va vasl gavhari shabcharogʻining jahontobligʻi va gavhari shabcharogʻ vaslidek noyobligʻi Xusho ulki, gar cheksa yuz yil firoq, Dame vasl tushgay anga ittifoq. Necha kimsa hijronda cheksa alam, Agar oqibat vasl topsa, ne gʻamgʻ Nechakim firoq ofati jon erur, Anga soʻngra vasl oʻlsa oson erur. Birovkim anga boʻlsa maxmurluq, Yetar jismu jonigʻa ranjurluq. Vale bazm aro chun qadahnoʻsh oʻlur, Bori dardu ranji faromush oʻlur. Ajab umr erur roʻzgori firoq Ki, yuz qatla andin oʻlum yaxshiroq. Hayoti abad – vasl ayyomidur Ki, jon qutiyu xotir oromidur. Yerur shomdek tiyra ayyomi hajr, Ne boʻlgʻay, xayol aylagil, shomi hajrgʻ Aning shomini jonning ofoti bil, Balo soyasi, marg zulmoti bil. Qaro kun misolu namudi ham ul, Ajal oʻtining tiyra dudi ham ul. Agar qilmadi dudligʻ rasmi fosh, Nedin doyim andin toʻlar koʻzga yosh. Qaro kun misoli gar ermas yaqin, Nedin xastalar koʻnglin aylar hazin. Firoq oʻlmasa oshiqi notavon, Bogʻir porasin koʻzdin etmas ravon. Agar hajrdin koʻrmasa rustaxez, Qachon kuygay erdi boʻlub ashkrez. Quyosh hajridin boʻlmasa dardnok, Yaqosini subh etmagay erdi chok. Magar guldin oʻldi yiroq lolalar Kim, oʻz bagʻrini qildi pargolalar. Falak boʻlmadi chunki xurshidsiz, Bulutdin nedin osti boʻynigʻa kiz. Bulut bagʻrin oy hajri goʻyo soʻkar, Nedin yoʻqsa ashkini yummay toʻkargʻ Sulaymonsiz ar qilmadi soʻg fosh, Nigin ne uchun urdi koʻksiga toshgʻ Magar togʻ Farhodsiz jon chekar, Sadodin nega yoʻqsa afgʻon chekar? Qolib dasht Majnuni jonkohdin, Yuzin yirtti goʻyi shahrohdin(1). Firoq ichra kuydurdi bulbulni gul, Yerur kul, emas rangi andoqki kul. Qilur hajr kul jismi gʻamnokni, Ne tong oʻrtasa barq xoshoknigʻ Birov anglagʻay hajr oʻti hirqatin Kim, ul chekmish oʻlgʻay birov furqatin. Soʻr andin gʻami hajr qaygʻusini Ki, bir shomi hajr oldi uyqusini. Kishi dam-badam kuymak ermas yiroq Kim, ul mendek oʻlgʻay asiri firoq. Bogʻir qonidin boʻldi rangin yoshim, Firoq ichra to tushti munglugʻ boshim. Kishi mendek ozurdajon boʻlmasun, Firoq ilgida notavon boʻlmasun. Firoq ichra elga necha mahl erur, Chu vasl ila boʻldi badal, sahl erur. Nihoyatsiz oʻldi manga bu malol Ki, yoʻq shomi hajrimga subhi visol. Firoq ilgidin elgakim javrdur, Aning bu balosi necha tavrdur: Biri olam asbobi hijroni bil, Muassir jahon ahligʻa oni bil. Biri ayru tushmaklik ahbobdin, Kishi bagʻri oʻrtanmak ul tobdin. Biri dogʻi hajri qarobat erur Ki, jon ichra andin mahobat erur. Bir ulkim yetib ishqdin xastaliq, Birov jonibi boʻlsa dilbastaliq. Bori hajr erur xud uqubat bila, Va lekin emas bu suubat bila(2). Bularning boridin erur sa’b ul Ki, maqsudi asligʻa gum boʻlsa yoʻl. Mangakim ichim hajrdin zordur, Burungʻidin oʻzga bori bordur. Biridin boʻlur betahammul kishi, Bori boʻlsa koʻrkim, ne boʻlgʻay ishigʻ Vale boʻlmagʻay andin ortuq tarab Ki, solgʻonda jon ichra hijron taab. Kishi vasl davronidin topsa bahr, Badal boʻlsa ul noʻsh birla bu zahr, Ani sharbati zindagoni degil, Desang umri jovid, oni degil. Ilohi bu davlatdin ursang navid, Navoiyni ham qoʻymagʻil noumid. LXVI Majnun hikoyatikim firoq togʻi ogʻirligʻidin oʻzni togʻdin tashlamoq tiladi va Layli nomasi ilik tutub va qosidi kamarin tutub tashlamoqqa qoʻymadi Yeshittimki, Majnuni(1) sahronavard Ki, boshtin-oyogʻi edi soʻzu dard. Necha vaqt Laylidin erdi yiroq, Tanin sizgʻurub erdi dogʻi firoq. Hamul shu’lai shavq tugʻyonidin, Kechib erdi anduhligʻ jonidin. Chu hijron aro qolmadi toqati Ki, muhlik edi yorining furqati. Chiqib Najd(2) uza boʻldi nazzoragar, Bu nav’ oʻldi ul holigʻa choragar Ki, majnunluq oshubini boshlagʻay, Oʻzin ul kamardin quyi toshlagʻay Ki, bu nav’ oʻlarni asiri firoq, Koʻrar hajr bedodidin yaxshiroq. Kamar ustiga keldi zoru junun Ki, oʻzni quyi tashlagʻay sarnigun. Bu holatda boʻldi ayon qosidi Ki, Layli anga noma yozmish edi. Kelib berdi dildorining nomasin, Sovuq qildi ul garm hangomasin. Koʻngul noma mahvi qilib koʻzni ham, Qayoni unutti demay, oʻzni ham. Boʻlub ul bitik hirzi joni anga, Oʻlumdin qutulmoq nishoni anga. Necha yil aning birla xursand edi Kim, ul ruq’a jonigʻa payvand edi. Qachon noma boʻlsa tiriklikka dol, Hayoti abad bersa, tong yoʻq visol. LXVII - Hikmat Iskandarning Arastudin savoli ul bobdakim, yolgʻuzluq mujibi jam’iyatdurur va jamoat mujibi tafriqa, bas nedin hajr marduddurur va vasl mahbub Yana soʻrdi donoyi hikmatsirisht Ki: «Yey aqlu hikmat sanga sarnavisht, Chu gʻavgʻoni mamnu’ tutmish xirad, Nedinkim, ul elga koʻp oʻldi adad. Alar ishtigʻolini ulkim siqa, Demishkim, erur mujibi tafriqa. Qachon boʻyla boʻlgʻach, bas ul yaxshiroq Ki, tab’ ixtiyor etgay eldin qiroq. Chu hijrongʻa hush ahli tolibdurur, Nedin tab’ vuslatqa rogʻibdururgʻ» Taammul bila bixradi nuktadon, Bu nav’ oʻldi shoh ollida nuktaron Ki: «Kasratni gar aql man’ aylamish, Adovat durur ishqu aql ichra ish. Qayu ishnikim, ishq aylar pisand, Yemas aql man’ aylamak sudmand. Necha boʻlsa elga xirad rahnamoy, Har ishta tariqi muvajjahnamoy. Vale ishqdin chunki oshub oʻlur, Xirad xayli anda lagadkoʻb oʻlur. Yana ulki, insongʻa ahli tamiz, Bilurkim, nima jondin oʻlmas aziz. Vale zumrai ishq jononini, Koʻp ortuq koʻrarlarkim oʻz jonini. Yerur jonsiz oʻlmoq oʻlumdin xatar, Vale onsiz oʻlmoq – oʻlumdin batar. Boʻlur chogʻda jondin badangʻa firoq, Kelur kimsa tab’igʻa albatta shoq. Bu oyin ila tab’ majbul erur Ki, sevgay hayotin, bu ma’qul erur. Qayu kimsakim, jondin oʻlsa ahab, Ne tong aylamak jondin ortuq talab». Javobin topib shohi donishqarin, Dedi nuktavar jonigʻa ofarin. LXVIII Iskandarning Magʻrib diyori fathidin soʻngra Rumgʻa azm etganida Ya’juj zulmidin Qirvon navohisi xalqining tazallum qilgʻoni va aning ul balo raxnasini berkitgali sad tarhi solgʻoni va muhandisvash me’morlar va handasaoyin sangkorlar shihobkirdor raja bila sad oʻrnigʻa rang toʻkmak va Atoridxayol ustodlar va Zuhalosor haddodlar gach oʻrnigʻa roʻyi mahlul va ohak yeriga poʻlodi masqul quyub sad uchin falak toqigʻa yetgurganlari Dabiri raqamsanji farxundaroy, Bu nav’ oʻldi kofur uza mushksoy Ki, chun oldi shohi sipehrihtishom, Bori mulki magʻribni andoqki kom. Hamul bul’ajab xaylu nodir guruh Ki, fikridin erdi xaloyiq sutuh. Alar sarfarozikim erdi asir Ki, shah lutfi boʻldi anga dastgir. Mute’ oʻldiyu qulluq etti qabul, Yoʻq ulkim, bori xayli ham boʻldi qul. Shah ul moʻrlarni qilurgʻa halok Dedi: «Otlanib xalq bevahmu bok, Tuzub charga, solsunlar ul nav’ shoʻr Ki, ul dasht aro qolmasun jinsi moʻr». Hamul xayli vahshiy qilib iltimos, Dedilarki: «Yey shohi gardunasos! Alar boʻlmay, emin emas jonimiz Kim, ul moʻrlardur nigahbonimiz Ki, ogʻirdurur bizga uyqu base, Quloq solki, a’jubadur bu base Ki, oʻn kecha-kunduz taku poʻdabiz, Yana oʻn kecha-kunduz uyqudabiz. Chu uyqugʻa borduq alardur hisor, Yovutmaslar elni yaminu yasor2». Shah ul nuktadin barmogʻin tishladi, Alar qatlin ul elga bagʻishladi. Yana istadi koʻrmak aylab yurush, Iki togʻkim erdi oltun-kumush. Dedilar hamul qavm aylab duo Ki: «Boʻlsa unut yaxshi, bu muddao Kim, ul tegraga bormoq oson emas, Ne oson emas, balki imkon emas Ki, oʻn kunchilik yoʻldur ul iki togʻ, Bu yerdinki, holo, qilursen surogʻ. Vujudi aning bizga bordur yaqin, Vale koʻrmamishbiz, desak soʻzni chin. Ne biz koʻrmagi birla toptuq murod, Ne bizdin ulugʻlar dogʻi berdi yod. Nedinkim, yoʻlida xatar koʻpturur, Yuz urgʻon kishiga zarar koʻpturur. Topilmas yeti kunchilik yoʻlda suv, Giyohiki butmishdur – erur ogʻu. Isiq xayli ul nav’ aylar hujum Ki, esgach nasim anda aylar samum. Qilur qaysi yelkim esar mu’tadil, Agar bor esa ajdaho muzmahil. Yana qolgʻon uch kunchilik yoʻlki bor, Yilondur hamul dasht aro ulki bor. Yerur kafchau, af’iyu ja’fari, Boʻlub har bir ul ganjning ajdari. Alargʻa tuman mingdin ortuq adad, Tuman ming demay, balki behaddu ad3. Agar pashsha boʻlsa alargʻa zalil, Boʻlub yetsa bir nish, andoqki pil. Yilon bordur anda – eshitgil bu soʻz Ki, odam oʻlar, chun anga solsa koʻz. Yerur bu baliyatdin oʻtmak mahol, Nekim ayladuk sharh, bu erdi hol». Shah ul soʻzni chun istimo’ ayladi, Hamul yon borurgʻa vido’ ayladi. Dedi: «Ul taraf azm etardin murod, Tamoshodin etmak edi oʻzni shod. Yemas erdi maqsud oltun-kumush Ki, boʻlgʻay kishi muncha mehnatqa toʻsh. Tamoshogʻa yoʻl chunki bogʻliqdurur, Aning azmi tarki yarogʻliqdurur. Tamoshodin ar boʻldi qat’i nazar, Ne himmat boʻlurkum, tilab siymu zar. Bu naqd istay oʻlmoq ravon ul taraf, Vale naqdi jonini qilmoq talafgʻ» Chu ul azmdin forigʻ oʻldi bilkul, Ul el iltifotigʻa qoʻydi koʻngul. Karam aylab etti rioyat base, Bori topti shahdin inoyat base. Alarni makonigʻa ozim qilib, Necha kimsa lekin mulozim qilib. Oʻz ollinda asrab gʻarobat uchun, Yeshikda shukuhu mahobat uchun. Chu magʻribni osudahol ayladi, Yana azmi savbi shimol ayladi. Tengiz aylabon qat’u togʻ artilib, Yurur erdi yoʻl Rum azmi qilib. Hamul turki chin4, yoʻqki chiniy gʻizol Ki sherafkan erdi qilurda jidol. Solib shoh koʻngliga oʻz shavqini, Chekib boʻynigʻa zulfining tavqini. Boʻlub shoh matlubu margʻubi ham, Ne matlubu margʻub, mahbubi ham. Aning birla tun-kun boʻlub jur’akash, Borur erdi oʻz mulkiga shodu xush5. Guzargohi Rusu diyori Farang, Qayu yerga yetgach, oʻtub bedarang. Oʻtar chogʻda mobayni gʻarbu Shimol, Tilab dod jam’e parokandahol. Oʻkush nola aylab tazallum bila, Soʻrub shoh alarni tarahhum bila. Dedilarki: «Shoho, jahondor boʻl, Qadar qudratu charxmiqdor boʻl! Jahon mulkiga berding obodligʻ, Jahon ahligʻa adl ila shodligʻ. Diyoreki adling anga yetmamish, Diyor ahlini shodmon etmamish. Hamonoki bu marz ila bum erur, Dogʻi bu necha zoru mazlum erur». Dedi shah: «Bu kishvar nedindur xarob, Yeliga nedin tushti bu iztirobgʻ» Dedilarki: «Bu mulkning bir hadi, Hamono erur Qirvon sarhadi6. Kim, ul mulk gʻarbigʻa moyildurur, Aro yerda bir togʻ hoyildurur Kim, ul togʻdin nari ofot erur, Ul ofotdin nari zulmot erur. Bu nav’ etti voqif xabar berguchi Ki, zulmatning andindurur bir uchi. Yerur togʻu zulmat aro vodiye Ki, yoʻl eltmas ul taraf hodiye. Ne zulmat – jahannam, ne vodiy – saqar Ki, ya’juj xayligʻa boʻldi maqar. Ne ya’jujkim, yuz tuman, ming balo, Biz ul yuz tuman ming balodin jalo7. Alarni Haq oʻz qahridin xalq etib Ki, koʻp elga bedod alardin yetib. Yerur ishlarin vasf qilmoq mahol Kim, ul vasfdin nutq erur gungu lol. Taaddud aro yoʻqturur sonlari, Yana sonsiz oyini nuqsonlari. Qad uzra yoyilmish parokanda soch, Biri bir qarishdur, biri oʻn quloch8. Dema soch, xoshoku xas ma’dani, Libos andin aylab borining tani. Quloq iki yondin boʻlub birga juft, Najas tanlarin koʻzdin aylab nuhuft. Kelib gʻul barmogʻi barmogʻlari, Vale dev tirnogʻi tirnogʻlari. Yomon yuzlari rangi behad sarigʻ, Qizil tuklar anda safodin arigʻ. Biaynih koʻz andoqki – maymun koʻzi, Vale shum har qaysi mal’un koʻzi. Burun ichlarin til bila pok etib, Topib lazzat, oʻzni tarabnok etib, Aningdekki, mabraz ariturda el, Solurlar ani xoli aylarga bel. Ogʻizdin toʻngʻuzdek chiqib iki tish, Vale yerni qozmoq alar birla ish. Ne yerniki ul tishlar etti taboh, Qiyomatqacha butmay andin giyoh. Takallumda hashv ulcha imkon kelib, Ogʻiz barchasida zanaxdon kelib. Tushub har birining iki emchagi, Va gar xud tishisi, va gar erkagi. Hamul togʻ undur, aningdekki, vahm Qila olmoyin koʻktin avjini fahm. Iki yuz anga sofu yilmon qayo, Nima butmay andin nechukkim iyo. Iki yonikim hech topmay gusil, Boʻlub Qof atrofigʻa muttasil. Bu mobayn alarning tarabxonasi, Bu togʻ oʻylakim Qof domonasi. Vale davrakim boʻyla koʻrguzdi Qof, Topib nasx qofi kibi har shikof. Boʻlub fosil ul toqqa bir dara, Ubur etgali ul guruhi shara. Alar yilda solib iki qatla shoʻr, Chiqib togʻ shikofidin andoqki moʻr. Bizing shahru vodiy sori yoyilib, Ne bedodkim mumkin oʻlgʻay, qilib. Kelur chogʻ alar, biz firor aylabon, Vatandin jalo ixtiyor aylabon. Borimizgʻa ul nav’ bechoraliq, Solib togʻu vodiyda ovoraliq. Nekim topib ul qavm talon etib, Bori shahru kishvarni vayron etib. Kishi topsalar aylab oni halok, Taloshib yemakka etin zavqnok. Mavoshini elturga yaksar surub, Vatangahlarigʻa degin yetkurub. Zaxira yemakdinki mavjud oʻlub, Alar zulmidin barcha nobud oʻlub. Yemak birla xud mutlaqo toʻymayin Va gar toʻysa ham donaye qoʻymayin Borin aylabon naql bungohqa; Budur arzimizkim, deduk shohqa». Dedi shahki: «Ul nopisandida xayl, Qachonkim qilurlar sizing sori mayl, Nechuk sizgʻa ma’lum oʻlur ul balo Ki, andin burunroq qilursiz jalogʻ» Dedilar: «Bu togʻekim ul qavmi shum, Aning ul yuzida qilurlar hujum. Bu sori boʻlur chogʻda sahronavard, Qilur charx oyinasin tiyra gard. Qachon boʻlsa ul tiyra gard oshkor, Boʻlur tiyra bizlarga ham roʻzgor». Dedi shah: «Qachon boʻlgʻay ul ish chogʻigʻ» Dedilar: «Oʻtub bir necha kun dogʻi». Eshitgach bu soʻz dovari choraras, Alar chorasin qilmoq etti havas. Topib berk manzil, tusharga panoh, Hamul marz aro qildi oromgoh. Dedilar ul el yuz tazarru’ bila, Janobida ushbu tavaqqu’ bila Ki: «Bizga necha baxtdin yoʻq navo. Nechuk koʻrgabiz el gazandin ravogʻ Shah ar munda maskan qilur, qilmasun, Alarni jahon ahlidek bilmasun Ki, nogah biri yetsa ul qavmning, Gʻanim oʻtrusida ne yuzu, ne ming, Bataxsiskim yuz tuman ming balo Ki, bu kishvar oʻlgay alardin toʻlo. Yetishgay borining boshida gʻazab, Bori el qonin ichgani tashnalab». Dedi shahki: «Siz bizga qaygʻurmangiz Va lekin bu kishvararo turmangiz. Toshing har neyingiz boʻlsa aylab shitob Ki, bu mulk aro qolmasun rishtatob Ki, Tengriga ul dam tavakkal qilay, Alar fikrin aylay, nechukkim bilay». Alar chiqtilar mulkdin xonakoʻch, Vale qilmadi shohi farzona koʻch. Dedi, davrigʻa qozdilar har fariq, Ochuq xandaq, ammo bagʻoyat amiq. Kishilar yibordiki, har marzu bum, Farang oʻlsunu Rus, yo Shomu Rum. Nekim boʻlsa me’mori chobukxayol, Yana dogʻi ustodi nozukxayol. Yana korgarlar, bori charbdast, Balo raxnasin qilgʻudek sangbast. Misu roʻyu qal’i, birinju temur, Yana qoʻrgʻoshun birla tolu koʻmur. Qilib necha yuz ming teva uzra soz, Yana necha ustodi ohangudoz. Muhayyo qilib ehtimom aylabon, Borin jahd ila tezgom aylabon. Yeturgaylar ul yerga borini bot, Bori butti shoh aylagach iltifot. Chu nekim keraklik edi, boʻldi rost, Aningdekki doroi davrongʻa xost. Anga tegru har kun oʻzi otlanib, Hamul togʻ domonasin aylanib. Solib iki ming sangburi bedarang, Kamar uzra kesmak uchun taxta sang. Bori zoʻrdast ichra poʻloddek, Qotigʻ xora kesmakda Farhoddek. Alar xorani bemadoro kesib, Madorosiz ul togʻda xoro kesib. Yigʻib oncha asbob bogʻlargʻa sad Ki, taxminidin ajz topib xirad. Chu har ne keraktur muhayyo boʻlub, Hamul tiyra gard oshkoro boʻlub Ki, ya’juj azmigʻa erdi nishon, Boʻlub mehr nurigʻa zulmatfishon. Yigʻishturdilar elni taklif ila, Kivurmakka xandaqqa taxvif ila. Suruldi gala dogʻi xandaq sari Ki, jonliq nima qolmadi tashqari. Kamingahda besh ming nabardozmoy, Nihoni qoʻyub shohi farxundaroy Ki, bir dastburd aylabon oshkor, Qilurgʻa hamul saydlardin shikor. Alar ichra oʻn vahshiyi magʻribiy, Qamish xayli ichra teraklar kibi. Bu savdo alarni chu marbut etib, Kelib xandaq ahlini mazbut etib. Bu holatda chiqti guruho guruh Ki, ya’jujdin toʻldi sahrou koʻh. Chiqib boʻyla holatda ahli kamin, Aningdekki, titrab zamonu zamin, Alar xayligʻa oʻzlarin urdilar Ki, tigʻ ostida koʻpni oʻlturdilar. Bu yangligʻ chu koʻrdi alar dastzoʻr, Xayol aylakim, tushti daryogʻa shoʻr. Qoʻyub borcha toʻsh-toʻshdin ul elga yuz Ki, kasratlaridin toʻlub togʻu tuz. Aningdek nabard oshkor ettilar Ki, ul xayl ishin iztiror ettilar. Ne oʻqu qilichdin birisiga bok, Ne oʻqu qilichkim boʻlurdin halok. Itik tigʻdin har nechakim oʻlub, Hamul tigʻdin ham itikrak boʻlub. Alar ham koʻp elni halok aylabon, Halok aylaganni xoʻrok aylabon. Otidin muborizni yiqqon zamon, Yiqilgʻoch, taloshib tugatmak hamon. Demonkim yebon jismu qolabni ham, Ne jismu ne qolabki, markabni ham. Ajabroqki, ne xasmu ne oʻz debon, Yiqilgʻonni filhol uzushub yebon. Bu yangligʻki aylab nabard ul sipoh, Koʻp el boʻldi oqshomga tegru taboh. Base ul jamoatdin oʻlturdilar Ki, to oʻzni xandaqqa yetkurdilar. Chu parxoshdin qolmayin jonlari, Kirib jon arosigʻa qoʻrgʻonlari Oʻkush rev ila hisn azmi qilib, Hamul devvash xalqdin ayrilib. Bular aylagach rev ila tarki razm, Alar ham qilib togʻu sahrogʻa azm. Tong otquncha oshubu gʻavgʻo bila, Qalin it masallik alolo bila. Bori ogʻzida telba itdek yolin, Adadda vale it tukidin qolin. Chu hozir boʻlub shah qoshigʻa sipoh, Musibat tutub xayli gʻoyibqa shoh. Qabul aylagan ish koʻrunub qatigʻ, Pushaymonligʻi hech qilmay asigʻ. Chu koʻshish sori topmayin hech yoʻl, Zarurat urub chora zayligʻa qoʻl. Bilibkim, necha kun tahammul kerak, Qilur ishda koʻprak taammul kerak. Yemakdin chu xolidur ul marzu bum, Magar topmayin tu’ma ul xayli shum, Yonib oʻz makonigʻa azm etsalar, Qilib avd, kelgan sari ketsalar. Yetib ishga ul lahza nazzoraye, Qila olgʻay ul qissagʻa choraye. Ham ushbu deyilgan kibi ul guruh Nima topmogʻondin boʻlub chin sutuh. Bori qildilar avd kelgan sari, Dara ichra sigʻmay kirib ichkari. Alargʻa chu yuzlandi ovoraliq, Zamona unutti sitamkoraliq. Shah otlandi ul xayli dono bila, Razin royu aqli tovono bila. Rikobida san’atgar el behisob, Qilib ul dara sori bori shitob. Chu yettilar, ermas edi ul dara, Ochuq julgaye erdi xoʻbu sara. Va lekin iki jonibi iki togʻ, Nechukkim berib erdi ul el surogʻ. Iki togʻ arosida massohi chust, Yaqinroq yerin ayladi bozjust. Tanob onchakim chektilar har sari, Yaqinroq yeri erdi oʻn ming qari9. Nujum ahli soat qilib ixtiyor, Kezib markab uzra shahi baxtiyor. Buyurdiki toʻktilar ul yerga rang(1)0, Tushub qoʻydi soat bila xora sang. Gudozandaligʻ ichra ming korgoh, Qilib, oʻylakim koʻra tayyorgoh. Muhandislar aylab fusunsozliq, Masohat bila korpardozliq. Boʻlub korgarlar dogʻi ishda chust, Raja jadvali birla poku durust. Gach oʻrnigʻa mahlul etib haftjoʻsh11, Quyub yerga san’atgari saxtkoʻsh. Solib haftjoʻsh ustiga taxta tosh, Bori jonibi tez boʻlgʻon tarosh. Qoʻpub yona ustodi Boniyhasab, Qoʻyub toshni toshqa lab-balab. Chu bir sath ul tosh hamvor oʻlub, Yana ustida ish namudor oʻlub. Chu tuligʻa oʻn ming qari erdi arz, Binosigʻa besh yuz qari boʻldi arz1(2). Necha ming bu ish uzra ustod edi Ki, san’atda bannou haddod edi. Qoʻyub ul sifat darz-bardarz tosh Ki, boʻlmay sari moʻy anga darz fosh. Yana erdi muzdur sondin fuzun, Nechakim qiyos etsa ondin fuzun. Boʻlub olame boʻyla san’atnamoy, Kecha-kunduz ish qildilar olti oy Ki, necha ming ustodu san’atgari, Tamom ettilar Saddi Iskandariy1(3). Muarrixdin ettim bu nav’ istimo’ Ki, topti sad uch yuz qari irtifo’. Iki zina dogʻi yasab el sori Ki, chiqqay quyidin ulus yuqori. Yana kunguru burj etib qal’avor, Temurlar bila aylabon ustuvor. Yasab iki manzil nigahbon uchun, Tashib tosh koʻp sangboron uchun. Qilib anda ta’yin necha yuz kishi Ki, sad hifzi boʻlgʻay alarning ishi1(4). Chu sad boʻldi andoqki charxi kabud, Jahonofaringʻa shah etti sujud. Bu holatda ul xayli muhliksitez, Solib dashtu vodiy aro rustaxez. Yetishtilar andoqki, ma’hud edi, Burungʻicha un-shayn mavjud edi. Balo raxnasin toptilar, oʻyla rust Ki, tish birla tirnogʻlari boʻldi sust. Dedi shohkim: «Sangboron qiling, Balo xayligʻa toshni parron qiling!» Aningdek alar boshigʻa yogʻdi tosh Kim, ul toshdek tushti tuproqqa bosh. Chu yoʻq erdi gʻavgʻolaridin asigʻ, Boʻlub qatl toshidin andeshaligʻ. Yonib bir-birisiga aylondilar, Chu sud etmadi jahdu jidd – yondilar. Yer ahligʻa har zulmkim surdilar, Falakdin borigʻa evaz koʻrdilar. Bu bedodkim aylab ul qavm fosh, Ne tong osmondin agar yogʻsa toshgʻ Necha qatla mundoq topib goʻshmol, Yana ul taraf boqmogʻ etmay xayol. Bu oyin ila chun shahi purxirad Ki, ya’juj daf’i uchun chekti sad. Qilib xotirin jam’, qildi xirom, Sipah birla yod aylab asli maqom. Necha kun chu qat’ ayladi marzu bum, Yana boʻldi manzilgahi taxti Rum. Ketur soqiy, ul jomi taqvishikan Ki, koʻnglumga tushmish havoi vatan. Tilarmen kezib rub’i atlolni, Desam ranji gʻurbatdagi holni. Mugʻanniy, chu toptim maqomimda kom, Tuzat kom ila sen dogʻi bir maqom. Qilib fahm ul ohangning rangini, Yana tark etay sayr ohangini. Navoiy, vatan boʻldi manzil manga, Bu manzildin ammo ne hosil manga Ki, har kimki bor erdi yoru qarin, Boʻlubtur adam sori gʻurbatguzin. AvvalgiII- qism Keyingi |
| № | Eng ko'p o'qilganlar |
|---|---|
| 1 | Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 62484 |
| 2 | Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 58307 |
| 3 | Gʻazallar [Nodira] 40527 |
| 4 | Guliston [Sa’diy] 36752 |
| 5 | Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 23375 |
| 6 | Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 23215 |
| 7 | Sobiq (hikoya) [Said Ahmad] 22338 |
| 8 | Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 19610 |
| 9 | Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 18699 |
| 10 | Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 14513 |
Tush.UZ - Tushlar tabiri