Садди Искандарий (I- қисм) [Alisher Navoiy]

Садди Искандарий
I

Худоё, мусаллам худолиқ санга(1),
Биров шаҳки, даъби гадолиқ санга.
Худованди бемислу монандсен,
Худовандларга худовандсен.
Забардастлар зердастинг сенинг,
Бийиклар келиб борча пастинг сенинг.
Санки кўргузуб мавж дарёйи жуд,
Сен айлаб аён коргоҳи вужуд.
Вужуд аҳлининг коми жудунг била,
Келиб жуд қойим вужудунг била(2).
Вужудунг қачон қилса зоҳир қидам,
Бўлуб борча ашё вужуди адам.
Замонеки кавнайн маъдум эди,
Адам тангнойида мактум эди.
Не кун оразидин бор эрди нишон,
Не тун турраси анда анбарфишон.
Саҳардин фалак золи рў тоза йўқ,
Шафақдин юзига анинг ғоза йўқ.
Не афлоку, не муттасил анда давр,
Не эл, не анинг давридин элга жавр.
Не олам диёридин осор ҳам,
Не пайдо диёр ичра дайёр ҳам.
Сен ул навъ мавжуд эдинг, бал вужуд
Ки, будунгға йўқ эрди нанги набуд.
Аён бўлмайин баҳри зотингға мавж,
Анинг мавжиға не ҳазизу не авж.
Жамолингки меҳри жаҳонтоб ўлуб
Хафо пардаси ичра ноёб ўлуб.
Жамолингға чунким зуҳур истадинг,
Қуёшингға ифшойи нур истадинг.
Бу навъ иқтизо айлади хўблуғ
Ки, қилғайсен изҳори маҳбублуғ.
Чу маҳбублуқ амри пинҳон эмас
Ки, то бўлмағай ошиқ имкон эмас.
Чу бори ҳуснға ишқ лойиқ басе,
Керак бўлди ҳуснунгға ошиқ басе.
Чу бир жунбуш этти аён баҳри зот,
Падид ўлди амвождин коинот.
Ики ҳарф амрин қилиб нуктавар,
Аён айладинг мунча дилкаш сувар.
Чу қилдинг малак хайлини жилвасоз,
Алар қисмати бўлди зикру ниёз.
Ики, учу тўрт очилиб парлари,
Ҳарими жалолинг кабутарлари.
Тилаб ул кабутарлар оромини,
Ясадинг фалак қасрининг томини.
Чу афлок тарҳиға чектинг қалам,
Ҳаво сафҳасиға чекилди рақам.
Тўқуз гунбад ул навъ чектинг баланд
Ки, ваҳм анда руст айлай олмас каманд.
Келиб бир-бири ичра ҳар бир ниҳон,
Фазо ҳар бирига жаҳон дар жаҳон.
Алар жавҳарини басит айладинг,
Бирин секизига муҳит айладинг.
Бори бир-бири жавфида тў-батў,
Бири бирга вобаст ўлуб мў-бамў.
Борин табъ бир жониб айландуруб,
Бурунғи борин табъ ила ёндуруб.
Бўлуб ул секизнинг мадори анга,
Таҳаррук аро ихтиёри анга.
Яна бирда сабт айладинг собитот,
Анга сайр, аммо буларға сабот.
Тушуб давр аро жоми нилуфарий,
Анга берк юз минг шараф гавҳари.
Мурассаъ жавоҳир била бўлса жом,
Вале давр аро жом топса хиром.
Неча бор эса сайр зоҳир анга,
Не тонг маҳкам ўлса жавоҳир анга.
Бўлуб жилвагар юз туман моҳваш,
Вале жилва ичра сукун бирла хуш.
Яна бирни ундур ҳисор айладинг,
Бировни анга қалъадор айладинг.
Муҳандис шиори тааммул иши,
Таҳаммуллиқ ул навъ бўлмай киши.
Батийравлиғи ҳилм аёғи киби,
Гаронжонлиғи сабр тоғи киби.
Кўзидин бало рахнаси очилиб,
Дамидин нуҳусат ўти сочилиб,
Қаро юз била чархи гардуннишин,
Нечукким, харос уйи ичра чибин.
Яна бирни бир маъбад эттинг васеъ,
Анинг обиди қадр аро бас рафеъ.
Саодат зиёсин сочиб меҳрсон,
Юзинда шараф ҳулласи тайласон.
Топиб «Кимиёйи саодат»қа йўл,
Фалак хонақоҳида ғаззолий ул(3).
Фалак гунбади ичра қандилдек,
Ваё Арш буржида Жибрилдек.
Бўлуб яхшилиққа мунир ахтаре,
Харидор, яъни дейин Муштарий.
Яна бирни бир мақтал эттинг ажиб,
Анинг сокини қотили, бас муҳиб.
Киши тиғидин топмайин баҳр амон,
Бешинчи мамоликда ул қаҳрамон.
Келиб ламъаи тиғи барқи бало,
Ҳамул сув аро халқ ғарқи бало.
Бўлуб шева эл бўйнин урмоқ анга,
Итик тиғ ила бош учурмоқ анга.
Кесук бошнинг косасин жом этиб,
Вале қон май ўрниға ошом этиб.
Келиб иш анга чарх даврида қаҳр,
Қадаҳ даврида, ўйлаким қатра заҳр.
Яна бирни бир равза қилдинг назиҳ,
Муқими анинг ҳурдин ҳам фариҳ.
Демай ҳурким, чарх мулкида шоҳ,
Анга тахти феруза оромгоҳ.
Сипеҳр аҳлининг зеб ила зайни ул,
Демай айни ул, қурратул-айни ул.
Бўлуб зоти рахшанда миръот анга,
Гувоҳ ушбу даъвода заррот анга.
Бири гунбади чархи гардон аро,
Анингдекки, зар шамса айвон аро.
Яна бирни тоқи баланд айладинг,
Муқим анда бир нўшханд айладинг.
Қуёш чеҳралик шўхи барбатнавоз
Ки, жон риштаси тор анга, чолса соз.
Чу ториға дастон гузориш бериб,
Бағирларға тирноғи хориш бериб.
Қачон хушнаво лаҳн бунёд этиб,
Агар Ақли Кулл бўлса фарёд этиб.
Қаёнким етиб барбатидин нағам,
Не йўл анда топиб кудурат, не ғам.
Фалак тоқида ун чекиб кўнгли тинч,
Бўлуб, ўйлаким доира ичра синч.
Яна бирни қилдинг кутубхонае,
Ичинда китобатда фарзонае.
Мудаққиқ замирида мамлу фунун,
Келиб диққат аҳли аро зуфунун.
Иши сарбасар лаъбу найранг ўлуб,
Сувдек қайдаким етса, ул ранг ўлуб.
Шиори хароши қалам айламак,
Нукат сафҳа узра рақам айламак.
Фалак дуржида лавҳи даркордек,
Давот узра бир нақши паргордек.
Яна бирни соз айладинг турфа дайр,
Анинг сокинин айладинг тезсайр.
Боридин итикрак хироми анинг,
Вале тегмайин ерга гоми анинг.
Манозилға бот-бот қилиб интиқол,
Отин гоҳ этиб бадру, гоҳи ҳилол.
Вуболу шараф кўргузуб суръати,
Гаҳи заъфи ортиб, гаҳи қуввати.
Фалак даврида суръати ичра зўр,
Тегирмон тоши узра андоқки мўр.
Чу обоға бу навъ бердинг сифот,
Алар таҳтида айладинг уммаҳот.
Аъто етти-ю, тўрт қилдинг ано,
Натижа уч эттинг булардин яно(4).
Не тонг, гар ано тўрт қилдинг мубоҳ
Ки, тўрт ўлди шаръ ичра жойиз никоҳ.
Бирининг мизожини тез айладинг,
Анинг табъини шуълахез айладинг.
Бирига бериб лутфи табъи ҳаёт,
Ҳаёт аҳлиға бердинг андин нажот.
Бирин сойир эттинг, нечукким само,
Сафо ичра миръоти гетинамо.
Ясодинг касофат бирининг ишин
Ким, ул бўлди бу ишдин асфалнишин
Бериб бу тазаввужға пайванд ҳам,
Падид айладинг неча фарзанд ҳам.
Бирига ҳажар жисмидин тўшадур,
Анга нақд балким жигаргўшадур.
Бирига нуму жилвасидин ҳаёт,
Қади жилвада найшакар, бал набот.
Бирин лутф аро жавҳари жон дейин,
Анга обхўр оби ҳайвон дейин.
Мунга тегру ғилдинг маротибнавард
Ки, очтинг башар гулбуни ичра вард.
Очилғоч бу гулшанда инсон гули,
Не инсон гули, боғи ризвон гули.
Таниға шарафдин дувож айладинг,
Бошин ҳам сазовори тож айладинг.
Қилиб кўнглини роз ганжинаси,
Юзин айладинг зот ойинаси.
Анга айлагач нури ҳуснунг зуҳур,
Ўқубон малак хайли Аллоҳ нур.
Чу бу навъ мавжуд қилдинг ани,
Малойикка масжуд қилдинг ани.
Қаю кўзгуда тутса аксинг вужуд.
Малойик нечук қилмағайлар сужуд.
Бош индурмаган айлаб изҳори таън,
Не тонг таъм нуни анга тавқи лаън.
Чу бердинг анга рутба мундоқ баланд,
Қилиб кўнглини севмагинг аржуманд.
Чу ишқинг ўти солди кўнглига тоб,
Қуёшнинг юзидин кеторди саҳоб.
Қуёшингға худ монеъи йўқ эди,
Ҳижоби анинг ўзлуги-ўқ эди.
Чу рафъ айладинг ул ҳижобин анинг,
Фузун айладинг ишқи тобин анинг.
Сени кўрди ҳар ёнки солди кўзин,
Чу бори сен ўлдунг, итурди ўзин.
Ажаб ҳолким, бўлса айни шуҳуд,
Чиқорғой биров жонидан шавқи дуд.
Зиҳи турфа маъшуқи ошиқнавоз
Ки, қилмоққа ўз ҳуснини жилвасоз.
Карам бирла халқ айлагай оламе,
Бу оламда мақсуд анга одаме.
ғараз одаме анга олам туфайл,
Неким ғайри оламдур, ул ҳам туфайл.
Киши кўрмамиш ҳаргиз андоқ киши
Ки, ошиққа ошиқлик ўлғай иши(5).
Яқин англасам ғайр бордур адам,
Ўзунг ошиқу ишқу маъшуқ ҳам.
Чу маъшуқу ошиқ сен ўлдунг тамом,
Санга ишқу ушшоқдин вассалом.
II
Муножот ул Карими Халлоқ ва мукаррами алал-итлоққаким, карамининг «коф»и саркашлик била ёзуқ «қоф»ини ерга паст қилур ва «ро»си ройи оламоро била маъсият «айн»ин кўр этар ва «мим»и лутфи эмим била хато хаттиға афв рақами чекар ва ўз журми олойишин демак ва баҳри ғуфронидин амон истамак

Лакал-ҳамд, ё Акрамал-Акрамин,
Карам аҳлин этган гадойи камин.
Карим ўлса оламда ҳар навъ шоҳ,
Анга сен карам қилдинг ул дастгоҳ.
Карамдин киши қайда сочқай дирам,
Дирам сен анга қилмоғунча карам.
Карам аҳли гар соҳиби тож эрур,
Ки, хони наволингға муҳтож эрур.
Анга сен хазойин эшигин очиб,
Чу сочмоққа амр айлабон, ул сочиб.
Бас, ул филҳақиқат карамкеш эмас,
Ўзунг Мукрим, ул бир сабаб беш эмас.
Чу сен Мукрим, аҳли карамдур сабаб,
Десам Акрамул-Акрамин не ажаб.
Мунга ўзга маъни доғи бордур,
Акобир сўзидин намудордур
Ки, айни карамдин қачонким Илоҳ,
Гунаҳкордин ўткарур бир гуноҳ.
Карам фартидин будур онинг иши,
Ким ул ишга ўзга тутулмас киши.
Улусқа агар ул гуноҳ ишдурур,
Қиёматқача афву бахшишдурур.
Бу янглиғ карамдин расули амин
Сени этмиш ул Акрамул-Акрамин.
Илоҳий, аларким гунаҳкор экин,
Сен ўткармаган не гунаҳ бор экинғ
Чу ҳар мужримекм, сен эттинг карам,
Сўрулмас ҳамул журм ила ўзга ҳам.
Агар афв бирла карам будурур,
Бори халқнинг журми маъфудурур.
Сангаким карамдур бу ғоятқача
Ким эл маъфу ўлса ниҳоятқача.
Чу дарёйи раҳматқа солғанда мавж,
Қуруқ қолмамиш не ҳазизу не авж.
Неча менда журм ўлса беҳад падид,
Не янглиғ бўла олғамен ноумид.
Неча маъсиятдин табаҳкормен,
Ниҳоятдин ортуқ гунаҳкормен.
Қадимни хижолат юки хам қилиб
Анга журм сарборлиқ ҳам қилиб.
Тутошиб вужудумға ҳирмон ўти,
Не ҳирмон ўти, балки исён ўти.
Бу исён ўти ичра куймак аро,
Бўлуб дудидин рўзгорим қаро.
Не исён ўти, балки оташкада,
Анга ҳема бу жисми меҳнатзада.
Не оташкадаким томуғдин нишон,
Забоналари кўкка оташфишон.
Гунаҳ шуъласин чун чекиб ул томуғ,
Куюб абри раҳмат нечукким момуғ.
Шарардин кавокиб юзи ўртаниб,
Не кавкаб, малойик пари чўрканиб.
Қарортиб тутун чарх жавфин тамом,
Замона қўюб онинг отини шом.
Демай шом, меҳнат палоси дейин,
Жаҳон кийди мотам либоси дейин.
Гунаҳда мени ўлтурурга қазо,
Кийиб даҳр шахси либоси азо.
Ичин ҳам қаро қайғу ғамнок этиб,
Яқосин доғи субҳдин чок этиб.
Ўкуш тийраликлар аро турфа боқ
Ки, чарх этти мушкум саводини оқ.
Саводим баёзиға сўрсанг далил,
Ерур шоми исёнға субҳи раҳил.
Фано пахтаси бил намудор анга,
Кафан риштаси англа ҳар тор анга.
Ажал хайлиға чун ҳужум ортибон,
Адам сори ҳар торидин тортибон.
Нечук бўлмай оҳимдин оташфишон,
Мениким ажал элтгай мўкашон.
ғамим йўқтур ўлмакда эмгак учун,
Нединким туғар кимса ўлмак учун.
Ва лекин бу жонимға эмгакдурур,
Ки асру ёмон навъ ўлмакдурур.
Мунга тегру андинки, ўзни билиб,
Залолат аро умр зойиъ қилиб.
Нафас урмай айлар замон хийралик
Ки, топмай кўнгул кўзгуси тийралик.
Қадам урмайин ғайри бероҳға
Ки, андин тушуб бош тубан чоҳға.
Туну кун харобот аро майпараст,
Қилиб ўзни исён майи бирла маст.
Мусалло гаравда маёло бўлуб,
Ридо гўшаси бодаполо бўлуб.
Бўлуб майкада дайри зулмат асос,
Мен анда қари габри ҳақношинос.
Агар мунча юз бўлса расволиғим,
Сияҳрўлуғу бесару полиғим.
Вале сендин узмаймен асло умид
Ки, эрмон карам баҳридин ноумид.
Бу даргоҳда ҳар ким гунаҳкорроқ,
Иноят қилурға сазоворроқ.
Муни англағач бўлди ҳолим табоҳ
Ки, уммид ила кўпрак эттим гуноҳ.
Ешиттимки, Ҳоруни дарёато
Демишким, чу афв айласам бир хато.
Агар билсалар халқким бегумон,
Не чоғлиғ топармен фараҳ ул замон.
Топарға иноят била парвариш,
Улус қилмағай журмдин ўзга иш.
Илоҳий, туман минг бу Ҳорун киби,
Не Ҳорунки, Ашку Фаридун киби.
Сенинг даргаҳингда не бўлғай хасе,
Демай хаски, ул хасдин ўксук басе.
Алар қилсалар мунча арзи карам,
Бу маъразда не навъ атай сени ҳам.
Алар гар шаҳ ўлса, гадомен ямон,
Ўлар вақти сойил ҳамон, шаҳ ҳамон.
Ёрурда қуёш партавидин саро,
Қачон фарқ ўлур фаҳм заррот аро.
Қилур вақт бу зарраларға карам,
Навоийға лутф айла бир зарра ҳам.
Сазо андин ар журму пиндор эрур,
Сен ул қилки сендин сазовор эрур.
Хато айлаганни ҳисоб айлама,
Хатосиға лойиқ азоб айлама.
Карам бирла журмини кам айлагил,
Гару ул қилди камм, лек карам айлагил.
Агар қилмадинг зуҳду тоат насиб,
Ҳабибингдин этгил шафоат насиб.
III
Ул Расули амин наътиким, рисолат хутбасида муборак алқоби саййид ул-мурсалин келди ва ул шафеъ ул-музаннибин васфиким, ҳумоюн сифоти «Ва мо арсалнока илло раҳматан лил-оламин» ёзилди, алайҳи афзалус- салавот ва акмалут - таҳиёт

Зиҳи анбиё хайлининг сарвари,
Бошинг узра сархайллиқ гавҳари.
Демай анбиё қавму хайлинг сенинг,
Бори офариниш туфайлинг сенинг.
Тутуб гавҳари зотинг аввал вужуд,
Бўлуб сўнгра мавжуд буду набуд.
Замонеки нурунгға бўлмай зуҳур,
Не зулмат бўлуб зоҳир ул дам, не нур.
Чу Ҳақ айлаб ул нурни шамъи жамъ,
Анинг нуридин ёрутуб жамъи шамъ.
Бу машъал чу ўз шуъласин ёрутуб,
Русул шамъи андин ёруғлуқ тутуб.
Демайким русул, ҳар неким топти руҳ,
Бу кибритдин борча топиб футуҳ.
Не кибрит, гугирди аҳмар ҳам ул.
Не гугирд, иксири акбар ҳам ул.
Вужудингдин айлаб қазо кимиё,
Мисин олтун айлаб бори анбиё.
Бу сабқатки, зотингға берди Аҳад,
Санга Бул-башар тонг йўқ ўлмоқ валад.
Атолиққа суратда пайванд эрур,
Вале асли фитратда фарзанд эрур.
Ажаб йўқ сен ўлмоқ ато, ул сабий,
Бу маъниғадур дол «Кунтун-набий»(1).
Қачонким, валад бўлса Одам санга,
Бас аҳфод эрур ўзгалар ҳам санга.
Хирадға солиб ажз зотинг сенинг,
Хирад аҳлиға муъжизотинг сенинг.
Чу Мусоға(2) «Таврот» этиб Ҳақ баён,
Санга ул баён ичра муъжиз аён.
Бўлуб чунки Довуд(3) қисми «Забур»,
Сенинг муъжизинг анда айлаб зуҳур.
Чу Исоға(4) «Инжил»(5) нозил бўлуб,
Ҳақ анда сифотингға қойил бўлуб.
Каломеки сендин топиб интизом,
Анинг лафз бар лафзи муъжизнизом.
Нечаким кутуби осмоний келиб,
Борисинда сендин нишоний келиб.
Бўлуб чун зуҳури валодат санга,
Бўлуб фош нури саодат санга.
Анинг партавидин нечукким қуёш,
Мадойин бўлуб Макка(6) аҳлиға фош.
Сужудунгға бутлар бўлуб ерга паст,
Анингдекки, бут оллида бутпараст.
Ангаким санга берди мундоқ вужуд,
Бу шукронаға сен ҳам айлаб сужуд.
Сени чунки сожид қилиб кирдигор,
Анга сажда қилмоқ бўлуб ошкор.
Сенинг туғмоғинг равшан айлаб жаҳон
Анингдекки, туққай қуёш ногаҳон.
Бу иштин фалак топқач огоҳлиқ,
Санга шаҳлар узра бериб шоҳлиқ.
Фалакка бу бахшиш қилурға не ҳад,
Сени Ҳақ шаҳ этмиш азал то абад.
Гувоҳ ўлди тожи футувват мунга,
Далил ўлди муҳри нубувват мунга.
Бу муҳреки нақшин тутуб ул китиф,
Қуёш ичрадур ахтари мунхасиф.
Не ахтарки, бир хотам этмиш нишон,
Ядуллоҳ(7) аро хотам ўлғон ниҳон.
Вужудунгни чун қилди Ҳақ ганжи роз,
Ҳақиқат дуру лаълидин йўқ мажоз.
Қилиб фош маҳфузи асрор фанин,
Заруратки муҳр этти ўз махзанин.
Демай жисмким, ганжи шоҳийдур ул,
Не хотам, нигини илоҳийдур ул.
Ангаким илик берса мундоқ нигин,
Нигинида тонг йўқ замону замин.
Гини йўқки, ой узра пироядур,
Қуёш устида мушкдин соядур.
Қуёшнинг чу манъ айлади сояни,
Недин соя касб этти бу пояни.
Чу шамъингнинг ўлди адам сояси,
Нечук бўлди бу соя ҳамсояси.
Қилиб ҳар кун ул сояға рашк фош,
Тўкар сарғариб, титраб ашкин қуёш.
Қуёшингғаким банда юз бадрдур,
Ики зулф ики лайлатул-қадрдур.
Демай зулф, ики гесуйи анбарин,
Қарориб алар атридин мушки Чин.
Сабо Чин(8) сари андин элтиб шамим,
Бўлуб Чин доғи нофаи мушкин насим.
Недин бўлди Чин нофаси мушкфом,
Булардин агар қилмади мушк вом.
Ўрулганда топиб чу тобу шиканж,
Ики анбарин афъи, ул жисм ганж.
Қачонким тарар чоғда тобин очиб,
Сабо барги гул узра сунбул сочиб.
Юзунг сунбули анбаринфом аро,
Саодат тазарви тушуб дом аро.
Қушеким санга бастаи дом эмиш,
Азозилдек фарруханжом эмиш.
Аёғингға тайреки афгандадур,
Агар чуғз бўлсунки, фархандадур.
Бировким эрур ганж вайронаси,
Не ғам аждаҳо бўлса ҳамхонаси.
Аларким ўлумга даво қилдилар,
Асо ташлабон аждаҳо қилдилар.
Очилғоч каломингдин оби ҳаёт,
Ани тўрт бурқаъға солди уёт.
Чу ҳабли матининг аён қилди зўр,
Мунунг айлади аждаҳосини мўр.
Не Мусо-ю, Исоки, бори милал,
Чу шаръинг аён бўлди топти халал.
Зиҳи офтоби рисолатпаноҳ
Ки, анжумдек эттинг русулдин сипоҳ.
Вале чунки хуршидинг этти зуҳур,
Кавокиб сипоҳин ниҳон қилди нур.
Неким чарху анжум санга жилвагоҳ
Ки, жилванг чоғи Арш(9) ўлуб хоки роҳ.
Рикобингда човуш ўлуб Жабраил.
Бу маъниға меърож шоми далил.
IV
Ул ҳумойи баландпарвоз тайронининг суръати таърифидаким, меърож шабистонида кўзи наргиси била кўнгли ғунчаси «мозоғал-басару ва мо таро» жўйборидин шодобдурур ва тақарруб айвонида муқаввас қошлари « қоба қавсайни ав адно » эътиборидин баҳраёб

Не шом ул шабистони фархундафол,
Булуб офариниш узориға хол.
Демай холким, гесуйи мушкрез,
Қилиб офариниш уза мушкбез.
Чу онинг бўлуб ошкоро иси,
Жаҳонни тутуб мушкисоро иси.
Тааний била жунбиш айлаб насим,
Ёйиб мушк зимнида авроқи сим.
Не симин варақ, балки юз ламъа нур,
Қилиб ул шабистонда ҳар ён зуҳур.
Ул анвордин жирми ғабро ёруб,
Не ғабро, шабистони хазро ёруб.
Фалак гулшани равза бўстонидек,
Сипеҳр ахтари хулд ризвонидек.
Малойик иниб равшан ахтар киби,
Учуб даҳр даврида шабпар киби.
Бу қушлар жиноҳи ели чун етиб,
Шаётин ғуборини барбод этиб,
Бу янглиғ кеча ул чароғи сипеҳр,
Юзи тоза гулбарги боғи сипеҳр.
Қуёшдек улусдин ниҳоний бўлуб,
Ери ҳужраи уммаҳоний бўлуб
Ки, ногоҳ чоқилди бир тез барқ
Ки, офоқни қилди нур ичра ғарқ.
Демай барқким, тойири барқсайр,
Қўлида бир ул навъким барқтайр.
Бири Арш айвонининг тойири,
Бири хулд бўстонининг сойири.
Анга Сидра кохи навогоҳ ўлуб,
Мунга равза боғи чарогоҳ ўлуб,
Келиб ҳосилан Жабраили амин,
Етиб турфа товуси хулди барин.
Буроқи(1) сабук сайри қудсий сиришт.
Бўлуб жилвагоҳи риёзи биҳишт.
Фалак сайридин тез ором анга,
Минг иллиқ фалак сайри бир гом анга.
Қаёнким солиб гом пайки назар,
Юз онча қилиб гоми онинг гузар.
Чу етти паёмовари раҳнавард,
Бўлуб жабҳадин хоки даргаҳнавард.
Юзин меҳрдек айлагач хоксуд,
Ҳабибиға еткурди Ҳақдин дуруд
Ки, ҳижрон бисотин тай этмак керак,
Қўпуб Ҳақ висолиға етмак керак.
Ешитгач бу сўз сойири чархгом,
Равон қўпти бўлмоққа гардунхиром.
Чекиб қосид ул рахшу айландуруб,
Сафар созни қўлдаб, отландуруб.
Чу отланди рокиб, нечукким дарахш,
Бурун сурди Байтул-ҳарам(2) узра рахш.
Яна пўяда қўйди Ақсоға юз,
Не Ақсоға юз, чархи аълоға юз.
Ўтуб ҳамли аввалда бу боғдин,
Елу ўт била суву туфроғдин.
Чу жавлонгаҳи бўлди бу тийра фарш,
Бурун ҳамлада фаршдек қолди Арш.
Фалакдин демай ўтмак осон эди,
Қуйиғи тиҳи бирла яксон эди.
Бурунғидаким ойға қилди видоъ,
Қамар манзили бўлди тақташ-шиоъ.
Чу касб этти ул нури жовиддин,
Қамар пояси ўтти хуршиддин.
Чу рахши икинчига урди қадам,
Аторидға(3) синди давоту қалам.
Кўруб уммийи илмлар махзани,
Равон илм касб этмак ўлди фани.
Учунчи сори чун шитоб айлабон,
Фалак Зуҳраға(4) эҳтисоб айлабон.
Йўлидин қочиб зоҳир этмай суруд,
Равон ёшуруб чодири ичра руд(5).
Чу тўртунчи сори таковар суруб,
Қуёшқа басе сарзаниш еткуруб.
Бўла олмайин ул шабистонда фош,
Кириб ер тубига уётдин қуёш(6).
Бешинчига чун еткуруб гомни,
Қилиб бандаи амри Баҳромни(7).
Ки, солиб улус таркидин қинға тиғ,
Қилиб тарк қон тўкмагин бедариғ.
Чу олтинчиға еткуруб раҳбари,
Ўқуб хутбаи давлатин Муштарий(8).
Дуосиға минбарда чун қўл очиб,
Бошиға фалак нақди анжум сочиб.
Етинчига чун обир айлаб саманд,
Саодатдин ўлуб Зуҳал(9) баҳраманд.
Бўлуб дафъ анинг борча наҳсияти,
Қули бўлуб анинг саодат оти.
Чу айлаб секизинчи сори мурур,
Савобит топиб мақдамидин сурур.
Очиб гулларин ул мусамман чаман,
Боши узра сочиб гулу настаран.
Ҳамал чун анингдек топиб меҳрибон,
Керакмас дебон Мусо янглиғ шубон.
Бўлуб садқаси чархи даввор уйи,
Қилиб давра, андоқки ассор уйи.
Ики пайкар очиб дуосиға эл,
Тонгиб хизматиға ики ерда бел.
Мушарраф қилиб чунки харчангни,
Очиб рахши темориға чангни.
Қочиб Шер етган замон ул далер,
Қари тулку ул навъким етса шер.
Бўлуб Хўшаға дона гавҳар киби,
Не гавҳар киби, балки ахтар киби.
Аёғиға Мезон қўюб бошини,
Адолат юзидин тузуб тошини.
Чаён нўш сочмоқ қилиб ибтидо,
Етиб нишининг банд-банддин жудо.
Бўлуб қош учидин ишоратнамой,
Бериб қоби қавсайндин мужда Ёй.
Сути Ўчкунинг шираи жон бўлуб,
Анинг қатраси дурри ғалтон бўлуб.
Йўли устида Қубқаким сув сочиб,
Сочар вақти сув йўқки, инжу сочиб.
Фалак деб дамидин тирилганда Ҳут
Ки, «Субҳона ҳаййил-лази ло ямут»(10).
Фалак боғи андоқ топиб зебу фар
Ки, бир чарх ўлуб анда ҳар нилуфар.
Чу гарм айлабон чархи атласқа от,
Тўшаб атласин оти оллинда бот.
Чу сайр айлаб ул неча торам сори,
Таковар суруб Арши аъзам сори.
Бўлуб муфтахир Арш анинг зотиға
Ки, наъл айлабон «айн»идин отиға.
Бериб чунки Курсига пирояе,
Уружиға Курси бўлуб пояе.
Мунаввар бўлуб Лавҳ анворидин,
Қилиб шамса хуршид рухсоридин.
Қаламға етиб мақдамидин кушод,
Ёзиб чашмзахми учун «ин якод»(11).
Суруб барқсайрини жон мулкига,
Не жон мулкига, ломакон мулкига.
Гузаргоҳи ул дамки Рафраф бўлуб,
Юзидин дамо-дам мушарраф бўлуб.
Ўтуб доғи бир ерга тортиб алам
Ки, бўлмай анга ҳамраҳи ҳамқадам.
Қолиб пўядин пайки афлокгард,
Қадам олмайин рахши гардуннавард.
Буроқин тушуб пайкига топшуруб,
Қадамсиз юруб, пўясиз гом уруб.
Не тўрт аслдин кўнглига ёрлиқ,
Не олти тарафдин хабардорлиқ.
Ҳам олти-ю ҳам тўрт мавқуф эди,
Анинг хотири бирга машъуф эди.
Бўйидин вужуди либосин сўюб,
Бошидин таайюн ливосин қўюб.
Вужудин адам гарди айлаб соғинч,
Вужуду адамдин бўлуб кўнгли тинч.
Ўзидин чу жонида қолмай нишон,
Солиб ўзни жонон сори жонфишон.
Ўзидин ўзин токи қилмай халос,
Қила олмайин ўзни жононға хос.
Чу ўзлукни ўздин қилиб бартараф,
Қилиб жилва мақсуд анга ҳар тараф.
Бўлуб рафъ ўзлук аро пардаси,
Падид ўлди ваҳдат саропардаси.
Ниқоб анда етмиш минг этти зуҳур,
Анинг кўпраги зулмат, озроғи нур.
Ки, рафъ этти борин ҳидоят ели,
Ҳидоят ели йўқ, иноят ели.
Яқинроқ сиғинди висол истабон,
Висол авжиға иттисол истабон.
Неким истабон айлар эрди ҳавас,
Тамомиға Ҳақ еткуруб дастрас.
Ёруб васл хуршидидин айн анга,
Муайян бўлуб қоби қавсайн анга.
Тааллумға етмай «шадидул-қуво»,
Кўзи топти «мо зоғ», ўзи «мо тағо»(12),
Неча икилик нақши нобуд ўлуб,
Бир-ўқ ваҳдати сирф мавжуд ўлуб.
Қилиб майл уммат низомиға ҳам,
Ёниб «Ли мааллоҳ» мақомиға ҳам.
Қилиб мустамиълиқда арзи ниёз,
Топиб Ҳақ таолодин исмои роз.
Агар махфий, ар фош ўлуб Ҳақ сўзи,
Ўзи айтибу ҳам эшитиб ўзи.
Кўруб баҳри ғуфронни чун мавжнок,
Тилаб осий уммат гуноҳини пок.
Бу мақсудини арз қилғон замон,
Талаб бирла топмоқ бўлуб тавъамон.
Чу топиб тилаб топмағонни киши,
Кириб кўнглига авд қилмоқ иши.
Келиб ғунчау боғи ризвон ёниб,
Етиб қатрау баҳри Уммон ёниб.
Топиб ҳар не мақсудким истабон,
Бўлуб борча мавжудким истабон.
Ёниб юз қўюб рахшу йўлдошиға,
Тонилмай етишгач алар қошиға.
Анинг шавкатин беадад топибон,
Неча Аҳмад истаб Аҳад топибон.
Яна секрибон маркаби узра чуст,
Қилиб пўя азми, нечукким нухуст.
Фалак аҳли ичра алоло тушуб,
Малак хайлиға шўру ғавғо тушуб.
Малоик тутуб йўл бошин жавқ-жавқ,
Тамошосида борча кўнглида шавқ.
Жамолиға чун кўзларин очибон,
Табақи нурлар бошиға сочибон.
Анга нур сочмоққа монанд бу
Ки, сочқай киши баҳри Уммонга сув.
Сочиб нуру бори аёғин ўпуб,
Аёғ неки, рахши тувоғин ўпуб.
Чу бир хайл этиб хайрбодиға майл,
Етиб, хайра мақдам, дебон ўзга хайл.
Булар қилмайин авд, побўс этиб
Ки, бир ўзга хайли малоик етиб.
Малакдин тўлуб, баски, ҳар қўл анга,
Нузул этгали боғланиб йўл анга.
Туман минг шарор ичра бир ламъа нур,
Ўкуш хайли нор ичра бир ламъа нур.
Вале нуриға нордин йўқ газанд,
Бўлуб нор ул нурдин баҳраманд.
Бу янглиғ кириб хайли афлок аро,
Гузар қилғали маркази хок аро.
Бошиға анинг эврулуб ҳар фалак.
Нечукким, фалак узра хайли малак.
Чароғиға парвоналардек нужум,
Ўзин ўртамакликка айлаб ҳужум.
Не парвонаким, борча шамъин тутуб,
Анинг машъали нуридин ёрутуб.
Фалак аҳлин айлаб чу нур ичра ғарқ,
Фалакдин иниб ерга андоқки барқ.
Гули чун қилиб тоза бу боғни,
Етиб ғайрати Арш туфроғни.
Тушуб бўлғоч оромгоҳи висоқ,
Ёниб пайку жаннатқа элтиб Буроқ.
Мунунгдек сафарким эмас халқ иши
Ки, шарҳин анинг айлай олмас киши.
Хирадни не тонг айласа бадгумон
Ки, боштин-оёқ бор эмиш бир замон.
Бориб келмак андоқ топиб иттисол
Ки, бўлмоқ бурун сўнгра лафзи маҳол.
Не ерга етишгай хирад билмаги,
Бор эрса борурдин бурун келмаги.
Даме сайр этардин бийик ҳиммати,
Муродини ҳосил қилиб уммати.
Бориға бериб муждаи шодлиғ,
Гунаҳ интиқомидин озодлиғ.
Навоийға бўлса гунаҳ беҳисоб,
Анга ҳам, гуноҳиға ҳам не ҳисоб.
Шафеъ ўлғон ўлса бу янглиғ расул,
Ҳақ ул навъ ани қилғон ўлса қабул,
Иши неча журм ичра мушкилдурур,
Бағишланғон эл ичра дохилдурур.
Қачон ҳожати бўлғай эрди раво,
Агар топмаса эрди мундоқ наво.
V
Бу «Хамса» такмилидаким, салавоти хамса адосидек аввал фажр сажадотидин «Сиймоҳум фи вужуҳиҳим мин асариссужуд» зумрасиға кирилди ва зуҳр ракаотидин «Варкау мааррокиин» хайлиға қўшулулди ва аср қиёмидин «Ва иқомас-саловот» жамоатиға юз қўюлди ва мағриб қироатидин «Иқраъ бисми раббикаллази халақ» халқиға бош индурулди ва эмди ишо ниятидин отил табъни ғафлат уйқусиға борғоли қўймайин

Кел, эй толеъи саъду бахти баланд
Ки, сиздин бўлур одами аржуманд.
Ангаким тушар қайсингиз сояси,
Қуёшдин бийикрак бўлур пояси.
Ангаким етар икингиздин мадад(1),
Мададкори Ҳақдур азал то абад.
Карам айлаб ики қўлум қўлдангиз,
Сўз иқлими сори мени йўлдангиз.
Бу водий аро Хизри(2) роҳим бўлунг,
Қаён юз кетурсам паноҳим бўлунг.
Бурундин чу кўргуздунгуз ёрлиқ,
Басе етти сиздин мададкорлиқ.
Кичик эрканимдин бўлуб қошима,
Улуғ муддао солдингиз бошима(3).
Чу олимға келган бийик тоғ эди,
Тоши итигу йўли бўртоғ эди.
Бу бўртоғлиқ бирла юз печ анга,
Чиқа олмағудек киши ҳеч анга.
Чиқар йўлида тўрт оромгоҳ(4),
Бешинчиси мақсад билоиштибоҳ.
Ҳар оромгоҳида юз навъ ранж,
Вале тутқач ором зимнида ганж.
Анга чиқмоқ ўлмай кишининг иши,
Магарким чиқиб бир, ики, уч киши(5).
Манга чунки сиздин мадад бор эди,
Не сиздинки, Тенгри мададкор эди.
Чиқорға чу қилдим азимат дуруст,
Қадам урдум ул ақба йўлиға чуст.
Қилай деб мақом ул фалакваш сарир,
Итик тош аёғимға эрди ҳарир.
Қадам урмоғим бемадоро бўлуб
Ким, ул хора йўлумда хоро бўлуб.
Қилиб танға осудалиғни ҳаром,
Ҳамул тўрт манзилни қилдим хиром.
Йўлум ичра манзил чу бу тўрт эди,
Чиқорим бийик, ўйлаким ўрт эди.
Солиб чун бийик йўлға чиқмоққа хез,
Макон тай қилиб, ўт киби гарму тез.
Не манзилға етгунча гар ранж ўлуб,
Вале баҳра манзилда бир ганж ўлуб.
Қўюлди чу тўртунчи манзилға гом,
Дедимким, қилай тўрт-беш кун мақом
Ки, йўл ранжидин нотануманд эдим,
Тинорға, басе орзуманд эдим.
Неча кунки дафъ ўлди фарсудалиқ,
Мизожимға юзланди осудалиқ.
Табиатки хўйи касолатдурур,
Тараддуд анга саъб ҳолатдурур.
Хусусанки товшолмиш ўлғай басе,
Қотиғ пўядин толмиш ўлғай басе.
Беш-ўн кунчаким бўлдум оромжўй.
Нишоти маю нуқлдин комжўй.
Ҳаво андоқ айлабдур они лаванд,
Тараб танбалу, кому ғафлат тананд,
Ки, жуз майли кому мурод айламас,
Қадам йўлға урмоғни ёд айламас.
Десам азм тарғибиға юз масал,
Анинг дафъиға кўргузуб минг ҳиял.
Йўл эмгакларин ёд қилғон замон,
Бўлур хотири азм этардин рамон.
Даме бемаю нуқл масрур эмас,
Манга онинг ислоҳи мақдур эмас.
Азимат анга мундин ар қолса кеч,
Не эмгакки чектим, эрур борча ҳеч.
Хусусанки занжирлар бирла ҳам,
Агар чексалар, йўлға қўймас қадам.
Насиҳат мизожиға даргир йўқ,
Кучум етмасу ўзга тадбир йўқ.
Ярим йўлда қолмоқ эрур мушкил иш,
Манга тушган иш кимсага тушмамиш.
Бу достонки сурдум–киноятдурур,
ғараз андин, ушбу ҳикоятдурур
Ки, Ҳақдин ато чу манга бор эди,
Яна бахту иқбол ҳам ёр эди
Ки, чун «Хамса» азмин дуруст айладим,
Камаргоҳиға панжа руст айладим.
Етишмай кўп ул ишта панжамға ранж,
Насиб ўлди беш ганжидин тўрт ганж.
Не васф айлайин, чунки ҳар ким етар,
Тааммул агар қилса, маълум этар.
Ки ганж, ўйла йўқтур Фаридунға ҳам.
Фаридун демай, балки Қорунға(6) ҳам.
Ва лекин бешинчида табъи нажанд,
Неча кун бўлуб лаҳвға пойбанд.
Қадаҳ дурдиға қўл узотибдурур,
Аёғи бу лой ичра ботибдурур.
Ани тортмоғлиқни бу лойдин,
Ҳамул бодаи хотиролойдин.
Неча ўз қошимдин қилурмен хаёл,
Хирад ул хаёлимни айтур маҳол.
Уйеким, ваҳалдин чекар юз киши,
Ани чекмак эрмасдурур мўр иши.
Бу ишдинки табъим ҳаросон эрур,
Агар Тенгри лутф этса осон эрур.
Қачон чекса они иноят қўли,
Илайинда очса ҳидоят йўли.
Талаб йўлида толпина, тирмана,
Не душвор манзилға етмак янағ
Чу Ҳақдин эди ул саодат манга,
Бу душвор иш ичра жалодат манга.
Бу дам ҳамки, мушкилрак ўлмиш ишим,
Ерур Тенгри оллинда-ўқ нолишим.
Агар лутфини айласа ёварим,
Тилимни ёзуғларга узроварим.
Чекиб борча олудалиғдин аёқ,
Тутуб бори беҳудалиғдин қироқ.
Надомат кўзин ашкнок айлабон,
Ҳамул сув била ғусли пок айлабон.
Солиб кўнглума сўз демак ниятин,
Кийиб эгнима доғи сўз кисватин.
Суханварлиғ асбобини соз этиб,
Дури назм сочмоғлиғ оғоз этиб.
Тузай назм мулкида шоҳона базм,
Ҳамул базм сори қилай ёна азм.
Билик тахти узра чиқиб ўлтурай,
Хаёл элчисин ҳар тараф чоптурай.
Намудори расми раёсат қилиб,
Ибо айлаганга сиёсат қилиб.
Маоний сипоҳини жон мулкидин,
Не жон мулкидин, ломакон мулкидин,
Ясоқ бирла еткуртайин фавж-фавж
Ки, тутсун черик не ҳазизу не авж.
Йиғилғоч сипаҳ, тарки базм айлайин,
Жаҳонгирлик сори азм айлайин.
Солиб танға сўз жавшану багтарин,
Қўюб бош уза пок назм афсарин.
Минай кўшишу саъй рахшиға тез,
Сипаҳ зийнатиға қилойин ситез.
Ясолни тузай андоқ ороста
Ки, бир туз чаман сарви навхоста.
Мамоликки, табъ айламиш эрди фатҳ,
Ул иқлимким бўлмамиш эрди фатҳ.
Не иқлим, балким жаҳон кишвари
Ки, топмиш эди фатҳи Искандарий.
Скандардек айлаб сипаҳдорлиғ,
Сипаҳни халалдин нигаҳдорлиғ.
Нечукким, Скандар(7) кезиб хушку тар,
Мусаххар қилай назм ила баҳру бар
Ки, яъни чекиб хомаи хушхиром,
Скандар ишига қилай эҳтимом.
Илоҳи Навоийға тавфиқ бер,
Қаро шомиға шамъи таҳқиқ бер
Ким, ул шоми дайжур офотидин,
Не офотидин, балки зулмотидин,
Чиқорсун Хизр янглиғ оби ҳаёт,
Етурсун Скандар жанобиға бот.
Неча зойил ўлсун ҳаёти анинг,
Тирилсун бу дам бори оти анинг.
VI
Сўз таърифида бир неча сўзким, офариниш дарёсидин бурунғи чиққон гавҳари серобдурур ва хилқат сипеҳридин аввалғи тулуъ этган ахтари пуртоб ва бу муносабат билан ҳазрати шайхи Низомий қаддаса сирраҳу маддоҳлиғиким, бу ахтарнинг сипеҳри гардони ул эрди ва бу таъриф била Мир Хусрав наввара марқадаҳу авсофиким, бу гавҳарнинг дарёйи

Ичар хайл сўз бодаи софини,
Демак фарз келди сўз(1) авсофини.
Будур васфи ичра камолин демак
Ки, бўлмас камолини васф айламак.
Бу таъриф анга бас муважжаҳдурур
Ки, таъриф этардин мунназаҳдурур.
Бийикрак мақом ичра афлокдин,
Не афлокдин, ваҳму идрокдин.
Ул авж узраким сочилиб сўз дури,
Сурайё келиб анда таҳтас-сари.
Вужуд ичра оламға сабқатнамой,
Шараф бирла Одамға рифъатфизой.
Гар ул бўлмаса кимсага йўқ шараф,
Анингдекки, гавҳарсиз ўлғай садаф.
Садаф то гуҳар анда пинҳон эрур,
Анинг хозини баҳри Уммон(2) эрур.
Гуҳардин чу холи бўлур ул садаф,
Ерур тенг улу бир қуруғон кашаф.
Башар зотида жавҳари жон ҳам ул,
Ўлук жисмида оби ҳайвон ҳам ул.
Буким жавҳари жон дедим отини,
Қилай жон била бу сўз исботини.
Чу жисм ичра жон йўқтур, ул йўқдурур,
Яна жонға онсиз бу ҳол-ўқдурур.
Башар хайлиға тил тутулғон замон,
Тириклик ҳамон келди ўлмак ҳамон.
Бу ҳамким дедим оби ҳайвон ани,
Қулоқ тутки, шарҳ айлай осон ани.
Ўлук тиргузур бўлса ҳайвон суйи,
Қилур ҳам бу ишни дами Исави(3).
Қаю кимсаким, сўз берур жон анга,
Қилур жон фидо оби ҳайвон анга.
Ўлукка гар андин эрур жони пок,
Ва лекин тирикни ҳам айлар ҳалок.
Гаҳи масжид ичра алоло солиб,
Харобот аро гоҳ ғавғо солиб.
Ҳам ул чарх баҳриға дурдонадур,
Ҳам ул баҳру гавҳарға афсонадур.
Башар табъининг ишвагар дилбари,
Назардин ниҳон, ул сифатким пари.
Дилоролиғ анда жаҳон дар жаҳон,
Латофат ани кўздин айлаб ниҳон.
Вале гар тилаб халқ офатларин,
Кийиб савт ила ҳарф кисватларин.
Ҳулалким жамолин мушаккал қилиб,
Маъоний дуридин мукаллал қилиб.
Юзига бериб зеб санъат била,
Солиб зулфиға тоб диққат била.
Бериб нуктадонлиғ фасоҳат анга,
Ясаб нуктаронлиғ балоғат анга.
Лутуфдин юзин айлаб ороста,
Бўлуб, ўйлаким моҳи нокоста.
Оғиз равзанидин хиром айласа,
Қулоқ ҳужрасиға мақом айласа.
Не ўтларки солғай жаҳон ичра ул,
Жаҳон ичра йўқ, инсу жон ичра ул.
Бу ҳол ўлса минбар уза ошкор,
Вараъ аҳлининг кўнглин айлаб фигор.
Бири нолаи дарднок айлабон,
Бири далқи пашмина чок айлабон.
Бу янглиғки, шарҳ айладим можаро,
Агар зоҳир ўлса харобот аро,
Бир ўт дурдкашларға солғайки даҳр,
Топа олмағай шуъладин ўзга баҳр.
Кўкусга қоқиб юмруғ ўрниға тош,
Уруб ер уза бўрк ўрниға бош.
Дамеким, анга зоҳир ўлмай вужуд,
Гум эрди адам ичра буду набуд.
Не бу ети қандили воло эди,
Не тўқуз сипеҳри муалло эди.
Адам эрди ҳар неки мавжуд эрур,
Жуз ул зотким, фойизи жуд эрур.
Ҳам ул ваҳдати сирф бўстонидин,
Не бўстон, ҳақиқат гулистонидин.
Бурунроқ насимеки урди нафас,
Ешитгил нафаским, сўз эрдию бас.
Очилди чу ул ел – дам урди нуҳуфт,
Адам ичра юз ғунчаи ношукуфт.
Қаю ғунчаким, гулшани коинот,
Бу жонбахш ел бирла топти ҳаёт.
Нима офаринишда тутмай ўрун
Ки, тебранмиш ўлғай бу елдин бурун.
Қаю вардким, келди анбаршамим,
Ани билки очмишдурур бу насим.
Магар бўлди Руҳул-қудс ҳамраҳи,
Ва ё келди анфоси Руҳуллаҳи.
Анинг бирла кони маоний кутуб,
Йўқ арзий кутуб, осмоний кутуб.
Неча қидмати ортуқ андозадин,
Вале дам-бадам тозароқ-тозадин.
Жаҳон гулшани ичра бу тоза гул,
Қуёш вардидек олий овоза гул
Ки, андиндурур даҳр боғиға атр,
Бори офариниш димоғиға атр.
Вале воқеъ ўлмиш тафовут басе,
Бири гулбун ўлмиш, яна бир хасе.
Бу гавҳардин ўлди тўла ғарбу шарқ,
Вале топти қийматда бисёр фарқ.
Бировга етишгонга қиймат пашез,
Яна бирга қиймат келиб ганжхез.
Бу ганж олгон ул нодири фард6 эрур
Ки, ганжи анинг Ганжапарвард эрур.
Ҳам ул ганжрезу ҳам ул ганжпош,
Бўлуб базлидин даҳр аро ганж фош.
Нечаким очиб ганж тўкмакка қўл,
Вале махзани роз ганжури ул.
Анинг ганжидин ҳар дирам ахтаре,
Яшил куп анга гунбади ахзаре.
Куп остидағи хишт қурси қамар,
Вале бошида ташти заррини хур.
Қазо қисмидин етмайин ранж анга,
Бу янглиғ не бир ганж, беш ганж7 анга.
Тутуб ганжи бу чархи нуҳ тоқни,
Нечукким, қуёш нури офоқни.
Бу янглиғки ганжи маоний тўкуб,
Жаҳон аҳлиға жовидоний тўкуб.
Бу беш ганжидинким жаҳондур тўло
Ки, кўк жавфида доғи йўқтур хало.
Йўқ улким, жаҳонни тўло айламиш
Ки, гардунни ҳам имтило айламиш.
Келиб табъи гардуни олий асос,
Маоний дури анда анжумқиёс.
Бу гардун аро табъи хуршид ўлуб,
Анинг нури оламда жовид ўлуб.
Шиҳоби қалам, чунки айлаб тарош,
Топиб сафҳаи меҳр андин харош.
Аторидки, мавлойи даргаҳнишин,
Қачон хома йўнса бўлуб резачин.
Фалак уд сўзида ахгар қилиб,
Малоик ани уди мижмар қилиб.
Не коғазғаким, килки гавҳарфишон,
Қилиб меҳри заркаш анга зарфишон.
Етиб анда олтинчи кўк зевари,
Ўпуб бошиға санчибон Муштари.
Фалак аҳли ул нома кўрган замон,
Боши узра мисвоке айлаб гумон.
Қуёш чунки нур англамай айнидин,
Ани ёрутуб гарди наълайнидин.
Бўлуб сўз майиға чу ҳуши гаров,
Анга журъакаш йўқ, магарким биров.
Биров йўқки, ҳиндуйи лаъбовари,
Не ҳиндуки, жодуйи донишвари.
Не жодуки, донойи ҳикматмаоб,
Сўзи назм девонидин интихоб.
Чучук нуктадин ёпишиб номаси,
Магар найшакардин бўлуб хомаси.
Анга хома нўги қаранфул киби,
Ва ё сарвиноз узра сунбул киби.
Гаҳ ул сунбули тар қаранфул сочиб,
Қаранфул доғи гоҳ сунбул сочиб.
Сўз ичра анга тезбозорлиқ,
Бу бозор аро турфа атторлиқ.
Валек ул дўконеки мавжуд анга,
Сутуну эшик-сандалу уд анга.
Бу атторлиқда мақосид билиб,
Ани доли дониш Аторид қилиб.
Қачон хома дастонсаро айлабон,
Саводи жаҳонни қаро айлабон.
Чу Ҳиндустондин суруб достон,
Қилиб даҳрни дағи Ҳиндустон.
Сўзи шоҳиди мажлисоройи Ҳинд,
Бу мажлис ичида ўзи ройи Ҳинд.
Демай рой ани, балки юз Кеду рой,
Сазодур анга хокрўби сарой.
Бу ерга чекиб поя хусравлуғи,
Бийик авжида меҳр партавлуғи
Ки, дониш саводида ҳар кимки шоҳ,
Анинг хизматида бўлуб хоки роҳ.
Низомийча гар назми чолок йўқ,
Чу эл мунча – чолок йўқ, бок йўқ.
Сўз авжида гар ул маҳи ховарий,
Бу гар йўқ маҳи ховарий, Муштарий.
Анинг лаълида гар дурахшандалиқ,
Мунунг доғи дуррида рахшандалиқ8.
Гар ул раҳрав ўлса, бу пайрав келиб,
Гар ул шоҳ, бу доғи хусрав келиб
Ки, жаннат алар маскани то абад,
Навоийға маъниларидин мадад.
Яна ҳам қилиб нақджўлуғ адо,
Бу савдоға урди қадам ҳар гадо.
Вале ҳар бирига бир офат етиб
Ким, ул ком таҳсили манъин этиб.
Анингким бўлуб назм пирояси,
Бу савдони қилмоққа сармояси.
Топиб жузъе суд бирла сурур,
Солиб кўнглига ул сурури ғурур.
Тажовуз қилиб ажзу инсофдин,
Қабартиб ўзин даъвию лофдин.
Чу тарки адаб зул этиб иқтизо,
Сўз айтурға тавфиқ бермай қазо.
Агар нақд ила бўлса ҳам борлиқ,
Анга халқ қилмай харидорлиқ.
Не қоғаздаким нукта айлаб рақам,
Рақам қилмай они яна кимса ҳам.
Киши нақл қилмоққа чекмай насақ,
Бўлуб ул варақ рамл чеккан варақ.
Бу хайл ичра бир номуроде эди
Ки, таҳрир қилғон саводе эди
Ки, гарчи юзи зебдин эрди фард,
Ниёз оҳидин лек топти навард.
Бу маънидин ар зулмат, ар нур эрур,
Сўзи гоҳ тилларда мазкур эрур.
Чу ул чошниға мушарраф бўлуб,
Ўзи жаргаликлардин Ашраф9 бўлуб.
Булар чун адам сори кўчмиш эди,
Дегил маснавий оти ўчмиш эди.
Ҳамул боғ аро гул йўқу бўйи ҳам,
Қурумиш эди ул ариғ суйи ҳам.
Биҳамдиллаҳ, ул гул топиб рангу бў,
Бир оққан ариққа яна оқти сув.
VII
Сўз дурлари назмида низомийнизом ва такаллум гавҳарлари интизомида хусравкалом Низомий била Хусрав қойим мақоми, яъни ҳазрати махдумий мавлоно Нуриддин Абдураҳмон Жомий(1) мадда зиллуҳул-олий ало мафориқи фарқат-толибин жанобида арзи ниёз қилмоқ ва изҳори

Биров олди сўз кишварин якқалам
Ки, қилди қаламни сутуни алам.
Қўлиға олиб найза ўрниға килк,
Сўз иқлимини сарбасар қилди милк.
Билик авжининг меҳри тобони ул,
Қаю меҳр, сўз жисмининг жони ул.
Чу суръат аро ўт сочиб хомаси,
Яна гарм ўлуб нукта ҳангомаси.
Ҳамул ўтқаким, назм шамъин тутуб,
Маоний шабистонини ёрутуб.
Чу табъидин оқиб маони суйи,
Келиб чашмаи зиндагони суйи.
Ҳамул чашмадин чун су бермак тузуб,
Суханварлик ўлган танин тиргузуб.
Чу истаб тараб табъи озодаси,
Қуюб назм жомиға сўз бодаси.
Анинг журъаси элни маст айлабон,
Демай мастким, майпараст айлабон.
Не жомеки, май журъасидин наме,
Тарашшуҳ қилиб, маст ўлуб оламе.
Бу янглиғки жоми маоний тутуб,
Малак хайлиға дўстгоний тутуб.
Бўлуб чун анинг жомидин журъачаш,
Бўлуб чарх сўфилари журъакаш
Ки, машъуф ўлуб жоми мастонаға,
Гаров айлабон хирқа майхонаға.
Янги ойни жоми ҳилолий қилиб,
Нечаким тўла бўлса холи қилиб.
Жаноҳайн ўлуб сукрдин хокрўб,
Гаҳи дастафшон, гаҳи пойкўб,
Бу навъ ўлсалар Арши Аъзам эли,
Не бўлғай, хаёл айла, олам элиғ
Чу ул жомдин оби ҳайвон топиб,
Ўни жон бериб, гар бири жон топиб.
Дема жом ила майки, назми равон,
Еру кўк элин айлади нотавон.
Қаю назм, балким жаҳон офати,
Жаҳон офати йўқки, жон офати.
Ешитмаклиги завқнок айлабон,
Вале дарки маъни ҳалок айлабон.
Ғазал дарду сўзини, ваҳ-ваҳ, не дей,
Деса маснавий, Аллоҳ-Аллоҳ, не дей!
Агар назмдин борча услуб анга,
Бори бир-биридин эрур хўб анга.
Вале маснавий ўзга оламдурур
Ки, таъбиға ҳоло мусалламдурур.
Бўлуб жилвагар табъи кўзгусида
Ки, сабт айлади «Хамса» ўтрусида.
Ерур андин ортуқки, ўксук эмас,
Ел андин дер ортуқки, ўксук демас.
Анинг байтиға гар фузундур адад,
Вале йўқтурур мунда маъниға ҳад.
Неча анда дуржи дақойиқдурур,
Вале мунда дурри ҳақойиқдурур.
Бўлур они баҳру муни кон демак,
Ани кўнгул, аммо муни жон демак.
Бурун жилва айлаб аён «Туҳфа»си,
Бериб олам аҳлига жон туҳфаси.
Яна «Субҳа»3 жон риштасин тор этиб
Ки, ҳар муҳра бир дурри шаҳвор этиб.
Чу Юсуф4 сўзин ошкор айлабон,
Зулайҳо киби элни зор айлабон.
Чекиб хома «Лайлию Мажнун»5 сари,
Юз офат солиб тоғу ҳомун сари.
Бу дамким қилиб хомасин дурфишон,
Скандар ҳадисидин айтур нишон.
Шак эрмаски, фатҳ айлабон хушку тар,
Скандар киби олғуси баҳру бар.
Букун комил ул навъ мафҳум эмас,
Бурун бор экан доғи маълум эмас.
Биров кўнгли оллиндаким софдур,
Агар заркаш, ар бўрёбофдур.
Агар бўлса ўз фаннида бебадал,
ғаниматдур ул борчаға филмасал.
Бировким анга нафас қудсийсифот,
Нафас бирла ўлганга бергай ҳаёт.
Қаю кимсаким аҳли идрокдур,
Анга жон фидо қилса не бокдур.
Агар нуктаи жонфизоси анинг,
Бу навъ ўлса, юз жон фидоси анинг.
Ало, токи жон бўлғай инсон била,
Тирик бўлғай инсон доғи жон била.
Ҳадисини эл жониға воя қил,
Ҳамул воядин жонға сармоя қил.
Бу сармоядин бизга коме етур,
Лаболаб майи васли Жомий етур
Ки, Жомийға ўзни қилиб журъакаш,
Сўз айлай адо, масту девонаваш.
VIII
Иноят қуёши васфидаким, файз матлаъидин тулуъ этса, тарбияти хорани ёқути обдор ва лаъли оташин қилур ва ҳидоят саҳоби таърифидаким, жуд ҳавосидин иртифоъ тутса, тақвиятидин туфроқтин лолаи сероб ва гули оташин очилур ва ўзининг кўнгли хораси ул қуёш партавин топқонин демак

Бировким, эрур ёвар иқбол анга,
Не иш қилса фархундадур фол анга.
Қаю ишгаким ройи озим бўлур,
Зафар ёру давлат мулозим бўлур.
Агар қилса хармуҳра дарйўза ул,
Бўлур кирса илгига феруза ул.
Тикон сориким қўл узотур нуҳуфт,
Қўлиға кирар ғунчаи ношугуфт.
Агар ойға тушса кўзи, кун бўлур,
Қадам қўйса туфроққа, олтун бўлур.
Қаро афъи ар етса онинг қўли,
Бўлур коми гулчеҳранинг сунбули.
Булут бошиға етса ёмғур сочар,
ғалатдурки ёмғур сочар, дур сочар.
Вале иш керак бўйла фарзонаға,
Бу янглиғ атоёда шукронаға
Ки, фориғ бўлуб халқ бедодидин,
Фароғ истамай додгар ёдидин.
Жафоси анинг дўстға етмагай,
Қаю дўст, душманға жавр этмагай.
Демай жаврким, қилса аъдоси жавр,
Анга бўлмағай тортмоқ кийна тавр.
Жафо ўтрусида вафо айлагай,
Ва гар бухл кўрса ато айлагай.
Неча топса дунё матоъиға ком,
Анинг ҳифзиға қилмағай эҳтимом.
Дема, Ҳақ неким еткурур – найлагай,
Борин Ҳақ ризосида сарф айлагай.
Ўзига аро ерда кўрмай вужуд,
Бу шукронаға Ҳаққа этгай сужуд.
Атоёни англаб, мусаббиб иши,
Ўзин билмагай ўрта ерда киши
Ким, ўтруда етгай анингдек футуҳ
Ки, шарҳиға бердим юқорроқ вузуҳ.
Булут элга дурдин атокеш эмас,
Ҳақ эҳсонидур, ул сабаб беш эмас.
Тугангач сочар файз амтор анга,
Ҳавода яна борму осор ангағ
Шукуфа чоғи елки сочқай дирам,
Бўлурму демак елни соҳибкарамғ
Қазодин анга ҳар не марқум эрур,
Чу тутти вужуд ўзга – маъдум эрур.
Манга Тенгридин бўлди рўзу бу ком
Ки, ҳар ишгаким айладим эҳтимом,
Ҳусулиға онинг узотқунча қўл,
Суҳулат била қўпти оллимдин ул.
Муродим агар хорабунёд эди,
Бўлуб гард оллимда барбод эди.
Йўлумда неким аждаҳолиқ қилиб,
Қўлумда мададға асолиқ қилиб.
Бузуғ соясида қилиб дафъи ранж,
Тушумға кириб махфи оллинда ганж.
Кўруб Тенгри лутфин фалак чоғлиқ,
Нечук қилмай ўтруда туфроғлиқғ!
Неча шукрига сажда қилсам нажанд,
Мени чунки айлар фалакдин баланд.
Сужуд ичра бу суд тутса вужуд,
Ерур бевужуд улки қўйғай сужуд(1).
Бу мужмалки килк этти таъвил ани,
Ешитсанг қилай эмди тафсил ани.
Борин айтмоқ гар эмас дилпазир,
Вале шарҳи мақсуддин йўқ гузир
Ки, чун Ҳақдин ўлди иноят манга,
Карам айлади бениҳоят манга.
Улуғ комлардин эдим бахтиёр
Ки, йўқ эрди анда манга ихтиёр.
Не тонг бўлса кўпдин-кўп ар қайғулуқ,
Тамаъ бўлса кимга улуғдин-улуқ.
Ва лекин не ғам Тенгри айлаб карам,
Улуғ муддао берса, мақсуд ҳам.
Ғаразким, чу назм ўлди туҳмат манга,
Ёйилди жаҳон ичра шуҳрат манга.
Ғазал тарзиға аввал айлаб ситез,
Жаҳон ичра солдим улуғ рустахез.
Ўқур вақти аҳли саломат муни,
Кўруб олам ичра қиёмат куни.
Ҳар аснофи зикри эмас шаънима,
Билур ҳар киши боқса девонима(2).
Вале қониъ ўлмай ушоқ ишга ҳеч,
Димоғимда эрди улуғ печ-печ(3).
Не майдон аро сурсам эрди саманд,
Ҳавосин кўнгул қилмас эрди писанд.
Не бўстонки сайр ичра мавжуд эди,
Ҳақоратдин оллимда мардуд эди.
Хаёлимда кишварситонлиғ кириб,
Мамоликда соҳибқиронлиғ кириб.
Бу андешадин эрди кўнглумда шайн
Ки, бўлди кўнгул мойили хамсатайн.
Чу машғул бўлдум тамошосиға,
Ўтуб водию тоғу дарёсиға.
Ёримчуқ кўруб сайр тарк этмадим,
Ере қолмадиким – анга етмадим.
Жаҳоне кўрунди кўзумга ниҳон,
Ниҳон, балки ҳар байти ичра жаҳон.
Қаю гўшаким, нозир ўлдум даме,
Назарға эди жилвагар оламе.
Вале тоғининг тиғи ул навъ тез
Ки, кўк хам бўлуб, айлаб андин гурез.
Итикликта ҳар хора тоше анга,
Камарда келиб «дурбоше» анга.
Бўлуб лола қон, сабза тиғи ҳалок,
Гиёҳи доғи сарбасар заҳрнок.
Халойиққа отмоққа санги бало,
Етак ҳам тўло анда, ҳам қўл тўло.
Тўло ғорлар аждаҳойи дамон,
Дами ўйлаким аждаҳойи замон.
Ютарға чу оғизлари очилиб,
Шарори бало ҳар тараф сочилиб.
Ул ўтқа ўтун тишларидин қалаб,
Забона тилидин фалакни ялаб.
Яна баҳри заххори андоқ амиқ
Ки, анда фалак жунгидек юз ғариқ.
Убур айлаб ул ён бало сарсари
Ки, мавжи бало юзланиб ҳар сари.
Юбон кўк юзин хайли кўлок анга,
Ҳубоб англаниб гўё афлок анга.
Бало селидин мавжи хунхорроқ,
Наҳанги ажалдин ситамкорроқ.
Яна даштининг сатҳи андоқ васеъ
Ки, етмай қироғиға чархи сареъ.
Бало манзили марзу буми анинг,
Ажал шахсин ўртаб самуми анинг.
Дема девбод, андаким бори дев,
Югурмакта саргашта ҳар сори дев.
Ҳамоқат топиб чун кўруб тул анга,
Бу дашт ичра бози бериб ғул анга.
Қум ичра топиб ул биёбон гуми,
Машаққат ҳисоби биёбон қуми.
Кишиким боқиб ошкору ниҳон,
Кўруб бўйла меҳнат жаҳон дар жаҳон.
Назарға келиб ганжи беинтиҳо,
Вале ҳар бири узра юз аждаҳо.
Бўлуб чун бу оламға нозир даме,
Манга юзланиб ҳар замон оламе.
Қилиб ёд даъвою лофимни ҳам,
Соғиниб бурун дер газофимни ҳам.
Уятқа солиб бўйла ҳолат мени,
Ҳалок айлабон бал хижолат мени.
Гаҳи юзланиб ул сўзумдин уёт,
Сўзумдин демайким, ўзумдин уёт.
Гаҳи дебки, йўқ дахли имкон мунга,
Тасарруф қила олмоқ инсон мунга.
Бу андеша кўнглумда қўймай қарор,
Ҳалок айлабон ажз ила изтирор.
Ўзумдин ишим яъси жовид ўлуб,
Ишимдин кўнгул доғи навмид ўлуб.
Қулоғим бу ҳолат аро бир хуруш –
Ешиттики, дер эрди фаррух суруш
Ки: «Ей булбули зори алҳонсаро,
Вале сўз риёзида достонсаро.
Наво ичра минг лаҳнсозинг қани,
Дасотини хотирнавозинг қаниғ
Санга онча Ҳақ лутфи воқеъдурур
Ки, то турк алфози шоеъдурур.
Бу тил бирла то назм эрур халқ иши,
Яқин қилмамиш халқ сендек киши.
Санга турк ақолимин айлаб рақам,
Азалда насиб айламиш якқалам.
Насиб этти айлаб сени марзбон,
Синони қалам бирла тиғи забон.
Ки, бу мулк аро қаҳрамон бўлғасен,
Улус ичра соҳибқирон бўлғасен.
Бу йўл қатъидин тоймоғинг не эдиғ
Кўруб «Хамса» сустоймоғинг не эдиғ
Қаю ишки, бўлмиш муяссар санга,
Бўлурму бу андеша бовар сангағ
Ки Ҳақ лутфи бўлмай бўлуб эркин ул,
Ул очмай ёруб эркин оллингда йўлғ
Не ишгаки эл сундунг, ул(4) тутти эл,
Муни ҳам аларнинг яна бири бил.
Агар очмаса Ҳақ ҳидоят йўли,
Ва гар тутмас ўлса иноят қўли.
Ким, ўлғай заиф одамизоди хас
Ки, ишта тавонолиғ этгай ҳавас.
Хусусанки, сен барчадин пастсен,
Демай хаски, туфроққа ҳамдастсен.
Ҳам элдин санга кўпрак афкандалик,
Ҳавосингға доғи парокандалик.
Не кўнглунгда қувват, не жисмингда зўр,
Нечукким, оёғ остида қолса мўр.
Босилғочки янчилса мўри заиф,
Не иш қилғали бўлғай, оё, ҳарифғ
Агарчи сен ул мўри пажмурдасен
Ки, даврон жафосидин озурдасен.
Вале Ҳақдин ўлса иноят санга,
Тулуъ этса меҳри ҳидоят санга.
Неча мўр эсанг бахт ўлуб раҳнамун,
Санга аждаҳоларни қилғай забун.
Кўнгулдин таваҳҳумни айлаб адам,
Илик ишга ур, йўлға қўйғил қадам!»
Чу ҳотиф манга бу нидо айлади,
Мен этган адони адо айлади(5).
Шукуҳ онча юзланди жоним сари,
Тавон ҳам тани нотавоним сари
Ки, бўлди назар наргиси боғча,
Кўнгул ғунчасин худ не дей, тоғча.
Етиб ғайбдин чун бу неру манга,
Бўлуб сўз демак майли асру манга.
Қазодин кўруб гарм ҳангомани,
Йўнуб «Хамса» таҳририға хомани.
Кўнгул ичра шавқ ўтиға иштиол,
Кўнгулсизга назм этгали иштиғол.
Не янглиғки бор эрди қилдим шуруъ,
Нечукким мурод эрди топти вукуъ.
Қаламни чу коғазнигор айладим,
Кўп аъжубалар ошкор айладим.
Не ғоятки табъим ҳаросон эди,
Юз онча битир вақт осон эди.
Гуҳар ул қадар сочтим офоқ аро
Ки, жавф ўлди гум бу куҳан тоқ аро.
Давотимки, очти дўкони гуҳар,
Дўкони гуҳар йўқки, кони гуҳар.
Ҳамоноки юр чоғда лосин анинг,
Силоя қилурда қаросин анинг.
Томизғонда ҳар қатрае су анга,
Су ўрнида томғондур инжу анга.
Қаю қатра сув, балки дарёйи жарф
Ки, қилмиш анга Ҳақ давотимни зарф.
Давот эрмас ул ўзга олам дегил,
Не олам, ани чархи аъзам дегил!
Гар ул чархдин йўқ нишоне анга,
Недур юз жаҳони маони анга.
Бўлуб килким андоқ диловар наҳанг
Ки, баҳри маонийда қилмай даранг.
Қаёнким бу сувда тавоф айлабон,
Суни жунг янглиғ шикоф айлабон.
Маалқисса: айтурда ул маснавий,
Агарчи бор эрдим алар пайрави.
Вале дер замон қайси бир дафтарин,
Сочиб баҳри андешанинг гавҳарин.
Анга зебу зийнатлар эттим фузун
Ки, васфи эрур шарҳ этардин узун.
Кам афсона килк этти таҳрир анга
Ки, йўл топмамиш хатти тағйир анга.
Чу Ҳақдин эди келди поку силиғ,
Қаю ергаким бўлди ортуқсилиғ.
Бу янглиғ етиб тўрти итмомиға,
Бири етмамиш эрди анжомиға(6).
Шуруъи доғи нопадидор ўлуб
Ки, тағйир вазъиға душвор ўлуб.
Латойиф топилмас эди онча ҳам,
Яна тўртига лоҳиқ ўлғонча ҳам.
Кўнгулда топилмасдин озор эди,
Ва лекин топар фикрида бор эди.
Мунга тегруким назм элининг шаҳи(7),
Бу иш борча душворининг огаҳи.
Сафо базмининг софи ошоми ул,
Бу дайр аҳли сарҳалқаси Жомий ул.
Ешиттим, қилиб зеб дафтар сўзин,
Қилур назм гўё Скандар сўзин.
Вале қилмайин майл ҳолотиға,
Шуруъ айламиштур мақолотиға.
Қўюбтур тавориху афсонасин,
Битийдур деган дурри якдонасин.
Бу сўздан манга юзланиб шодлиқ,
Топиб хотирим ғамдин озодлиқ
Ки, топтим дуреким талабгор эдим,
Бериб умр нақдин харидор эдим.
Ким ул достон сори чун боққамен,
Кўп ортуқси зевар анга тоққамен.
Чу Ҳақдин бўлуб лутф зоҳир манга,
Насиб ўлди мундоқ жавоҳир манга.
Йўнуб хома, коғаз нигориш қилай,
Ҳам ул достонни гузориш қилай.
Скандар жаҳондори кишварситон
Ишидин чу назм ўлса ҳар достон.
Сўзидин доғи яхши тақриб ила,
Ҳам ул достон зайлида зеб ила,
Сурай ҳикматосо мақолотини,
Сўз ичра ажойиб хаёлотини.
Бериб достон зеби элга фиреб,
Сўзидин фиреб ўлғай ортуқси зеб
Ки, фарзоналар деб кўп афсона ҳам,
Сўзин назм этибдур бу фарзона ҳам.
Қадам урсам ушбу ики йўлға мен,
Неким борча дебдур, демиш бўлғамен.
Бўлуб гарм не ҳарза сўзлар дедим,
Магар маст эдим, йўқса мажнун эдим.
Бу дамким хирад мендин огоҳдур,
Сўзум борча астағфируллоҳдур.
Ҳақ этгай мунга доғи илгим қавий
Ки, бўлғаймен ул хайлнинг пайрави.
Алардин қачон етмагунча мадад,
Манга нома сабт этгали қайда ҳадғ
Агарчи бу сўзни улус кам билур,
Вале мен билурмен, Худо ҳам билур.
Ки, айлаб ярим тунлар уйқу ҳаром
Ки, Ҳақ саждасиға қилурмен қиём.
Аларнинг равони пуранвориға,
Бу бирнинг доғи қуввати кориға(8),
Қилиб фотиҳа хатми ихлос ила,
Кўзум баҳрида жисми ғаввос ила,
Қилурға ниёзимнинг исботини,
Тутуб бошқа-бошқа алар отини,
Тазаллум юзидин тазарруъ қилиб,
Мадад ҳар биридин таваққуъ қилиб.
Булардин сўнг илгимга олиб қалам,
Неким хотир истар қилурмен рақам.
Ишим тобу ошуби пинҳон эмас,
Қалам сафҳаға қўймоқ имкон эмас.
Булар йўқки, ҳар кимки назме демиш,
Ва ё бу жамоатқа дохил эмиш.
Бориға ниёзу дуодур ишим,
Алардин мадад муддаодур ишим.
Чекармен алар жоми шавқини хуш(9),
Вале пир Жомийға мен дурдкаш.
Кетур соқиё, ул каёний қадаҳ,
Тағореки, дегайлар они қадаҳ
Ки, оғзимға қуйғон дам-ўқ сипқорай,
Оғиз андин олғоч, ўзумдин борай!
Муғанний, суруди ҳарифона чек,
Бир ун бирла тек турмағил, ёна чек!
Дема сўз, мени айла масту хароб
Ки, тонгла сўз айтурға қилғум шитоб!
Навоий, неча соқийи шангдур,
Муғанний доғи дилкашоҳангдур.
Ўзунг асрағайсен ичар чоғда роҳ
Ки, куллий иш оллингға тушмиш сабоҳ!
IХ
Анингдекки, анбиёи мурсал анжумани анжумиға Муҳаммади арабий «айни»дин қуёшлиқ аён бўлди, салотини олий хайлида доғи Шоҳи ғозий(1) вужуди божудидин ҳамул ҳол зоҳир бўлғондин шаммае зоҳир қилмоқ халладаллоҳу мулкаҳу ва султонаҳу ва аъло шонаҳу

Азал субҳиким, мавж уруб баҳри жуд,
Бериб офаринишқа нақши вужуд.
Рақам топибон чархи мийно доғи,
Анинг жавфида жирми ғабро доғи.
Вале кўпраги сувға мақрун бўлуб,
Башар маъмани рубъи маскун бўлуб.
Ясаб чунки ҳам дўзаху ҳам биҳишт,
Башарни қилиб зишту зебосиришт
Ки, эл қисми кому бало айлагай
Ким, ул ики уйни(2) тўло айлагай.
Бу суратқа бўлғоч азалдин қазо,
Қазо элга бу навъ этиб иқтизо
Ки, бўлғай тафовут арода басе,
Бу бир тўбийи равза, ул бир хасе.
Заруратки, атвор ўлуб мухталиф,
Ҳар эл бир сифатқа бўлуб муттасиф.
Жаҳон ичра ғавғойи хайли башар,
Низоъ узра солғай басе шўру шар.
Агар бўлса баъзиға огоҳлиғ,
Бўлуб лек кўпракка гумроҳлиғ.
Солурға залолат тунига зиё,
Алар ичра ирсол этиб анбиё.
Кераклик учун забту ойин доғи,
Қилиб насб аларға салотин доғи.
Вале анбиё ичра андоқки, шоҳ
Муҳаммад келиб, ўзга – хайлу сипоҳ.
Анинг умматидин салотинда ҳам,
Биров келди шоҳ, ўзга бори хидам.
Қаю шоҳким, довари тахтгир,
Не довар, шаҳаншоҳи гардунсарир.
Бори шоҳларнинг сарафрози ул,
Шаҳи шаръойин Абулғози ул.
Вужудидин офоқ аро зебу зайн,
Улус хон бин хони Султон Ҳусайн(3).
Отиға қазо: «дома иҳсонаҳу»,
Ёзиб «халладаллоҳу султонаҳу»(4).
Жаҳон халқидин поки зоти ғараз,
Бу жавҳар келиб, офариниш – араз.
Бу аъроз аро жавҳари зот анга,
Қилиб пок гавҳарлик исбот анга.
Жаҳон дуржи ичра самин гавҳар ул,
Сипеҳр авжи узра мунир ахтар ул.
Бўлуб қадри боғи фалак олами,
Мунир анжум ул боғнинг шабнами.
Дема боғ, фаррух шабистон дегил,
Бу шабнам била кавкабистон дегил.
Не кавкаб, ани жолаи ноб де,
Дема жолаким, кирми шабтоб де.
Чу шабнам десам жавҳари жон эрур
Ки, ҳар қатра дарёи эҳсон эрур.
Ки аъдосидин юз туман минг фариқ,
Ҳамул баҳр қаърида бордур ғариқ.
Анинг кирми шабтобидур ахгаре,
Демон ахгареким, эрур аждаре.
Ёруғлуғки атрофин онинг тутуб,
Ани оғзининг шуъласи ёрутуб.
Аду бўлса бу чархи гардон анга,
Чекиб бир нафас ютмоқ осон анга.
Агар ройининг меҳри кўргузса тоб,
Қуёш заррадек айлабон изтироб.
Не тонг гар қуёш изтироб этса фош,
Анга чунки ҳар заррадур бир қуёш.
Агар базми айши тузулса, сипеҳр
Тўқуз хон келиб, анда бир қурс – меҳр.
Топиб олам ул хонларидин хўриш,
Анингдекким ул қурс ила парвариш
Сахоси чу зоҳир бўлуб баҳру кон,
Тутуб туфроғу тош ичинда макон.
Не баҳр ичра бир дурри ғалтон қолиб,
Не кон ичра бир лаъли рахшон қолиб.
Бўлуб баҳр девонау талхком,
Яқосида сочқон кафига мақом.
Вале кон гадолиғ топиб чораси,
Гадолардек атрофида хораси.
Олиб баҳру коннинг чу сармоясин,
Ики нотавоннинг ясаб воясин.
Қўлин баҳр ила кон мисоли дегил,
Саходин алар таври холи дегил.
Атоси қилиб баҳру конға жафо,
Анга баҳру кон доғи қилмай вафо.
Гули хулқи андоқки, боғи биҳишт.
Суйи чашмаи зиндагонисиришт.
Гули атри юз йилчилиқ йўл кетиб,
Юз иллик ўлук жон топиб, чун етиб.
Суйинким Ҳақ айлаб зилоли ҳаёт,
Бутуб борча андин ниҳоли ҳаёт.
Қилиб чунки бўлса балоғатшиор,
Масиҳодин анфоси жонбахши ор
Ки, бўлғоч Масиҳоға ул муддао,
Тазарруъ била айлабон юз дуо.
Юзидин бириким бўлуб мустажоб,
Ани халқ Жонбахш айлаб хитоб.
Чу ул нукта сурмакка оғзин очиб,
Демай жон бериб элгаким, жон сочиб.
Анингдек улус нутқидин жон топиб
Ки, ўлган киши оби ҳайвон топиб.
Дамидин топиб бир, агар минг ҳаёт,
Қуёшдин нечукким ёрур коинот.
Чучук тил била нўш этиб элга баҳр,
Қиличи тилидин томиб лек заҳр.
Қилич йўқ, ҳилоли дурахшанда ул,
Чопар вақтида барқи рахшанда ул.
Агар барқ эмас, нега тушган замон,
Суға етмайин бўлмай андин амонғ
Бало абридин тушгач ул илдирим,
Кўруб Дашти Қифчоқдин(5) то Қирим.
Ўқи разм вақти чу топиб кушод,
Адув жони танға дебон хайрбод.
Анинг нўгига мониъ ўлмай зириҳ
Ким, ул хасм кўнглидин очиб гириҳ.
Очилғоч гириҳ турмайин анда кеч,
Демай кечким, қилмайин макс ҳеч.
Кўруб манзили тийра етган замон
Ки, етмак ҳамон анга, ўтмак ҳамон.
Синониға гар худ қатиғ хорадур
Ки, бағри анинг нўгидин ёрадур.
Учи қатра сувдин топиб чошни,
Не тонг гар тешар қатра сув тошни.
Тешарда алар хора бор онча фарқ,
Сув андоқки ёмғур, бу андоқки барқ.
Чу разм ичра рахшиға жавлон бериб,
Адув чун кўруб ваҳмдин жон бериб.
Қилиб хасмин бир-бир ул девзод
Анингдекки, хошокни девбод.
Тушуб чун вағо оламиға даме,
Даме саъй этиб, фатҳ ўлуб оламе.
Олиб оламе, айлаб аъдони рафъ,
Бу ишдин бўлуб олам аҳлиға нафъ
Ки, олам футуҳида ҳар не етиб,
Борин олам аҳлиға эҳсон этиб.
Чекиб фитна яъжужиға бир сари,
Қилич шаклидин Садди Искандарий.
Гар ул ожири суст бунёддин,
Темурдин бу, йўқ-йўқки пўлоддин.
Скандар неча руст боғлаб тилисм,
Бу айлаб тилисмин ушотмоғни қисм.
Ушатмоғта зойиъ қилиб ранжини,
Муроди сахо айламак ганжини.
Анинг(6) кўзгуси гар жаҳон кўргузуб,
Мунунг кўзгудек ройи олам тузуб.
Анинг мушкилотин ҳаким этса ҳал,
Мунинг мушкилотин ҳакими азал.
Гар ул оби ҳайвон тилай жон бериб,
Мунунг нуктаси оби ҳайвон бериб.
Гар ул саъй бирла олиб хушку тар,
Бу бесаъй базл айлабон баҳру бар.
Ало, то Скандардин ўлғай нишон,
Муни тут жаҳонда Скандарнишон.
Мутеъи қилиб баҳр ила барни ҳам,
Бару баҳр олғон Скандарни ҳам.
Мулозимларини Скандарфар эт,
Адолат уйин Садди Искандар эт.
Аёқчи, тут ойинагун соғаре,
Не соғарки, миръоти Искандари!
Ҳамул кўзгу бирла кўзум равшан эт,
Кўнгул ғунчасин, ўйлаким гулшан эт.
Муғанний! Чу гулшанда базм ўлди рост,
Будур хостким тузсанг оҳанги «Рост»!(7)
У оҳангдин бизни қилсанг хушон
Ки, бўлсоқ сарандозу доманфишон!
Навоий, чу базм ўлди ороста,
Қадаҳдин тутуб моҳи нокоста.
Бу шоҳона мажлис аро бода ич,
Ва лекин қачон тутса шаҳзода, ич!
Х
Хилофат тахтининг тожи зебандаси ва салтанат тожининг мулк бахшандаси, жаҳондорлиғ кишварининг соҳиб сарири ва жаҳонкушойлиқ сипеҳрининг меҳри мунири Султон Бадиуззамон(1) баҳодир мадҳида.

Хирад боғининг сарви озодаси,
Замон аҳлининг шоҳу шаҳзодаси.
Ҳаё гулистонида абри мутир,
Адаб осмонида меҳри мунир.
Асолат сипеҳрида рахшанда меҳр,
Адолат жаҳониға олий сипеҳр.
Саодат баҳорида озода сарв,
Шараф гулшанида хиромон тазарв.
Сахо равзасида гулафшон насим,
Ато вардида руҳпарвар шамим.
Камол авжининг хусрави анжуми,
Ҳамул анжуман айнининг мардуми.
Вафо гулбунининг очуқ варди ул,
Сахо баҳрининг жавҳари фарди ул.
Келиб салтанат айну, ул нури айн,
Бадиуззамон ибни Султон Ҳусайн.
Зиҳи хилқатинг нур, бал руҳи пок,
Малак зикри шаънингда руҳи фидок.
Малоиксифат пок зотинг сенинг,
Малакваш жамеъи сифотинг сенинг.
Йиғиб яхшилиқ бирла яхши қилиқ,
Қилиқдек бошингдин-аёқ яхшилиқ(2).
Латофат ниҳон истаб аҳли жаҳон,
Жаҳони латофат сен айлаб ниҳон.
Ниҳон лутфунг ар бемадоро бўлуб,
Ёшурғон сойи ошкоро бўлуб.
Қуёшким, эрур нур сочмоқ иши,
Нетиб нур ила они ёпқай киши.
Сўзунгдин етиб элга қути ҳаёт,
Хизр суйини гум қилиб ул уёт.
Гар ул сув бериб Хизр умриға мад,
Бу сўздин улусқа ҳаёти абад.
Чу би хосият бўлмай ул сув аро,
Ниҳон айлаб ўзни қоронғу аро.
Сўзунг айлабон умрбахшандалиқ,
Юзунгдин халойиққа фархандалиқ.
Йўқ улким, мутеъ аҳли бийниш санга
Ки, маъмури амр офариниш санга.
Йўқ улким бўлуб амру фармон била
Ки, умрунгға айлаб дуо жон била.
Ешитган малаксон сифотинг сенинг,
Дуо бирла истаб ҳаётинг сенинг.
Фалак ҳимматинг авжи оллинда паст,
Фалак аҳли худдомингга зердаст.
Қўлунг ҳиммат авжида чун очилиб,
Нужум ул дирамким, қуйи сочилиб.
Ешик хайли они қабул этмайин
Ки, жамъ айламакка нузул этмайин.
Дирам йўқки, баҳри кафинг дур сочиб,
Саҳоб, ўйлаким ерга мўлдур сочиб.
Бу янглиғ ёғинлар била ул саҳоб,
Бериб чарх бўстониға обу тоб.
Тун ул бўстон ичра сунбул киби,
Вале кун очилғон сариғ гул киби.
Ёйиб сунбули мушк исин даҳр аро
Ки, даврон шабистонин айлаб қаро.
Чу сориғ гулин чарх боғи очиб,
Табақ бирла оалмға олтун сочиб.
Анингдекки бўлғонда ул зарфишон,
Етиб борча оламға андин нишон.
Ало, то қуёш зарфишон ўлғуси,
Саҳоб илги гавҳарфишон ўлғуси.
Қадаҳ – базми айшинг аро зарнигор,
Жавоҳир қилиб они гавҳарнигор.
Тўлуб ул қадаҳ лаъли рахшон била,
Не рахшанда лаъл, оби ҳайвон била.
Сен ичмакка айлаб анга илтифот,
Дамо-дамки бўлсун мумидди ҳаёт.
Кетур соқий, ул майки рахшандадур,
Анинг нашъаси файз бахшандадур.
Кўнгул масканин лавнидин гулшан эт,
Назар ҳужрасин тобидин равшан эт.
Муғанний, суруде чек андоқ баланд
Ки, тушсун сипеҳр аҳлиға дилписанд!
Унунг савтини олий овоза эт,
Сўз овозасин кўнглума тоза эт!
Навоий, сўз айтурда фарзона бўл,
Чу иш бошингга тушти, мардона бўл!
Баҳона тариқини барбод қил,
Суруб достон, нукта бунёд қил!
ХI
Бу гавҳарфишонлиқдин чун улуғ мақсуд тарих илми махзаниға вуқуф топмоғлиғ ва бу жавоҳир нишонлиқдин куллий мурод салотини мозия ҳолоти макшуф бўлмоғ эрди, ул жиҳатдин Ажам мулукиким, тўрт табақа воқеъдурурлар, алар аҳволидин ижмол тариқи била ихтисор этилди ва аввалғи табақаким пешдодийлардурур пешниҳод алар ишлари шарҳин қилинди

Бу тарих сурат нигорандаси,
Бу янглиғ бўлур сўз гузорандаси:
Ки андинки Одам алайҳиссалом,(1)
Хилофат саририда тутти мақом.
Анга тегруким, шоҳи Маккий лақаб,
Не Маккий лақабким, Расули араб
Муҳаммадки(2) эрди русул шоҳи ул,
Ладуний улумнинг огоҳи ул.
Қилиб Ҳақ ани саййидал-мурсалин,(3)
Рисолат уза бўлди маснаднишин.
Бу мобайн аро воқеъ ўлғон мулук
Ки, кўргуздилар шаҳлиғ ичра сулук.
Кўп эттим таворих ўқур сори майл,
Ҳамоноки бор эрдилар тўрт хайл
Ки, тарих таҳририн этган рақам,
Битибдур аларни «Мулуки ажам».
Агарчи кўп ўлмишдурур ихтилоф
Ки, бор ихтилоф айлаганлар маоф
Ки, солмишдурур имтидоди замон,
Ҳаводиски, ом айламиш осмон.
Таворих вазъиға беҳад футур
Ки, андин бу фан ичра бўлмиш қусур.
Вале улча бергайлар андин хабар,
«Низом ут-таворих»(4) эрур муътабар.
Қилиб ўзгалар бирла татбиқ ҳам,
Бу сарнома фиҳрастин эттим рақам.
Буларники сабт айладим тўрт қисм,
Ешит эмди бориға тариху исм.
Бурунғиға келди лақаб Пешдод,
Икинчи эмишлар Каёнийниҳод.
Учунчига Ашконий ўлди лақаб,
Яна бирга Сосоний ўлди лақаб.
Вале Пешдод(5) ўлди ўн бир киши,
Бурун салтанат келди бу қавм иши.
Алар пешвоси Каюмарси(6) род
Ким, ул қўйди тахт узра ойини дод.
Тутуб гар жаҳонни асоси анинг,
Даду ваҳш чарми либоси анинг.
Яна бир жаҳондор Ҳушанг(7) эди
Ки, зебандаи тожу авранг эди.
Анга йўқ хирадмандлиғ ичра ҳад,
Битиб нусхае «Жовидони хирад».
Чу ул борди, Таҳмурас(8) ўлди падид,
Анга боғлади олам аҳли умид.
Басе шаҳр оламда қилди бино,
Нишопуру Марву Сипоҳон(9) яно.
Яна сурди Жамшид(10) оламға рахш
Ки, ҳам тахтгир эрди, ҳам тожбахш.
Халойиққа кўп еткуруб интифоъ,
ғариб амр кўп айлади ихтироъ.
Яна даҳр дороси Заҳҳок(11) эди,
Ки, эл қони тўкмакта бебок эди.
Неча кун ишига кўрунди сабот,
Борур чоғ кўрунди анга асру бот.
Фаридун(12) эди сўнгра офоқгир,
Анга бори офоқ фармонпазир.
Боши узра тожи Каёний бўлуб,
Дирафши анинг ковиёний бўлуб.
Манучеҳр(13) бўлди валиаҳд анга
Ки, маснад эди бу куҳан маҳд анга.
Фурот ариғин ул равон айлади,
Шажар эктию бўстон айлади.
Яна топти Нувдар(14) жаҳондин наво,
Жаҳон мулкига бўлди фармонраво.
Вале даҳр комин раво қилмади,
Анга доғи олам вафо қилмади.
Яна шоҳлиғ қилди Афросиёб(15),
Вале қилди Эронни зулми хароб.
Замонида гар эрди обод кам,
Ани қўймади чарх обод ҳам.
Бўлуб Зоб Таҳмоспнинг(16) навбати,
Фалакдин ўтуб чатрининг рифъати.
Мусаллам анга эрди аврангу тож
Ки, боғишлади ети йиллиқ хирож.
Чу олам тиҳи бўлди Таҳмоспдин,
Замон зебу фар топти Гаршосбдин(17).
Фалак тавсанин гарчи ром айлади,
Чу вақт ўлди, ул ҳам хиром айлади.
Бари даҳрнинг сарфарози эди,
Вале даҳрдин барча бози еди.
Кетур соқий, ул жоми жамшедсоз
Ки, қилғай жаҳондин мени бениёз.
Чу йўқ шоҳлиғ расми огоҳлиғ,
Ерур майдин огоҳлиғ – шоҳлиғ.
Муғанний, «ажам»(18) ичра тутқил нағам,
Сиғур анда зикри «Мулуки ажам».
Алар Пешдод эрканин ёд қил,
Манга сен доғи тарки бедод қил.
Навоий, ажаб ерга етмиш сўзунг,
Не элдур булар, худ билурсен ўзунг!
Адаб бирла шоҳона соғар сумур,
Димоғинг чу гарм ўлди афсона сур!
ХII
Иккинчи табақаким каёнийлардурур аларнинг олий тахтлари ва каёний Тожларин бошдин-аёққача демак

Бировким, бу сўз айлади ибтидо,
Қилур «Фурс тарихи» бу навъ адо
Ким, эрди Каёний иккинчи гуруҳ
Ки, оламда эрди алардин шукуҳ.
Булардин бурунғини бил Кайқубод(1)
Ки, эрди хирадманду одилниҳод.
Магар Рустам(2) ул вақт эди навжувон
Ки, бўлди анинг оллида паҳлавон.
Яна тутти Ковус(3) офоқни,
Тамаъ айлади чархи нуҳ тоқни.
Сипаҳдори Гударз(4) эрдию Тус,(5)
Сиёвушқа(6) ёрутти нори мажус.
Яна бўлди Кайхусрави(7) покрой,
Жаҳон аҳлиға рой ила кадхудой.
Сипаҳдор анга Тусу Гударзу Гев,
Фаромарз ила Рустаму Золу Нев(8).
Яна бўлди Луҳросб(9) мулк узра шоҳ,
Кўпи Балх(10) эрди анга тахтгоҳ.
Яқиндин анга тийра бўлди басар
Ки, лашкаркаши бўлди Бухтуннасар(11).
Яна мулк уза қилди Гаршосп(12) ҳукм,
Нечукким, қилиб эрди Луҳросб ҳукм.
Вале тутти Зардушт(13) ойини ул,
Мажус(14) ўлди истаб, алар дини ул.
Яна мулк уза тутти Баҳман(15) қарор,
Ўчурди залолат ўтидан шарор.
Агар Зобулистонға(16) солди футур,
Вале Байти мақдасқа берди сурур.
Чу ул борди мулкини берди Худой
Қизиғаки, бор эрди оти Ҳумой.(17)
Чу тавфиқ анга бўлди омузгор,
Неча йил анга тўқтади рўзгор.
Вафо қилмай ул оламороға мулк,
Яна мунтақил бўлди Дороға(18) мулк.
Шаҳе эрди ул шимаси адлу дод,
Буюрди жаҳон аҳлиға инқиёд.
Анинг ўғли Доройи Доро(19) эди
Ки, андин сўнг ул оламоро эди.
Вазири бўлуб шоҳ ила хашмнок,
Анинг қасдидин бўлди Доро ҳалок.
Скандарки гардунға чекти ливо,
Анинг асрида бўлди фармонраво.
Ўз ўрнида гар зикри топти вуқуъ,
Вале қилмағум қиссасиға шуруъ.
Каёнийлар эрди бу тўққуз киши
Ки, чекти аларни фалак гардиши.
Вале, ўйлаким кўкка чекти баланд,
Қаро ер уза солди охир нажанд.
Аёқчи, майи дўстгоний кетур,
Тўло айла жоми Каёний кетур
Ки, давронки, ойини ўлмиш жафо,
Не Кайга, не Дороға айлар вафо.
Муғанний, тузуб нағмаи Паҳлавий,(20)
Суруде анинг бирла чек маънавий!
Бу шаҳларки назм ичра қилдим савод,
Сурудунг аро сен доғи айла ёд.
Навоий, май ич, доғи бўл раҳшунос,
Бу шаҳлардин эт ўз ишингни қиёс!
Жаҳондорларни жаҳон қилса паст,
Топа олмағайму гадоларға дастғ
ХIII
Учинчи табақаким, ашконийлардурурким, аларни мулуки тавойиф ҳам ебдурлар, алар ҳолатидин достон сурмак

Муаррихки ёзди «Мулуки Ажам»,
Бу янглиғ қилур достонни рақам
Ки, ўн тўқуз эрди учунчи мулук
Ки, бор эрдилар олам ичра мулук.
«Мулуки тавойиф»ки машҳур эрур,
Булардурки, дафтарда мастур эрур
Ки, Искандари(1) кордон этти насб,
Мамолик аро ҳукмрон этти насб.
Алардин бири Ашки Доро(2) эди
Ки, кўп шавкати ошкоро эди.
Неча кун қилиб зулм ё адлу дод,
Жаҳон мулкига айлади хайрбод.
Чу Ашкони Дороға қолди жаҳон,
Қилиб зулмни эл кўзидин ниҳон.
Жаҳон Ашки Ашконға(3) бўлғач мақом,
Зуҳур этти Исо алайҳиссалом.
Чу Баҳроми Шопурға(4) қолди даҳр,
Бори даҳр эли адлидин топти баҳр.
Ялош ибни Баҳром(5) сургач саманд,
Фалак буржиға маҳкам этти каманд.
Чу олди жаҳон Ҳурмуз ибни Ялош,(6)
Адолат ўтар даҳр аро қилди фош.
Яна Нарси ибни Ялош(7) олди тахт,
Неча кун ани комрон этти бахт.
Яна қолди Ферузи Ҳурмузға(8) тож,
Ўкуш тожварлардин олди хирож.
Ялош ибни Феруз(9) чун билди мулк,
Тафохур анинг адлидин қилди мулк.
Яна Хусрав ибни Ялош(10) ўлди шоҳ,
Анга ер юзин тутти хайлу сипоҳ.
Яна шаҳлиғ этти Ялоши Ялош,(11)
Кишига анинг бирла бўлмай талош.
Яна Ардавони Ялош(12) ўлди тунд,
Анинг тиғини ҳам фалак қилди кунд.
Яна Ардавон ибни Ашғон(13) бўлуб,
Замона анинг узрини ҳам қўлуб.
Жаҳон олди Гударзи(14) Ашғон яна,
Анга ҳам жафо қилди даврон яна.
Яна шоҳ Тийри Гударз эди
Ки, манзилгаҳи бу куҳан марз эди.
Яна бўлди Гударз Тийри улуғ,
Ани ҳам завол айлади қайғулуғ.
Яна тутти олам юзин Ардавон(15)
Ки, чекти ани чархи ахзар давон.
Буларға доғи боқий ўлмай ҳаёт,
Фалак мулкни берди бот, олди бот.
Кетур соқий, ул соғари лаълранг,
Анга даврида зоҳир этма даранг.
Чу йўқтур даранге фалак жомиға,
Кўнгул қўйма оғозу анжомиға.
Муғанний, бу шаҳларки чектим тироз,
Алар ёдиға нағма чек дилнавоз
Ки, нағманг била бир қадаҳ нўш этай,
Даме нуктадин тилни хомуш этай.
Навоий, бу шаҳларки кўрди жаҳон,
Букун барча туфроғ ародур ниҳон.
Чу бориға ул ён азиматдурур,
Замоне хуш ўлмоқ ғаниматдурур.
ХIV
Тўртунчи табақа сосонийлар эрдиларким, жаҳон мулкида жаҳон мулкида жаҳонбонлиқ қилдилар ва рубъи маскун мамлакатин билдилар

Навосози деҳқони озарпараст,
Бу навъ этти сўз риштасин борбаст
Ки, тўртунчи хайл улча шоҳ эрдилар,
Фалакқадру анжумсипоҳ эрдилар
Ки, ҳоло адамдур аларға мафар,
Йигирми дурур, доғи тўқуз нафар.
Бири Ардашер ибни Бобак(1) эди
Ки, баъзи эл они валий ҳам деди.
Яна эрди Шопур(2) бин Ардашер
Ки, шоҳе эди кордону далер.
Ул этти бақо мулки сори хиром,
Қўюб ўғли Ҳурмузни(3) қойим-мақом.
Яна тегди Баҳроми Ҳурмузға(4) тож,
Жаҳон ичра адлидин ўлди ривож.
Яна қилди Баҳроми Баҳром(5) жаҳд
Ки, даҳр этти тоза анинг бирла аҳд.
Яна ўғлиға даҳр аро ком эди
Ки, Баҳроми Баҳроми Баҳром(6) эди.
Яна қилди Нарсини(7) чарх аржуманд,
Ҳам охир адам сори сурди саманд.
Яна Ҳурмузи Нарси(8) этти ғулув
Ки, қадри фалакдин ошурди улув.
Яна етти Шопури Ҳурмузға(9) зўр
Ки, солди сипаҳ бирла оламға шўр.
Яна Ардашер ибни Ҳурмузға(10) кавн,
Етишти чу ул Тенгридин топти авн.
Яна қилди Шопури Шопур(11) кин
Ки, офоқ анга бўлди зери нигин.
Яна тузди Баҳроми Шопур(12) жайш
Ки, илгига олди тўла жоми айш.
Яна олди Ферузи бин Яздижирд,(13)
Жаҳонда қилиб адлу инсоф вирд.
Яна шаҳ Ялош ибни Феруз(14) эди,
Адолат била оламафруз эди.
Қубод ибни Феруз(15) ҳам тузди базм,
Бу кох ичра, лекин қўюб қилди азм.
Яна бўлди Жомосб(16) кишварситон,
Жаҳон бўлди инсофидин бўстон.
Чу тахт олди Нуширвони Қубод,(17)
Ул этти бино даҳр аро адлу дод.
Яна Ҳурмуз ибни Ануширвон,(18)
Киюрди жаҳон жисми ичра равон.
Чу Парвези Ҳурмузға(19) чарх ўлди ёр,
Замонида шод ўлди мулку диёр.
Чу Шеруя(20) оғози кин айлади,
Азиз элни хору ҳазин айлади.
Яна Ардашер(21) ўлди чун қаҳрамон,
Анинг қаҳриға қолди аҳли замон
Яна Ардашер ўлди кишвархудой,
Жаҳон аҳлиға бўлди раҳматфизой.
Яна Кисри Арслон(22) топти фар,
Адам мулкига ул ҳам этти сафар.
Яна Кисри(23) ўлди жаҳон довари
Ки, гардундин ўтти анинг афсари.
Яна даҳр Туронни(24) қилди азиз
Ки, нисбатда Парвезға эрди қиз.
Жаҳон олди Парвези Баҳром(25) ҳам,
Қўлиға тутуб тиғ ила жом ҳам.
Яна бўлди Озарми(26) афсарпараст
Ким, ул топти Турон ерига нишаст.
Яна Фаррух(27) олди жаҳон кишварин,
Солиб адл аро табъи донишварин.
Яна Яздижирд(28) олди мулку диёр,
Ки, дерлар лақабда ани Шаҳриёр.
Қаю бирки мулк олди топти сурур,
Мубаддал суруриға бўлди ғурур.
Жаҳон мулкин ўз мулки қилди гумон,
Гумони ҳамон эрди – кетмак ҳамон.
Қутулди алар даҳр озоридин,
Кетиб бори, қолди жаҳон боридин.
Аёқчи, манга жоми шоҳона тут,
Туганган сойи тўлдуруб ёна тут!
Чу кетгумдурур, даҳр базми қолиб,
Кетай бори комимни майдин олиб.
Муғанний, суруд айтибон руд туз,
Вафосиз жаҳон бирла падруд туз!
Чу кетмаклик андин эрур ногузир,
Даме хушдил ўлмоқ эрур дилпазир.
Навоий, бу янглиғ эмиш даҳр иши,
Вафо кўрмамиш ҳаргиз андин киши.
Кишилик будурким, унутсанг ани,
Чу таркинг қилур, тарк тутсанг ани!
ХV
Искандар достонининг оғозиким, ҳақ анжомиға еткурғай ва тарихининг ифтитоҳиким, Тенгри ихтитоми рақамин сургай ва анинг насабида ихтилофким, тарих аҳли қилмишлар ва ул ихтилофни рафъ этиб, аҳли таҳқиқ ишининг ҳақиқатин билмишлар ва малик Файлақуснинг дори бақоға кетгани ва Искандарнинг мулки фоний тахтин мақом этгани

Нигор айлаган нақши румийтироз,
Очиб парда, бу навъ кўргузди роз
Ки, бу тўрт хайлики топти адо
Ки, кўк тоқиға солдилар кўп садо(1)
Ки, давронлари тўрт минг уч юз ил,
Яна ўттуз олтию ўн ой бил.
Бу муддатда кимдинки осор эди
Ки, кишваркушо бал жаҳондор эди.
Топиб беш юзу балки минг йил амон,
Бу муддатда маҳкуми – аҳли замон.
Қилиб улча хотирға келганча иш,
Аларға насиб ўлмади онча иш.
Ки, оз вақт аро шоҳи Яздонпараст,
Скандарга офоқ аро берди даст.
Билингай, дейилганда бир-бир иши
Ки, халқ этмади Тенгри андоқ киши.
Бу мужмалки васф айладим зотини,
Қилай эмди борининг исботини.
Ҳамул тўрт хайлики ёздим сутур,
Икидин сўнг(2) Искандар этти зуҳур.
Каёнийлар ўлғонда бир-бир ниҳон
Ки, Доройи Баҳманға қолди жаҳон.
Мубоҳот этиб тахт ила тож анга,
Берурлар эди шоҳлар бож анга.
Бу фурсат аро волийи Руму Рус,
Шаҳе эрди оти малик Файлақус.(3)
Маликваш келиб ҳар сифоти анинг,
Малакваш вале пок зоти анинг.
Низомийки назм аҳлиға шоҳ эди,
Бу шаҳ саргузаштидин огоҳ эди,
Китобида дер чоғ нишонин анинг,
Бу янглиғ деди достонин анинг
Ки, насл ичра йўқ эрди пайванд анга,
Мурод эрди оламда фарзанд анга.
Бу савдо солиб жисмиға печ-печ,
Гум ўлмас эди ул таманноси ҳеч.
Магар бир кун овдин олиб кўнгли баҳр,
Тараб бирла айлаб эди азми шаҳр.
Кўрунди йўли узра вайронае,
Йўмурган фалак зулми кошонае.
Тоши хасталар кўнгли янглиғ синуқ,
Ичи мотамийлар ичидек бузуқ.
Бу вайрона ичра шаҳи бахтиёр,
Сабосайрини сурди беихтиёр.
Кўрарким, қўюб ҳамл бир ҳомила,
Қарин қолмайин руҳ анга жисм ила(4).
Ётиб оллида тифли зору забун,
Чекиб гаҳ-гаҳе йиғлағон янглиғ ун.
Бўлуб шоми риҳлат анонинг куни,
Келиб гоҳу гаҳ йўқ – ўғулнинг уни.
Унига буким йиғламоғни қотиб,
Ано сўги(5) они магар йиғлотиб.
Солиб чун аларға назар Файлақус,
Дегил тушти кўнглига нори мажус(6).
Буюрдики, маҳрамваш эл еттилар,
Ўлукни ҳамул ерда дафн эттилар.
Ўзи тифлни олди эъзоз ила,
Қилур эрди парварда юз ноз ила.
Скандар атаб, ўғли билди ани,
Ўларда валиаҳд қилди ани.
Муаррих яна навъ ҳам сурди сўз
Ки, нисбатда Дороға еткурди сўз
Ки, Дороға берди қизин шоҳи Рум,
Ясаб зеб ила, ўйлаким нахли мум.
Бир иш бўлдиким, бемадоро ани,
Атосиға қайтарди Доро ани.
Ҳамоноки сур айлаган тун – саҳоб
Садафқа тўкуб эрди дурри хушоб.
Чу вақт ўлди, фош айлади ул садаф,
Дуреким, жаҳон топти андин шараф.
Яна бўйла сўз доғи мазкур эрур
Ки, «Таърихи фурс» ичра мастур эрур.
Ки, оламда ики Скандар эмиш
Ки, икиси давронда довар эмиш.
Бири улки, Доро била қилди разм,
Бири буки, сад боғлаю этти азм.
Ва лекин бу фурсатки донойи даҳр,(7)
Берур эрди бу қиссадин элга баҳр.
Ки, жоми сафо урди элга сало
Ки, Жомийға еткурмасун Ҳақ бало.
Скандар иши эрди манзум анга,
Бори ҳолати эрди маълум анга.
Манга ҳам чу машғуллуқ бу эди,
Таворих оллимда ўтру эди.
Бу ерда мени чунки ажз этти лол,
Ўпуб ерни, донодин эттим савол.
Скандарга ики эканни адад,
Чу оллинда таҳқиқ эди, қилди рад:
«Ул ишлар, – деди, – бирга воқеъдурур,
Гувоҳи анинг насси қотеъдурур»(8).
Анингдекки аслин Низомий деди,
Ҳамул навъ фарзона Жомий деди
Ким, ул Файлақус ўғли эрмиш яқин,
Емас аҳли таърих тардиди чин.
Қилинди чу таҳқиқ тадқиқ ила.
Қилай эмди тадқиқ таҳқиқ ила.
Бу янглиғ баён этти таърихсанж
Ки, чун ёвар ўлди саройи сипанж.
Скандарни топти малик Файлақус,
Ясаб мулкин андоқки зебо арус.
Очиб бахшишу базл абвобини,
Тузатти басе сур асбобини.
Мулукона тартибу ойин била,
Ёрутти кўзин ул жаҳонбин била.
Қилиб ҳифзиға кеча-кундуз қиём,
Фузунроқ этиб дам-бадам эҳтимом.
Бериб парваришқа муносиб хўриш,
Муносиб хўришдин топиб парвариш.
Ани асрамай коху айвон аро,
Ясаб ер кўнгул ичра, бал жон аро.
Нечукким тенгиз дурри шоҳонасин,
Тенгиз йўқки, кон лаъли якдонасин.
Анга тегруким бўлди лафзи дуруст,
Тааллум иши вожиб ўлди нахуст.
Нақумоҳис(9) оллинда дастур эди
Ки, ҳикматқа оламда машҳур эди.
Сипеҳр авжиға фикри суръатнамой,
Фалак сайридин ройи мушкилкушой.
Назар чобукин чун қилиб тезбин,
Бўлуб нозири важҳи айнул-яқин.
Киши йўқ билик ичра монанд анга,
Арастуи фарзона фарзанд анга.
Чу тадбир ила дафъи офот этиб,
Анинг ройидин шаҳ мубоҳот этиб.
Бори илм аро, ўйла соҳиб камол
Ки, комил анингдек топилмоқ маҳол.
Скандарни доноға топшурди чуст
Ки, донишнинг авроқин этгай дуруст.
Ўзига шараф билди доно муни
Ки, ул воқиф эрди валодат куни.
Боқиб чархнинг борча ҳолотиға,
Кавокибнинг иқболу офотиға.
Кўруб мустақимин, билиб рожеъин,(10)
Ёзиб эрди мавлудининг толеъин.
Қилиб ҳукмлар анжум арқомида,
Рақамлар қўюб эрди аҳкомида
Ким, ул тифли фаррухпайи покзод,(11)
Шаҳе бўлғуси поку фаррухниҳод.
Ети кўк уза шавкати етгуси,
Юруб рубъи маскунни фатҳ этгуси.
Кириб шоҳлар қуллари сониға,
Бўюн қўйғуси тавқи фармониға.
Сипеҳр авжиға еткуруб ҳимматин,
Фалак тоқида чолғуси навбатин.
Чу ҳайъатда табъи жадал қилғуси,
Фалак мушкилотини ҳал қилғуси.
Қилиб хурдадон табъи ҳикматни қисм,
Басе ерда соз этгусидур тилисм.
Риёзий била тузгусидур расад,
Илоҳий била фитна оллиға сад.
Жаҳон мулкини чун мақар қилғуси,
Тенгиз ичра йиллар сафар қилғуси.
Анга ҳақ насиб айлабон хушку тар,
Юруб фатҳ қилғусидур баҳру бар(12).
Ҳаким англамиш эрди чун барча ҳол,
Бу иқболдин бўлди ишратсигол.
Мураттаб қилиб лавҳи иршодини,
Анга қилди таълим бунёдини.
Қаю ишни таълим қилғон замон,
Ешитмак ҳамон эрди – билмак ҳамон.
Билиб бўлмас эрди таваққуф анга,
Қилур эрди турлук тасарруф анга.
Бу янглиғки теъдод бўлди сифот,
Ҳамоно ўн ончани касб этти бот.
Билик касбини қилди то жони бор,
Ҳунар билди ончаки имкони бор.
Чу тутти мусаллам камолотин эл,
Диловарлиғ амриға чуст этти бел.
Не ишким сипоҳиға нафъ айлагай
Ки, андин адусини дафъ айлагай.
Гаҳи маркаб узра силаҳшўр эди,
Яёғлиқда гаҳ варзиши зўр эди.(13)
Демайким, ўқи очти тори зириҳ
Ки, тори тахайюлдин очти гириҳ.
Синони била тикти ахтар кўзин,
Не ахтар кўзин, чархи ахзар кўзин.
Анинг тиғи хорони қилди шикоф
Ки, кемухти ғабродин этти ғилоф.
Камандинки чин-чин қила бошлади,
Фалак қалъаси буржиға тошлади.
Қачон гурзини қилди хоронабард,
Қатиғ хорадин кўкка еткурди гард.
Чу майдон аро зўр расмин тузуб,
Чурук ип каби аждаҳони узуб.
Ва гар ройи бирла бўлуб чорасоз,
Диловарлиғу кучга бўлмай ниёз.
Бори ишда бир ерга етти иши
Ки, мумкин эмас андоқ ўлмоқ киши.
Атоси доғи чун суруб эрди умр,
Видоъ этгали еткуруб эрди умр.
Қадининг хамидин билиб эрди хайл
Ки, жисмиға туфроқ сари бўлди майл.
Қувосини заъф айлаган чоғда суст,
Скандар бўлуб эрди шаҳлиғда чуст.
Ўзи бўлди Тенгрига пўзишпазир,
Скандарга топшурди тожу сарир.
Чу ўғлиға тахтини қилди мақом,
Ўзи айлади тахта сори хиром.
Ҳамоно ики шох берди дарахт,
Бирин йўндилар тахтау бирни тахт.
Не қушқаки бир шохи маскандурур,
Яна шохи сўнгра нишимандурур.
Скандар чу кўрди ато маргини,
Яқин эрди қилғай жаҳон таркини.
Чу муставли ўлди бу ният анга,
Ато қилмиш эрди васият анга
Ки: «Мулкумда бегонани қўймағил,
Шабистонима ёнани қўймағил!
Ҳаримим аро кирмасун ҳеч ёт
Ки, бўлғай анга пардадарликда от!
Сени истабон топқонимдин мурод
Будурким, қачон айласам хайрбод.
Сен ўлсанг чу қойим мақомим менинг,
Бабод ўлмағай нангу номим менинг».
Бу сўз ёдиға келгач ўлди зарур,
Етурмак ато пардасиға сурур.
Ҳамият доғи монеъ ўлди басе
Ки, елдин зилолиға тушғай хасе.
Ато сўгини айлагач бартараф,
Сариру нигин топти андин шараф.(14)
Ато тахтини чун мақом айлади,
Тузуб руд, оҳанги жом айлади.
Аёғчи, бер ул жавҳари ғамзудо(15),
Дема ғамзудо, жоми мотамзудо.
Ки, андин сумурсам ғамим қолмасун,
Ато сўгидин мотамим қолмасун.
Муғанний, қилиб соз руди нишот,
Анинг бирла тузгил суруди нишот
Ки, сўз тахтида бўлдум оромгир,
Бўлай таҳният базмида жомгир!
Навоий, жаҳоннинг фирибин ема,
Хирад оллида нақшу зебин дема.
Чу даврон иши бевафолиқдурур,
Фузун шоҳлиғдин гадолиқдурур.
Гадоеки қайд ўлғай андин йироқ,
Муқайяд жаҳондордин яхшироқ!
ХVI
Ҳиммат ҳумойининг баландпарвозлиғи таърифидаким, жаноҳҳайнининг сояси қуёшнинг анқойи заррин жаноҳиға зулмат Қофида нишиман берур ва азимжуссалиғи васфидаким, байзонинг сиймин байзосин жаноҳайни остиға яшурур ва ҳар гадоға ул соя тушса, салотин анинг гадойидурур ва ҳар шоҳдин соясин олса гадо анинг қошида шоҳ кўринур

Бировким анга ҳиммат ўлди баланд,
Эрур олам аҳли аро аржуманд.
Киши нақди гар бир қаро мис эмас,
Агар ҳиммати бўлса муфлис эмас.
Ани англа муфлиски, йўқ ҳиммати,
Чу йўқ ҳиммати, йўқ анинг ҳурмати.
Бу расм ўлди ойини дайри фано
Ки, ҳурмат топар кимда бўлса ғино.
Чу ҳиммат эрур кимиёйи вужуд
Ки, андин топар эътибор аҳли жуд.
Бировким, анинг кимиёдур фани,
Ани деса бўлғай эл ичра ғани.
ғинодур чу эл ҳурматиға сабаб,
Анга эҳтиром этсалар йўқ ажаб.
Бировким, анинг ҳиммати йўқтурур,
ғани бўлса ҳам ҳурмати йўқтурур.
Тутай, дунсифат кимсанинг ганжи бор,
Туну кун анинг ҳифзидин ранжи бор.
Пашизе агар тугди эрса лаим,
Мудом очмоғидин топар кўнгли бим.
Десаким: очай тонгла, ёхуд бугун,
Тугар ул тугунга яна бир тугун.
Очардин эмас коми тарқотмоғи,
ғараз бор анга ўзга бир қотмоғи.
Кўрунмай дирам иқдин очмоғи хўп,
Дирам ҳар неча кўп, тугун доғи кўп.
Очар бўлса андин саросар гириҳ,
Солур кўнглига бир гириҳ ҳар гириҳ.
Айиғ лаъбидин жатқаким нон эрур,
Ани итга солмоқ не имкон эрур.
Бижин топса ер, то ичига сиғар,
Не қолса овуртиға борин йиғар(1).
Йиғоч узра гар бўлса юз минг ёнгоғ
Кўмар ерга ҳар не ўғурлоди зоғ.
Ер остики сичқонға кошонадур,
Яна анда ҳар ён ниҳон хонадур.
Разолатни ҳаддин қачон ошурур,
Ўзидин доғи туъмасин ёшурур.
Нажосат йўлидин қўюб гулхани,
Захирам, деб анбор айлар ани.
Жуалдур тезак тошимоқдин забун
Ки, бўлмиш қарориб, юзи сарнигун.
Ани қўймас ўлмаклигин билса ҳам,
Неча от оёғиға янчилса ҳам.
Кўрар айб дун сарф қилмоқ дирам,
Анингдекки, йиғмоғни аҳли карам.
Карамдин бировким тиҳи жайб эрур,
Тиҳи айламак жайб анга айб эрур.
Бу иш ҳиммат аҳлиғадур ибтило
Ки, жайби дирам бирла бўлғай тўло.
Карамсизки бор уйда махзан анга,
Фалокат била фоқадур фан анга.
Емас элки амвол аро бўлса ғарқ,
Алар бирла муфлислар ичра не фарқғ
Десам ҳам бўлурким, эрур фарқи кам,
Хирад оллида кўпдурур фарқи ҳам
Ки, ҳар неча бемоя бўлса лаъим,
Анга кимсадин йўқдурур ҳеч бим(2).
Вале бўлди чун ганжию махзани,
Халойиқ эрур жонининг душмани.
Қизил тулку ёхуд қаро киш киби
Ки, бўлғай туки қатлининг мужиби.
Садафдекки йиққон учун дурри пок,
Қилурлар олур чоғда кўксини чок.
Кўнгул ҳиммат аҳлиғаким бўлди кенг,
Ғино бирла фақр ўлди оллинда тенг(3).
Не ганж ўлса бермакда бордур азиз,
Не номус этар бергали бир пашиз(4).
Мубоҳот қилмас емактин кулоч,
ғамин бўлмас ар топса ёвғон умоч.
Хирад аҳли чунким тааммул қилур,
Тафовут бу икида ҳам топилур.
Не нақдеки аҳли карам сарф этар,
Анга халқдин кўп машаққат етар.
Агар йўқ анга базл этар дастрас
Ки, зоти аро ҳиммати ганжи бас.
Не элдин топар ҳар замон юз малол,
Не аҳволиға юз қўяр ихтилол.
Кишиким бийикракдурур ҳиммати,
Жаҳон аҳлидин камдурур меҳнати.
Не қушким баланд ўлса парвоз анга,
Ҳалок истамас новакандоз анга.
Агарчи эрур мушак отмоқ иши,
Булут момуғин ўртай олмас киши.
Неча тифл қилса пулаб хийралиқ,
Қачон шамъи анжум топар тийралиқғ
Тутайким, бийик тоққа чиқсун паланг,
Тўлун ойға секриб етургайму чангғ
Баланд айлабон ҳиммат ул бениёз
Ки, ҳар неча ҳиммат бийик, меҳнат оз.
Бировгаки ҳиммат қилур ёрлиқ,
Гадолиқ тилар, йўқ жаҳондорлиқ.
Ўзин фақр бирла жаҳондор этар,
Жаҳондорлиқдин вале ор этар.
Дема фақр кўйи гадойин гадо
Ки, шаҳлар шаҳи қилмиш они Худо.
Қилур подшо ул гадолиқ ҳавас,
Нечукким, гадо подшолиқ ҳавас.
Магар Ҳақ етургай бу огоҳлик
Ки, фақр истагай эл, қўюб шоҳлиқ.
ХVII
Искандар била ул гадолиғ ихтиёр этган подшо, балки филҳақиқат подшолиққа етган гадо ҳикоятиким, Искандар ани мазаллат чоҳидин чиқориб, салтанат кохиға ўлтуртмоқ истади ва ул тож таркин қилиб, бошидин тарки тожихаёлин чиқорэмади.

Эшиттимки, Искандари номдор,
Чу бўлди жаҳон аҳлиға комкор.
Не кишварки бўлди мусаххар анга,
Мутеъ ўлди доройи кишвар анга.
Ҳамул шаҳни кишварға шоҳ айлади,
Ҳамул элга кишварпаноҳ айлади.
Шаҳу мулкдин кўнгли тинғоч тамом,
Яна мулк азмиға қилди хиром.
Магар фатҳ бўлғонда Мағриб замин,
Шаҳи зоҳир айлаб эди қатлу кин.
Чу разм ўти бўлмиш эди бартараф,
Шаҳ ўлмиш эди разм ичинда талаф.
Скандар чу фаҳм этти хасмин қатил,
Анга мулки ичра тилатти адил.
Дедиким: «Бу кишвар салотинидин(1),
Хабарлиқ жаҳонбонлиқ ойинидин,
Қолибму экин бир анингдек киши
Ки, қилсам ружуъ анга бу мулк ишиғ
Ани элга шоҳ айласам мустақил
Ки, мулк ўзгага бўлмаса мунтақил».
Дедилар халойиқ дуо айлабон,
Ҳадисиға жонлар фидо айлабон.
Ки: «Офоқ аро сарфароз ўлғасен,
Ҳамиша раиятнавоз ўлғасен.
Бу янглиғ кишиким қилурсен сўроғ
Ки, андин раиятқа етгай фароғ.
Қабул айлагай они яхши-ямон,
Киши йўқ, магарким биров бу замон,
Вале халқ ичиндин фирор айламиш,
Ажаб навъ иш ихтиёр айламиш.
Тириклар аросиға қилмас убур,
Матофи эмас ғайри – эски қубур(2).
Ҳамоно тирикларда кўрмай вафо,
Қубур аҳлиға айламиш иктифо.
Боши тож таркин қилиб ихтиёр,
Бўлуб тарк тожи билан бахтиёр.
Не маскан бўлуб кеча бир бум анга,
Не кундуз емак важҳи маълум анга.
Киши бирла йўқ мутлақо улфати,
Бўлуб халқ ғавғосидин кулфати.
Ниёз аҳли чун қилсалар ихтилот,
Қилур сўзда зоҳир гаҳи инбисот.
Насойиҳ дер элга бағоят муфид
Ки, оламдин элни қилур ноумид.
Сўз ичра бу тақриб тартиб этар
Ки, элни фано сори тарғиб этар!»
Скандар эшитгач дедиким: «Юрунг,
Ани қайда бўлса, топиб келтурунг!»
Равон ҳукм ила ҳар тараф сурдилар,
Топиб шоҳ базмиға еткурдилар.
Яланг эрди бошу, аёғи яланг,
Яқо чокидин кўкси доғи яланг.
Жаҳон шуғли гардига силкиб этак,
Тутуб ики илгига ики сўнгак.
Скандар анга эҳтиром айлади,
Ўз оллинда олий мақом айлади.
Деди: «Бу сўнгаклардин афсона айт,
Не сўрсам, жавобин анинг ёна айт!»
Деди: «Гўрлардин қилурда гузар,
Неча бу сўнгакларга солдим назар.
Замиримға лекин ниҳон қолди бу
Ки, шаҳнинг қаюдур, гадонинг қаюғ
Чу ўлганда бирдур бу ики матоъ,
Тирикликда невчун қилурлар низоъғ»
Келиб бу каломи Скандарга хуш,
Деди: «К-ей забоновари боркаш,
Сени топтим асру бийик нукталик,
Агар бор эса ҳимматинг ҳам бийик.
Сени кишварингда қилай аржуманд,
Бериб шоҳлиғ, поянг айлай баланд».
Деди: «Ҳиммат ўлмиш манга ҳамнишаст,
Сен истардек эрмас, вале асру паст
Ки, тарк айлабон фақр сармоясин,
Писанд этгамен шоҳлиғ поясин.
Емас рубъи маскунга рағбат манга,
Тилар тўрт сармоя ҳиммат манга:
Бири андин ўлди ҳаёти абад
Ки, йўқтур анинг интиҳосиға ҳад.
Яна бир: йигитликки топмай халал,
Қарилиқ била бўлмағай ул бадал.
Яна бир: ғинойи муаббаддурур
Ки, оллинда ифлосқа раддурур.
Яна: шодлиғким, йўқ онинг ғами,
Адам бўлғай ул сурнинг мотами».
Скандарни ҳайрат забун айлабон,
Деди, бош уётдин нигун айлабон
Ки: «Ей фаррухойину фархундарой,
Бу уқдангдин ул бўлди мушкилкушой
Ки, бу дайр аро топсанг огоҳлиқ,
Санга фақр берди, манга шоҳлиқ.
Агарчи мени айлади аржуманд,
Санга берди ҳимматни мендин баланд».
Гадойеки бўлғай бийик ҳиммати:
Анга паст эрур шоҳлиғ рифъати.
Чу ҳиммат баланд ўлди эрса фақир,
Кўзига эрур аср шоҳи ҳақир.
ХVIII - Ҳикмат
Искандарнинг Арастудин саволи ул бобдаким, мақсудға қайси мақом яқинроқ ва ул мақом сари не навъ хиром муносиброқ ва Арасту йўқлуқ мақомиға йўл кўргузмак ва сабукборлиқ хироми оҳанги тузмак

Арастудин этти Скандар савол:
«Ки, эй фикратингға фалак поймол,
Не йўлдурки, мақсуд эрур манзили,
Не ишдурки маҳмуд эрур ҳосилиғ»
Деди: «Халқдин ўзни фард айламак,
Фано кўйи йўлинда гард айламак».
Деди: «Ул кишиким тавонгардурур,
Анга хайр кўпрак муяссардурур».
Амалнинг чу мақсуд аро дахли бор,
Тавонгарға кўпрак керак эътибор.
Бировким савоб этса кўпрак ҳусул,
Анга кўпрак ўлғай умиди вусул.
Деди: «Хайрким қилса аҳли манол,
Бу ишдин эмастур йироқ икки ҳол.
Бири улки: мавқеъдадур ул иши,
Ишин ғайри мавқеъ қилур ҳам киши.
Гар иш ғайри мавқеъда мавжуд эрур,
Киши ҳар неким қилди мардуд эрур.
Ва гар ўз еридадурур қилғани,
Не иш қилса мақбул тутсақ ани.
Неким аслдин топти маъзуллуқ,
Иши фаръ ила бўлди машғуллуқ.
Ерур роҳзан кимки огоҳ эрур,
Бу йўлда неким мосиваллоҳ эрур.
Биров шоҳ васлиға қатъ этса йўл,
Керак воқиф ўлса қароқчидин ул.
Қароқчиға бўлғон киши муттафиқ,
Қачон шоҳ базмиғадур мустаҳиқғ
Вале улки рафъ этти буду набуд,
Гумон қилмади Ҳақдин ўзга вужуд.
Ўзин чунки мақсуд аро қилди йўқ,
Ўзи қолмайин, қолди мақсуди-ўқ.
Гумон қилма мундин бийикрак мақом,
Киши анда чун етти, бўлди тамом».
Бу дурларниким сочти гавҳарфуруш,
Садаф оғзидек сойил ўлди хамуш.
ХIХ
Искандарнинг салтанат тожидин саркашлик қилиб, хилофат тахтидин аёқ тортқони ва Рум аҳли бошларин оёғига қўюб, анинг мақдамидин тахт поясин баланд қилиб, тож қадрин аржуманд қилғонлари ва анинг адли айнининг қуёши била зулм шомининг хуффошин кўр этиб, жаҳонни ёрутқони ва зулм аҳлининг зулматдек олам юзидин қироқ тутқони

Гузоришқа улким, қалам қилди тез,
Қаламдин бу янглиғ бўлур нуктарез
Ки, чун Файлақус ўртадин чекти рахт,
Скандарға таслим этиб тожу тахт.
Скандарки донойи офоқ эди,
Билик ичра офоқ аро тоқ эди.
Анга тож ила тахт тушмай қабул,
Бу андешадин беҳад эрди малул
Ки, шаҳлиғда ҳаддин кўп офот эрур,
Не қилса фалакдин мукофот эрур.
Агар таркига кўнглини шод этиб,
Атонинг васиятларин ёд этиб.
Кўп ошуфта қилғоч ани бу миҳан,
Улусни йиғиб, тузди бир анжуман.
Чу яксар йиғилди шарифу вазеъ
Сўзе қилди оғоз беҳад бадеъ.
«Ки, эй қавмким, мулкунгиз келди Рум
Ки, оллимда ҳоло қилибсиз ҳужум.
Агар сарфароз ар сарафгандасиз,
Бори Тенгрига мен киби бандасиз.
Еман сиз киби, сиздин ўксук басе,
Атосиз, дил озурдае бекасе.
Атомни агар лутф айлаб Илоҳ,
Бу кишвар уза айлади подшоҳ.
Ҳамоно бу ишга сазовор эди,
Бу юк чеккали қуввати бор эди.
В-ар обову аждодима қилди Ҳақ,
Бу мулк аҳлиға ҳукмронлиқ насақ.
Алар доғи зебои тахт эрдилар,
Тавоноу ферузбахт эрдилар.
Вале мен эрурмен бағоят ҳақир,
Доғи салтанат амри беҳад хатир.
Бу ишга керактур тавоно киши,
Емас мен киби нотавоно иши.
Ерур тортмоқ шер чекконни мўр,
Юкин пилнинг айламак пашша зўр(1).
Не бор шаҳлик айларга ният манга,
Не айлай десам қобилият манга.
Бу таклифдин чунки ранжурмен,
Агар айласам тарк – маъзурмен.
Чу мен айладим ажзим изҳорини,
Бу андешадин кўнглум озорини.
Сиз эмди ўзунгузга шоҳе топинг,
Бу кишварға кишварпаноҳе топинг.
Ҳар ишта замон аҳлининг фойиқи
Ки, то бўлғай ул шоҳлиғ лойиқи.
Қуёшдек қавиймеҳру равшанзамир,
Ва гар чиқса ашҳабқа офоқгир.
Адолат аро фасли наврўздек,
Сиёсатда барқи жаҳонсўздек.
Ириклик чоғи хасмға чорасоз,
Қотиғлиқ маҳалли раиятнавоз(2).
Анга тахту давлатни маскан қилинг,
Бошин тож бирла музайян қилинг
Ким, ул ёғдуруб абри эҳсонини,
Ерамдек қилиб мулк бўстонини.
Аду хайлин ошуфтаҳол айласун,
Санам зулфидек поймол айласун.
Неча шуълаи фитна ёқса адув,
Қилич селидин урсун ул ўтқа сув.
Раиятқа қилса қаламзан ситам,
Қаламзаннинг илгини қилсун қалам(3).
Мусофир йўли риштасин узмасун,
Қароқчи қаросини кўргузмасун.
Қилиб забт ила маҳкам ўғри йўлин,
Улус молидин қисқа қилсун қўлин.
Адам айласун зулм таълимини,
«Лам»и жаҳд этиб «лом» ила «мим»ини(4).
Адолат қилурнинг топиб ҳолатин,
Фузун қилсун элга адув олатин.
Неким Ҳақ буюрмиш, бўлуб пайрави,
Ҳақ айтур улус илгин этсун қавий.
Бериб зулмгустарга фарсудалиқ,
Раиятқа еткурсун осудалиқ».
Тугатгач сўзин шоҳи равшанзамир,
Улус чектилар ҳар тарафдин нафир
«Ки, эй хусрави одили додгар,
Нега айладинг бизни фарёдгарғ
Етар чоғда адлингдин элга наво,
Бу янглиғ недин зулм кўрдунг равоғ
Не сўзлар эдиким баён айладинг
Ки, бу халқ бағрини қон айладинг.
Бу сўзлар дегунча, оқиз қонимиз
Ки, бўлсун йўлунгда фидо жонимиз!
Сен ўлғунча бу эл бошидин йироқ,
Йироқ бўлсалар жонидин яхшироқ.
Санга гарчи жонбахш келди калом,
Яқин эрдиким айлагай қатли ом(5).
Сену салтанат тарки – сўзму бўлур,
Бадилингни кўргучи – кўзму бўлурғ
Бугун олам ичра сен ул шоҳсен
Ки, афлок сирридин огоҳсен.
Жаҳон ичра сен билмаган йўқ улум,
Билур олам аҳли, неким аҳли Рум.
Фалак шамъи ройи муниринг сенинг,
Малойик чароғи замиринг сенинг.
Жаҳон кўрмаган сен киби хусраве,
Қуёшталъате, Муштарий(6) партаве.
Қилиб адл ройингдин андоқ зуҳур
Ки, гул бирла хуршиддин атру нур.
Вужудингда пинҳон хирадёрлиғ,
Жамолингда пайдо жаҳондорлиғ.
Бу ҳимматки зотинг аро бордур,
Санга Рум султонлиғи ордур.
Билурбизки бу мулк эрур кам санга,
Умид улки, тушгай жаҳон ҳам санга.
Фалак сайридин ошкору ниҳон
Ки, ҳукме ёзилмиш: сенингдур жаҳон.
Яна кимса фармонраво қилмағил,
Жаҳон аҳлини бенаво қилмағил.
Агар сен бу ишни қабул этмагунг,
Бу мулк аҳли фарёдиға етмагунг.
Қўюб мулки маврусинга ёнани,
Раво кўрсанг уй ичра бегонани.
Қила олмайин бу бало ихтиёр,
Боримиз қилурбиз жало ихтиёр!
Чу тушсак гадолиққа ҳар мулк аро,
Худо сўрғуси сендин ул можаро».
Бу сўз деб улус бўлдилар ашкрез,
Бош айлаб яланг, чектилар рустахез.
Скандарки мундоқ аломат кўруб,
Аломат демайким, қиёмат кўруб.
Пушаймон бўлуб деган ақволиға,
Бузулди басе кўнгли эл ҳолиға.
Солиб ул сифат сидқ ойин сифот,
Дегандин анинг кўнгли ичра уёт.
Ҳам атбоининг яхши ниятлари,
Яна ҳам атоси васиятлари
Аён этти бир навъ таъсир анга
Ки, бермак маҳол эрди тағйир анга.
Бўлуб хотири ҳаддин ортуқ малул,
Улус илтимосини қилди қабул.
Ризо зоҳир этгач, шаҳи навжувон,
Арастуйи(7) фарзона қўпти равон.
Олиб тожни айлабон аржуманд,
Анинг бошидин айлади сарбаланд.
Равон тутти айтиб сано, бир қўлин,
Балиноси(8) доно яно бир қўлин.
Ики ганжи ҳикмат ани йўлдабон,
Чиқордилар авранг уза қўлдабон.
Топиб мақдамидин бийик поя тахт,
Қуёш боши узра солиб соя бахт.
Арасту била ўқ, Балинос эди
Ки, бу Хизр эди, ул бир Илёс(9) эди.
Халойиққа юзланди бир инбисот
Ки, ўлтургали етти муфрит нишот.
Нисор ул қадар сочти яхши-ямон
Ки, қилди нужум арзни осмон.
Ададсиз сурур аҳлиға бўлди сур,
Анингдекки сур аҳли қилди сурур.
Чу Искандари меҳр ўлуб пардапўш,
Шафақ бодасин топти қилмоққа нўш.
Тарабдин фалак қилди ҳоли анга,
Янги ойни жоми ҳилолий анга.
Скандар баруманд ўлуб бахтидин,
Шабистонға кирди тушуб тахтидин.
Гулу сабза узра тузуб тоза базм,
Майи лолагун ичгали қилди азм.
Қадаҳ партавиким дамо-дам тутуб,
Шабистонни хуршиддек ёрутуб.
Дебон сўз, дегач шоҳи гардунжаноб,
Жавобин Арастуйи ҳикматмаоб.
Суруб нукта ҳар сори донишвари,
Билик ичра алломаи кишвари.
Не ҳикматдин айру қадаҳ гардиши,
Не жуз илми ҳикмат такаллум иши.
Нукотким шаҳи комёб айтибон,
Анга нукта аҳли жавоб айтибон.
Зуҳур айлабон гарчи айшу тараб,
Вале сарбасар маҳзи илму адаб.
Чу ҳар илмдин бўлди гуфту шунид,
Димоғини шаҳнинг қизитти набид.
Қўпуб чиққали майл кўргузди хайл,
Кўзи шоҳнинг уйқуға қилди майл.
Бўлуб уйқу чун улча матлуб ўлуб,
Ёрим кеча ҳам сажда марғуб ўлуб.
Ибодат учун шоҳи яздонпараст,
Ўзин хас киби қилди туфроққа паст.
Иши йиғлаю узри мофот эди,
Анга тонгғача бўйла авқот эди.
Қуёш чун қилиб авж оҳангини,
Ёрутти яна чарх аврангини.
Кавокиб топиб ул ёруқдин зарар,
Бори учтилар ул сифатким шарар.
Скандар яна тахтин айлаб мақом,
Халойиққа ҳукм айлади бори ом.
Улус қилдилар хизматиға ҳужум,
Қуёш теграсида нечукким нужум.
Йиғилғоч улус шаҳ қилиб ибтидо,
Халойиққа сўз мундоқ этти адо:
«Ки, берди манга додгарлик Илоҳ,
Бор эрса халойиқ аро додхоҳ,
Келиб оллима арзи ҳол айласун,
Ўз аҳволини қийлу қол айласун!
Қошимда сўзин арз айлар замон,
Мени бир ўзи янглиғ этсун гумон.
Не тахтимдин ўлсун анга даҳшате,
Не тожимдин ўлсун анга ваҳшате.
Не шаҳ деб мени айласун изтироб,
Не мақсуд адосида қилсун шитоб.
Аён айласун реши дарду ғамин,
Ёқай дод бермак била марҳамин».
Улус бошлади арзи ҳол айламак,
Скандар била қийлу қол айламак.
Саҳардин анга тегруким истиво,
Сўруб, халқ дардиға қилди даво.
Киши қони тўкканни бўйнин уруб,
Қўлин кестурурнинг, қўлин кестуруб.
Бериб дод мазлуми ғамхораға,
Қилиб раҳм марҳуми бечораға.
Қилиб зулм аҳлин қаро ерга паст,
Аларғаки, мазлум эрур зердаст.
Хуш ул шаҳки зулм аҳлин айлаб нигун,
Жафокаш жафогарни кўргай забун.
Бу янглиғ қўюб адл бунёдини,
Ярим кунгача берди эл додини.
Атоси замонида ҳар навъ иш
Ки, андин халойиққа озор эмиш,
Тамомин улус бошидин қилди дафъ,
Етишсун деб андин халойиққа нафъ.
Яна шоҳлар ҳодис этган русум
Ки, бедод эмиш эл аро бу умум.
Алар тарҳини бузди бунёддин,
Халойиқни қутқорди бедоддин.
Адолат тариқини фош айлади,
Сиёсат анга дурбош айлади.
Раиятқа маълум этиб эҳтиёж,
Ики йил алардин кўтарди хирож.
Амал аҳлиға қилди машғуллуқ,
Ёмонларға еткурди маъзуллуқ.
Вале яхшиға тақвият айлади,
Яна яхшилар тарбият айлади.
Яна нархларға қилиб иштиғол,
Оғир сотқучиға бериб гўшмол.
Туз айлаб тарозу ики бошини,
Темурдин ясаб, муҳр этиб тошини.
Қари ҳам темурдин анга бўлди хос
Ки, эл бўлди кам газ олурдин халос.
Қапонни ҳам ул ихтиро айлади,
Қиёс ичра рафъи низо айлади.
Яна тузлук изҳориға тузди кайл
Ки, эл қилмағай эгрилик сори майл.
Яна тузди олтун тарозусини,
Қавий айлабон адл бозусини.
Мароҳил аро қўйди раҳдорлар,
Йўл аҳлин хатардин нигаҳдорлар.
Адолат қўлин тутти андоқ бийик
Ки, топти амон арслондин кийик.
Карак хайлиға қарчиғай дармиён,
Алар жўжа янглиғ, бу бир макиён.
Ярим кунгача адл ила дод эди,
Яна кун сўнгғи яхши бунёд эди.
Бу янглиғ чу оз вақт тузди русум,
ғани бўлдилар адлидин аҳли Рум.
Кетур соқиё, тўлдуруб жоми адл
Ки, кўргузди Искандар айёми адл!
Таодул била тут ани беҳамол,
Ичарда манга гарчи йўқ эътидол.
Муғанний, навода тузуб муътадил,
Навосозлиқ қил манга муттасил.
Қулоғимға дилкаш садое етур,
Мени бенавоға навое етур!
Навоий, таодулдин этма удул,
Қабул аҳлидин гар тиларсен қабул!
Чу одил шаҳ илгидин ичгунг аёқ,
Неча эътидол асрасанг яхшироқ.
Нечукким, эрур адл шаҳларға зеб,
Ерур ҳам гадо, хокираҳларға зеб.
Шаҳеким, адолатдур онинг иши,
Тенг эрмас анга шоҳлардин киши.
ХХ
Адолат айни таърифидаким, салотиннинг зулумоти зулми орасида «айнул - ҳаёт» жовидонийдурур ва ичганга зилоли зиндагоний еткурур

Не асмоким, ул Ҳақ сифотиғадур,
Агар фикратинг ҳар бир отиғадур.
Не амреки бўлғай сифат дохили,
Ҳақ отидур ул амрнинг фоили.
Карам фартидиндур карим ўлмоғи,
Тараҳҳум кўпидин раҳим ўлмоғи.
Агар вожиду можид эт эътибор,
Агар Ҳайю Қайюм бир ҳукми бор.
Вале оти асмода одил эмас,
Ўқур чоғда эл они одил демас.
Адолатқа етганда қилмиш Худо,
Ўз отини «Ал-адл» бирла адо.
Бу отиға кўпрак учун эҳтимом,
Анинг бирла оламға берди низом.
Не шаҳким, анинг адл кирдоридур,
Десам, йўқ ажабким, Худо ёридур.
Бу маънидин эркинки, оламда шоҳ
Ки, дерлар ани халқ зилли Илоҳ.
Гар афъоли мардуду мақбул эмас,
Булардин қиёматда масъул эмас.
Ерур адлким, Қодири Зул-жалол,
Қиёмат куни андин айлар савол,
Агар адл йўқ ошкору ниҳон
Яқин билки, зеру забардур жаҳон.
Ануширвон(1) гарчи кофир эди,
Вале адл зотида зоҳир эди.
Ўрун гарчи кофирға дўзахдурур,
Анинг адлдин ўрни барзахдурур.
Агар куфр ризвон сори қўймади,
Вале адл нийрон сори қўймади.
Ул ўтгандин ар минг йил андозадур,
Адолатдин овозаси тозадур.
Ерур турфа буким, салотин аро,
Қаю адл этар кишвари дин аро.
Қилурда сифат адлу инсофини,
Ниҳоятқа еткурмак авсофини,
Демаклик эмас «ҳукмрони замон»,
Демактур «Ануширвони замон».
Ажаброқ буким, улки бу оти бор,
Бу ташбиҳ бирла мубоҳоти бор.
Не сўздинким ўтти эрур бу ажаб
Ки, кавнайн шоҳи – Расули араб.
Шаҳеким, русул келди хайли анинг,
Бори офариниш туфайли анинг.
Қилур чоғда Ҳақ шукри изҳорини,
Магар бу сифат сурди гуфторини
Ки: «Султони одил замонида даҳр,
Вужудум била берди оламға баҳр.
Манга чун валодат замони эди,
Улусқа адолат замони эди».
Ҳадисида ҳам бу башоратдурур
Ки, адл аҳли сори ишоратдурур.
Ки, адл ичра ўтганга бир соати,
Ерур беҳки, жинну башар тоати.
Яна ҳам ҳадиседурур бу саҳиҳ
Ки, айлабдур они баёни фасиҳ:
«Қолур куфр аро қолса обод мулк,
Бўлур зулм агар бўлса барбод мулк».
Шаҳ ар куфр аро адлин этса равон,
Тузар мулкин андоқки Нуширавон.
Ва гар дин аро зулм паррон қилур,
Бу шаҳлардек оз чоғда вайрон қилур.
Шаҳеким қилур хайли инсонға амр,
Ҳақ этмиш анга адлу эҳсонға амр.
Агар зулм қилса эрур неча ҳол
Ки, жониғадур борча онинг вубол.
Бировким Ҳақ амриға осий бўлур,
Неким қилса журму маосий бўлур.
Яна бир буким айлаб ўзни сафиҳ,
Ҳақ ахлоқиға хулқи қолмас шабиҳ.
Яна буки элга солиб изтироб,
Қилур зулми ободларни хароб.
Яна улки, чун зулме мавжуд ўлур,
Бори халқ кўнглига мардуд ўлур.
Не мардудлуқким, бўлур эл иши –
Туну кун анинг жонининг қарғиши.
Не дамким урар халқ нуқсониға,
Қилур тез дўзах ўтин жониға.
Улус душмани деса бўлмас ани
Ки, бор ул ҳақиқатда ўз душмани.
Неча зулмким элга золим қилур,
Ўз-ўзига кўпрак қилур – Ҳақ билур.
Не золимки, бир кимсага зулм этар,
Ики фоида зулмкашга етар.
Бир улким, қиёмат куни ажри бор,
Ангаким бу зулм айламиш, зажри бор.
Яна буки, мазлум эрур от анга,
Киши айламас зулм исбот анга.
Вале кимсаким зулм анга комдур,
Бу оламда мардуду бадномдур.
Макон чун қилур ўзга олам сори,
Ўтар бетаваққуф жаҳаннам сори.
Қаю шоҳким адлдин фард эрур,
Ҳам ўз жониға зулмидин дард эрур.
Кивурса ўзин одил эл сониға,
Не зулм элга айлар, не ўз жониға.
Агар билса шаҳ адл этар ҳирфасин,
Нечук бергай ўз илгидин сирфасин.
Неча сирфадин шаҳ керактур йироқ,
Бу ерда вале сирфаси яхшироқ.
Шаҳеким, анга адл бўлғай қилиқ,
Ерур айласа сирфа бесирфалиқ.
ХХI
Маҳмуд ҳикоятиким, ажал оғир уйқусиға борғондин сўнгра Масъуднинг тушига кирди ва адолат айнин пайдо қилур учун анга пандлар берди ва насиҳат зилолидин анинг юзига бир сув урдиким, ани ғафлатуйқисидин сескандурди

Ешиттимки, Маҳмуди(1) ғозийға даҳр
Чу жоми ҳаёт ичра ҳал қилди заҳр.
Қилиб «иржии» нағмасин истимоъ,
Ружуъ этти оламға айлаб видоъ.
Жаҳондин узар чоғда пайвандини
Валиаҳд этиб эрди фарзандини.
Чу ул айлади тарки дори фано,
Фироқида ўғлиға эрди ано.
Ҳамоно лақаб эрди Масъуд анга,
Кириб тушга бир кеча Маҳмуд анга,
Ўғулға ажаб навъ қилди зуҳур,
Бошидин-аёғиғача ғарқи нур.
Бўлуб турфа боғе анинг маскани,
Дема боғким, равзанинг гулшани.
Дамо-дам фузунроқ нишоти анинг,
Ошиб ҳар замон инбисоти анинг.
Зумурраддин оллида ҳавзеки, ақл
Келиб ожиз авсофин айларда нақл.
Мудаввар келиб чархи ахзар киби,
Суви лавну таъм ичра кавсар киби.
Қироғида ул ҳавзнинг бир дарахт,
Солиб шоҳ уза соя андоқки бахт.
Қилиб паст тубо қадин пояси,
Ҳамул равза саҳнин тутуб сояси.
Яна равзанинг сабзаси заъфарон,
Иси хасталар жисмидин заъфрон.
Тамошосидин кўзга ёруб чароғ,
Муаттар бўлуб атри бирла димоғ.
Кўруб шоҳ Масъуд бу турфа ҳол,
Ўпуб ер атосидин этти савол
Ки: «Султонлиғинг ичра неттинг экин
Ки, бу навъ манзилға еттинг экинғ»
Деди: «Ул замонким, жаҳондор эдим,
Адолат қилур фикрида бор эдим.
Чекар чоғда Ҳиндустонға сипоҳ,
Чу ул ноҳият бўлди оромгоҳ,
Дедим эмин ўлсун черикдин бу мулк,
Ситамға узотур иликдин бу мулк.
Мунодидин англаб бу ҳукмумни хайл,
Манга бўлди сайр айламак сори майл.
Қилиб беша тавфиға ҳар ён назар,
Ки, ногаҳ бир эл сори солдим гузар.
Жазира аро неча уйлук киши,
Келиб заъф ила ажз аларнинг иши,
Йиғочу қамишдин ясаб хонумон,
Ани сандалу зарҳал айлаб гумон.
Уй ичра гилем ўрнида бўрё,
Келиб боғу бўстон бузуқ қўрё.
Ўтар чоғда наззора айлаб муни,
Етишти қулоғимға мазлум уни.
Ҳамул ун била маркаб эттим равон,
Чу еттим, ажузе эди нотавон.
Бузуб қўрёсин черикчи кириб,
Уйидин неча шох ўтун ойириб,
Ўтунни уйидин чиқорғон замон,
Солиб тўбра ичра доғи сомон.
Яна бир аёғ ҳам олиб бадсигол
Ки, ул зарф бор эрди яшил сафол.
Буларни олиб золими тундхў,
Чиқарда йўлуқти манга рўбарў.
Жадал айлабон додхоҳи била,
Келиб ул ики-уч гувоҳи била.
Чу билдим анинг зулму яғмосини,
Иёсига қайтардим ашёсини.
Яна қўрёсини найбаст этиб,
Не айрилғонин борча пайваст этиб.
Дедим, боғлабон золим илгини руст,
Осиб бўғзидин ул уй оллида чуст.
Чу ашёсини олди золи нажанд,
Ҳамул дам сипаҳ сори сурдум саманд.
Мен этган замон тарки дори ғурур
Ки, бўлди мақомим бу дори сурур.
Ниҳоятсиз эрди гуноҳим менинг,
Бу иш бўлди охир паноҳим менинг.
Хитоб ўлди, к-ей осийи боргоҳ
Ки, умрунгда қозғонмадинг жуз гуноҳ.
Неча ҳаддин ортуқ гунаҳкорсен,
Томуғ шуъласиға сазоворсен.
Ҳамул адлким тутти сендин вужуд,
Гуноҳинг боғишланди буду набуд.
Вале ҳар не иш қилғонинг беғараз
Топибдур бу оламда бир-бир эваз.
Тузаттинг чу ул золға қўрё,
Йўқ эрди бу феълингда рўю риё.
Анинг муздидур бу риёзи биҳишт,
Ели мушксо, гарди анбарсиришт.
Ики шох ўтунким, ани олди зол,
Ерур музди бу нахли тубо мисол.
Яшил зарфким, айладинг рад анга,
Еваздур бу ҳавзи зумуррад анга.
Етаклик сомонинки олди ажуз,
Еваздур анга заъфарон бирга юз.
Қатил этганинг золими шумни
Ки, қутқординг ул хаста мазлумни.
Анинг музди бўлди ҳаёти абад,
Мақосидга йўқ бу ҳаёт ичра ҳад.
Бу савдодин ар воқиф ўлса киши.
Қачон адлдин ўзга бўлғай иши.
Агар адл оламда тутмас вужуд,
Пушаймонлиғ этмас бу оламда суд.
Сангаким бу соат эрур дастрас,
Бу иш касбидин тинмоғил бир нафас.
Дамеким, шаҳ ўз адлидин фард эрур,
Анга ул даме бедаво дард эрур.
Чу Масъуд уйғонди ул уйқудин,
Фароғат топиб хотири қайғудин.
Адолат тариқин шиор айлади,
Ато буйруғин ихтиёр айлади.
Қаю шаҳки адл этса Масъуддек,
Не тонг Ҳақ насиб этса Маҳмуддек.
ХXII - Ҳикмат
Искандарнинг Арастудин саволи ул бобдаким, адолат натижаси не навъ ишлар бўла олғайким, ул натижа умидига киши ул йўлға қадам солғай ва Арастуға жаҳонкушойлиқ тили очилмоқ ва адл натижаси жаҳонгирлик эркинин собит қилмоқ ва одилға ул жаҳон саодати ҳам топилмоқ

Яна шоҳ Арастуға қилди хитоб
«Ки, эй донишойину ҳикматмаоб!
Шаҳеким эрур адлнинг жозими,
Не ишлар экин адлнинг лозимиғ»
Деди: «Шаҳки адл ўлса ойин анга,
Мусаххардурур дунёю дин анга.
Бу оламда бўлмоғлиқ офоқгир,
Яна олам аҳлида жаннатсарир.
Бу олам олурни бурун шарҳ этай,
Яна ўзга оламға доғи етай.
Шаҳеким анга адл бунёд ўлур,
Натижа буким, мулки обод ўлур.
Чу мулк ўлди ободу халқи ғани,
Яқиндурки, маъмур ўлур махзани.
Чу махзанни бу навъ маъмур этар,
Сипоҳиға бешак мавожиб етар.
Сипоҳи қачон шаҳға толиб келур,
Адусиға, шак йўқки, ғолиб келур.
Қачон бир адусини паст айлади,
Анинг мулкини зердаст айлади.
Ики мулк афзун қилур қувватин,
Яна хасмининг синдурур шавкатин.
Бу тартиб ила чунки тарҳин солур,
Ажаб йўқ, агар даҳр мулкин олур.
Яна улки чун адли зоҳирдурур,
Бори қавм ила хайли шокирдурур.
Сипоҳийси гар тиғ урар беадад,
Раият дуо бирла айлар мадад.
Қачон қилди минг хасми кинхоҳ ўқи,
Ярим кеча қилғонча бир оҳ ўқи.
Яна улки чун адл бўлмиш фани,
Аду хайли доғи тиларлар ани.
Раоёси тунлар илик очибон,
Сипоҳийси бориб анга қочибон.
Биров топса бир ишга мунча сабаб,
Жаҳонгир бўлмоғлиғи не ажабғ
Бу бир муддао чунки топти вуқуъ,
Яна бирга эмди қилойин шуруъ.
Биров Тенгрига илтижо келтуруб,
Чу адл амр қилмиш бажо келтуруб.
Олиб мулкидин ранжу фарсудалиқ,
Халойиққа еткургай осудалиқ.
Тааммул қилиб адлу эҳсониға,
Дуо қилса офоқ эли жониға.
Натижа мунга ғайри ғуфрон эмас,
Жазойи амал бўлмай имкон эмас.
Бу олам доғи бўлди, ул ҳам анга,
Ики кавн мулки мусаллам анга».
Чу хатм этти донои бисёрдон,
Жавобини топти шаҳи кордон.
Ҳаким айтуридин чу касб этти нафъ,
Бори шубҳаси кўнглидин бўлди рафъ.
ХХIII
Искандар ишларининг тафсилини ижмол била дейилмак ва ул ижмолнинг мужмалотин тафсил қилмоқ ва Доронинг расули анга олтун байза тилай келиб, пўлод найзадек итик сўзлар жавоб топиб бормоқ ва ул синон ламъасининг барқи анинг хирмани сабриға ўт солмоқ ва кунжуд била гўй ва чавгон йибормаги ва Искандар ул чавгон била гўй уруб кунжудни қушлар термаги

Бу янглиғ деди мўбади нуктасанж(1),
Ки, тарих илмиға кўп чекти ранж.
Ки, чун қилди ул шоҳи навхоста,
Адолат била мулкин ороста.
Ҳаким, ўйлаким кўргузуб эрди йўл,
Адолат ҳавосин билиб эрди ул.
Ки, олам олурға бўлур мунтаҳи,
Бу сўз фикрида хотири огаҳи.
Тааммул қилур эрди ҳаддин фузун,
Чекар эрди андиша торин узун.
Чу адлу шижоат анга ёр эди,
Яна рой ила ҳикмати бор эди.
Қуёшдек сипеҳр узра тортиб алам,
Юруб олди олам юзин якқалам.
Ул ишларки ул қилди офоқ аро,
Киши қилмади бу куҳан тоқ аро.
Бу аъжубаларким анга берди даст,
Жаҳондорлар қадри топти шикаст.
Неким қилди ул деса, айтай, киши,
Туганмас ўқуб қарнлар ул иши.
Бори қилғонин демак осон эмас,
Деганга тугатмаклик имкон эмас.
Муносиб бу келдики ҳар ҳол ила,
Десам, аввал аҳволин ижмол ила
Ки, комим раво айламиш бўлғамен,
Ҳадисин адо айламиш бўлғамен.
Яна қиссасиға тааққул қилиб,
Таворихиға кўп тааммул қилиб.
Умурида улча ғаройибдурур
Ки, ул ишта кўпрак ажойибдурур.
Жудо айлабон кизб олойишин,
Анга айласам назм оройишин(2).
Ҳамоноки ул шоҳи давлатпаноҳ,
Бурун Рум тахтиғаким бўлди шоҳ.
Мухолифқа қасди ҳалок айлади
Ки, аъдодин ул ерни пок айлади.
Черик чекти андин сўнг истаб кушод,
Жаҳон ичра айларга фатҳи билод(3).
Бурун тортибон разм учун тиғи кин,
Юруб айлади азми Мағриб замин(4).
Қилиб Зангбор(5) аҳлига чийралик,
Юди тиғ суйидин ул тийралик.
Яна бўлди Доро(6) била ҳамнабард
Ки, бадхоҳдин кўкка еткурди гард.
Яна мулк очмоқта қилмай даранг,
Юруб фатҳ қилди билоди Фаранг(7).
Чу бўлди мутеъ анда бўлғон улус,
Қирим бирла фатҳ айлади Андалус(8).
Ёниб Миср фатҳиға қилди ситез,
Сипеҳр они Миср узра этти азиз.
Кўруб табъи ул марзни ошно,
Қилиб анда Искандария бино.
Чу Зардушт(9) дафъиға қилди ғулу,
Алар ўтиға тиғ ила урди су(в).
Ироқи Ажам сори қилғач хиром,
Наво топти оҳангидин ул мақом.
Ироқи Арабға чу сурди саманд,
Қудумидин ўлди ул эл баҳраманд.
Яна айлади азми Шому Ҳалаб,
Насиб ўлди ул ерга кому тараб.
Яман сори чиқти нечукким Суҳайл(10),
Ақиқ ўлғали тошлари қилди майл.
Ер ўпмакка чун Макка азми қилиб,
Қабули учун ул эшик очилиб.
Қилиб азм андин савоҳил сари,
Қўюб юз ажойиб мароҳил сари.
Яна айлабон Форс фатҳиға азм,
Муяссар бўлуб, айламай кину разм.
Очилғоч булар шоҳи фархундафол,
Саодат била қилди азми Шимол.
Чу мулк олғали даъбу хў разм этиб,
Таважжуҳ била фатҳи Хоразм этиб.
Чекиб раъяти меҳри ишроқни,
Ёруқ айлабон Дашти Қифчоқни.
Чу бу ноҳиятдин инонтоб ўлуб,
Инонгири Сақсину Сақлоб ўлуб.
Чу озим бўлуб жониби Осу Рус,
Бўлуб юзлари ваҳмидин сандарус(11).
Тушуб Чаркасу Гуржа(12) сори йўли,
Бўлуб борча гуржию чаркас қули.
Шимол аҳлин эҳсонға ғарқ айлабон,
Таважжуҳ қилиб азми Шарқ айлабон.
Чу манзил қилиб мулки Фархорни,
Кесиб ул гулистонда ҳар хорни.
Чу маъбар бўлуб Мовараннаҳр анга,
Ясолиб Самарқанддек шаҳр анга.
Чигил бирла Яғмодин айлаб убур,
Нечукким, чамандин сабову дабур(13).
Юруб Чинға бўлғонда маснаднишин,
Камар боғлаб оллинда Хоқони Чин.
Яна Ҳинд сори қилиб турктоз,
Бўлуб Кед қуллуқ била чорасоз.
Бузуб Ҳинду Чин ичра бутхоналар,
Ясаб тоат аҳлиға кошоналар.
Чу рафъ айлабон куфр янглиғ уюб,
Бериб раҳнавардиға азми Жануб.
Ўтиб Синд ила Кечу Мукрон сори,
Ҳам андин қилиб азм Кирмон сори.
Хуросон ҳавосида топқач ҳаёт,
Ясаб анда шаҳре нечукким Ҳирот.
Сипоҳон сари дашт қилғонда тай,
Бино айлабон шаҳре андоқки Рай.
Чу фатҳ ўлди оламдағи марзу бум,
Кўнгул жамъ этиб айлади азми Рум.
Неча вақт ўлуб айш ила жомгир,
Кўнгул топмади анда оромгир.
Яна қатла оламни сайр айлади,
Мамоликда бунёди хайр айлади.
Ғариб ишларидинки йўқ анга ҳад,
Бири эрди яъжуж оллиға сад.
Масоҳат қилиб борча офоқни,
Не офоқким, чархи нуҳ тоқни.
Чу қилди масоҳат масолик аро,
Йиғоч этти таъйин мамолик аро(14).
Танобеки, массоҳ қилди қулоч,
Қилиб ўн ики минг қари бир йиғоч(15).
Анинг саъйидин топти бори сабил
Нишоне қачон бир йиғоч ўлса мил(16).
Манозилда тарҳи работ айлади
Ки, андин мусофир нишон айлади.
Чу маъмурани тузди қилмай даранг,
Тенгиз майли қилди, нечукким наҳанг.
Су узра суруб бениҳоят кема,
Солиб анда бори кераклик нима.
Неча йил сув узра хиром айлади,
Жазойирда гоҳи мақом айлади.
Ҳақ эҳсонидин баҳри зохир аро,
Билодиким эрди жазойир аро.
Борин фатҳ қилди сув узра юруб,
Бирин чун олиб, илгарирак суруб.
Чу ер қолмади олмоғон суда ҳам,
Бу ишлар била бўлмай осуда ҳам.
Су мавжи киби изтироб айлади,
Муҳит ўртасиға шитоб айлади.
Чу бўлди ери нуқтагоҳи Муҳит,
Қуйи суву устун сипеҳри басит.
Қилиб сув тубин кўрмак андишае,
Ҳамул ҳикмат аҳли ясаб шишае.
Кириб шишаға ранжу ташвир ила,
Анинг оғзини беркитиб қир ила,
Танобеки, бўлғай неча минг қари,
Ешилган, келур чоғда дарё сари.
Бир учин қилиб шиша давриға руст,
Яна бир учин туттуруб элга чуст.
Бу янглиғ қилиб чўкти дарё қуйи,
Ани қаъриға чекти дарё суйи.
Ғаройибки дарёда бўлғай ниҳон.
Анга зоҳир ўлди жаҳон дар жаҳон.
Алардин раво айлабон комини,
Кема ичра қўйди яна гомини.
Ва лекин бу сўзда эрур ихтилоф,
Ерида демакдин эмасмен маоф.
Яна азм қилди қуруғлуққа бот,
Чиқиб айлади азми оби ҳаёт.
Қоронқуда айлаб ёруғлуқ талаб,
Ани топмайин қойтти хушклаб.
Қуруғлуқ аро Хизр ўлуб раҳбари,
Тенгиз ичра Илёс эди ёвари.
Бу ишлар қилибким, киши қилмайин,
Кишидин бу навъ ишлар айтилмайин.
Валоят қилиб Тенгридин мултамас,
Нубувватқа доғи топиб дастрас.
Бўлуб онча давлат муяссар анга,
Яна онча кишвар мусаххар анга
Ки, сабтиға йўнса киши хомае,
Керактур рақам топса «Шаҳнома»е.
Ва лекин бу дафтарда гунжойиши,
Емас сиққудек борча оройиши.
Заруратдин алқисса ҳар ҳол ила,
Анинг қиссасин сурдум ижмол ила.
Адо бўлди ҳар байт аро дафтаре,
Ҳар уй ичра қилдим ниҳон кишваре.
Тамоми бу эрдики, қилдим адо,
Вале эмди тавфиқ берса Худо,
Сунуб панжа куллий ише сори қўл,
Қилай назмким, асл бўлғай ҳамул:
Алардин бири эрди Доро иши
Ким, ул навъ иш ёд бермас киши.
Бу навъ эрди ул ким малик Файлақус
Ки, Рум аҳли эрди анга хокбўс.
Жаҳонхусрав ул чоғда Доро эди,
Анга шоҳлиғ ошкоро эди.
Каёнийлар ўрнида офоқгир,
Келиб пушт-барпушти соҳибсарир.
Умурида ойини Луҳросбий,
Сипоҳида қонуни Гуштосбий.
Бўлуб кўп Каёний иш иҳдос анга,
Тегиб Баҳманий мулк мерос анга.
Жаҳонбонлиғ амрида Хусравнажод,
Ангачаки Кайхусраву Кайқубод.
Жаҳон мулкида мустақил подшоҳ,
Анга топшуруб шоҳлар тожу кох.
Мамоликда ҳар соҳиби тахту тож,
Анга еткуруб пешкаш, ё хирож.
Бири Файлақус эрди ул хайл аро,
Хирожини бергучи беможаро.
Хирож ул нимаким муқаррар эмиш,
Ҳамоноки минг байзаи зар эмиш.
Чу ул қилди дайри фанодин хиром,
Скандар анга бўлди қойим мақом.
Бор эрди чу мулк ўлди тайин анга,
Бу янглиғки шарҳ эттим ойин анга.
Ҳам аввалғи йил тортибон тиғи кин,
Қилиб Занг шоҳи била биғи кин.
Топиб тиғининг барқи чун иштиол,
Куюб занги андин нечукким зугол(17).
Тўкуб эрди қон онча ул хайлдин
Ки, занг аҳли рухсори ул селдин,
Қаро доғлардек бўлуб ошкор,
Бўлуб ер юзи, ўйлаким лолазор.
Ики-уч йил ичра неча бўйла разм,
Қилиб эрди ул шоҳи фархунда азм
Ки, борида аъдоси манкуб эди,
Кириб илгига улча матлуб эди.
Бу фурсатда фатҳ айлаган марзу бум,
Бўлуб ики-уч ончаким мулки Рум.
Қилиб хайлин аъдоға андоқ далер
Ки, бўлғай қулон қасдида нарра шер.
Шукуҳи ошиб баҳри заххордин,
Ливоси ўтуб чархи даввордин.
Қилиб тиғи барқи жаҳонсўзлуқ,
Юзи машъали оламафрузлуқ.
Хаёли аро урмайин тобу печ,
Жаҳонгирлик фикридин ўзга ҳеч.
Не офоқни ўзига кенг кўруб,
Не офоқнинг шаҳларин тенг кўруб.
Атоси вафотидин уч йил ўтуб,
Иши лек ўн онча рифъат тутуб.
Бу уч йил аро кўнглига етмайин,
Хаёлиға балким хутур этмайин
Ки, Дороға бўлғай иши эҳтиёж,
Анга худ не этгайки, бергай хирож.
Бировким азалдиндурур рифъати,
Ўзидек рафеъ-ўқ эрур ҳиммати.
Буким бўлғуси хасм Доро анга,
Керак зоҳир этмак мадоро анга.
Ва ё мулку жоҳиға қилмоқ назар,
Анинг кўнглига мутлақ этмай гузар.
Қачон қилсалар кин ики нарра шер,
Яқинким, бўлур навжувонроқ далер.
Қачон кин чоғи бўлғай андешаси
Ки, кўпракдурур хасмнинг пешаси.
Ики аждаҳо бўлсалар кинасанж,
Тафовут не, кўпрак эса ерда ганж.
Тенгизда балиғ бўлса ҳаддин улуғ,
Наҳанг ўлмас осебидин қайғулуғ.
Скандаргаким ёвар афлок эди,
Бисот ичра ҳар кун тарабнок эди
Ки, Доро қошидин етишти расул,
Анинг остониға қилди нузул.
Парастандалардин чу бор истади,
Ани оллиға шаҳриёр истади.
Қадам урғоч-ўқ кўрди чун шоҳни,
Супурди юзи бирла даргоҳни.
Парастандалиқ расми чун соз этиб,
Сўзига дуони сароғоз этиб.
Дуоеки, бўлғай сазовор анга,
Жулус амри айлаб жаҳондор анга.
Чу ўлтурди қосид тикиб ерга кўз,
Не ёро анга сурмайин дерга сўзғ
Скандар шукуҳи қилиб лол ани,
Қаю лолким, дангу беҳол ани.
Қилиб шоҳ андин бу маънини фаҳм
Ки, фарру шукуҳи анга солди ваҳм.
Сўз айтиб, анинг сори солмай кўзин,
Анга тегруким, топти қосид ўзин.
Кўнгул босқонин чунки фаҳм этти шоҳ,
Савол этти шоҳона айлаб нигоҳ
Ки: «Доро шаҳи комрон хушмудурғ
Анга мулк ойини дилкашмудурғ»
Қўпуб, ер ўпуб берди қосид жавоб,
Яна комкорона қилди хитоб
Ки: «Бу навъ келмакта комингни айт,
Неким деди Доро паёмингни айт!»
Яна ер ўпуб қосиди раҳхиром,
Деди: «К-ей шаҳаншоҳи олиймақом,
Чу сўрдунг сўзумни, эрур ногузир
Ки, бўлғаймен оллингда фармонпазир.
Ҳамоно бурунроқ малик Файлақус
Ки, Рум андин ўлмиш эди навъарус,
Қилиб эрди минг байза ҳар йил қабул,
Зари мағрибийдин топарға вусул.
Бўлуб эрмиш уч йилки ул комёб,
Бўлубтур биҳишт ичра оромёб.
Бу уч йилғи тақсим топқон хирож
Ки, андин эди дўстлуққа ривож.
Магар шоҳ девониға кетмамиш,
Етар махзан ичра магар етмамиш.
Менинг келганимдин бу эрди мурод
Ки, гар лутф этиб шоҳи олийнажод,
Ани берса, айлаб ҳисоб, элтайин,
Йўқ эрса, не айтур жавоб – элтайин».
Скандарга келди бу сўз бас қатиғ,
ғазаб заҳридин коми бўлди ачиғ.
Юзи ранги кўргузди ўтдин нишон,
Бўлурға жаҳон ичра оташфишон.
Яна лаҳзае бошин айлаб қуйи,
Ҳамул ўт уза урди ҳикмат суйи
Ки, ифроти ҳилму камоли хирад,
ғазаб хайли андешасин қилди рад.
Кўтарди бошин сўзга оғзин очиб,
Жавобиға онинг жавоҳир сочиб
Деди: «Айт Дороға мендин салом,
Салом айтқач бўйла еткур паём
Ки, шаҳлиқки, йўқтур бақоси анинг,
Емас жуз фано интиҳоси анинг.
Бугун-тонглалиғ умр учун кўрма ранж
Ки, қўйғайсен албатта ганж узра ганж.
Хазойинки йиғдинг ададдин фузун,
Санга ранж текурди ҳаддин фузун.
Буким йиғдинг, аввал топ андин асиғ,
Қачон топсанг андин асиғ, ўзга йиғ.
Ишеким зарар нафъидин бўлса кўп,
Емас қилмоғи ақл оллинда жўб.
Санга нафъ йўқ, бизга андин алам,
Ўзунгга етурма алам, бизга ҳам.
Тилаб байза кўп бўлма меҳнатқа тўш,
Ҳаво тутти ул байза бергучи қуш(18).
Агар табъинг ўлди насиҳатпазир,
Емас бизга ҳам дўстлуқдин гузир.
Ва гар панд кўнглунга йўқ судманд,
Сўзунг бизга доғи эмас дилписанд.
Бошингдин бу беҳуда савдони қўй,
Хаёлингдин ушбу таманнони қўй.
Ангаким эрур нуктадону зариф,
Улуғ ишдурур тонимоғлиқ ҳариф.
Санга нотавонлар била тушти иш,
Менингдек киши бирла иш тушмамиш.
Гуруҳеки, ҳар йил олурсен хирож,
Сотибсен аларға бирор эски тожғ
Хирож олмоқ андин эмас дилпазир
Ки, ҳам тожбахш ўлса, ҳам тахтгир.
Наҳангеки баҳр ичра бебок эрур,
Гар ул сувда юз минг дурри пок эрур.
Не навъ ўлғай андин хирож истамак,
Сувда дурри кўп бўлса бож истамак.
Бу янглиғ таманнони қилғон басе,
Ўзин сувда қилди балиғ туъмаси.
Хирадмандлиғ келди хурсандлиқ,
Қулайсиз тама нохирадмандлиқ.
Чекиб бежиҳат бўйла хориж наво,
Аромизда кўрма хусумат раво.
Гумон этмаким, молу жоҳинг сенинг,
Иш ўлғонда бўлғай паноҳинг сенинг.
Дема ер кўтармас ададсиз черик,
Санга тиғим оллинда тутқай илик.
Санга кўп, манга озроқ эрса сипоҳ,
Ерур бергучи озу кўпга Илоҳ.
Керак дастгир ўлса давлат иши,
Йўқ эрса нетар кўп черикни кишиғ»
Тугатгунча сўзни шаҳи нуктагў,
Маҳобат эшитгучини қилди сув.
Қўпуб қосиди нотавон тутти йўл,
Вале не тирик, не ўлук эрди ул.
Солиб тезрак ҳар нафас гомни,
Чу Дороға еткурди пайғомни.
Жавобини Доро эшитгач тамом,
Тағайюр топиб, бўйла сурди калом
Ки: «Ҳар кимга бу навъ афсонадур,
Тасаввур қилурменки, девонадур.
Ва ё маст эркинки, бу сўзини
Деган чоғда билмайдурур ўзини.
Ва ёхуд эрур тифли беақлу рой
Ки, эрмас сўзида хирад раҳнамой».
Чу бу нукталардин савол айлади,
Равон мустамеъ шарҳи ҳол айлади
Ки: «Не телба фаҳм эттим они, не маст,
Худ эрмас яна тифли ғафлатпараст.
Ерур ҳам хирад ёру ҳам ҳушманд,
Ҳадиси рафеъу жаноби баланд.
Бўлуб илму ҳикматқа ҳамдаст ҳам,
Диловарсифатдур, забардаст ҳам.
Не ҳожат сифотин баён айламак,
Бўлур сўзларидин аён айламак.
Шукуҳи била фарридин ҳеч аҳад,
Топа олмай оллида сўз дерга ҳад.
Нечаким назар айласам ҳар сари,
Анинг фикри эрмасдурур сарсари».
Бу сўз қилди Дорони ул навъ тунд
Ки, бўлди ажал тиғи оллинда кунд.
Ғазаб ўтини айлади шуълахез
Ки, тушти фалак жавфида рустахез(19).
Ул ўт қўзғалон солди даврон аро,
Не даврон аро, чархи гардон аро.
Буюрдики, қосидни банд эттилар,
Сияҳчол сори олиб кеттилар.
Деди: «Гўдаги бандазодам менинг,
Жанибаткаши хонаводам менинг.
Ҳам обоси бу хонадон бандаси,
Ҳам аждоди аждодим афкандаси.
Назар айласам ақл мезониға,
Ким ўлғайки, киргай киши сониғағ
Ки, онинг сўзин сўз ҳисоби тутуб,
Ва ё мен деган сўз жавоби тутуб.
Тузуб шарҳ айларда дебочае,
Ясаб баҳр оллинда дарёчае.
Не мендин таваҳҳум, не элдин уёт,
Бу ғоятқа шарҳ этгай андин сифот.
Анинг дафъи асбобин энг тузай,
Анга ул ким эрконлигин кўргузай.
Берай гўшмолеки, ҳар бадсигол,
Тузалгай чу ёд этгай ул гўшмол»(20).
Забоноваре аввал истатти чуст,
Демакта далеру адоси дуруст.
Анга сўзлар айтиб итик досдек,
Итик досдек йўқки, олмосдек.
Яна берди чавгону гўе анга,(21)
Қилиб мунда ҳам гуфтугўе анга.
Яна бир идиш кунжуди беҳисоб
Бериб, анда ҳам қилди сўзлар хитоб.
Узотиб ани тикти йўлиға кўз
Ки, то не кетургай жавобиға сўз.
Чу ул етти қатъи масофат қилиб,
Қизил тилни бошиға офат қилиб.
Скандарга арз этти аҳли вусул
Ки: «Доро қошидин келибдур расул».
Деди шаҳки, қосидни келтурдилар,
Қаро ерни гардунға еткурдилар.
Скандарга чун тушти қосид кўзи,
Унут бўлди оғзида айтур сўзи.
Шукуҳи анинг жисмидин олди тоб,
Виқори солиб кўнглига изтироб.
Ер ўптию арзи дуо айлади,
Рисолат тариқин адо айлади.
Деди шаҳки: «Арз эт сўзунг борини,
Баён қил, хаёлинг намудорини!»
Деди ҳомили роз айлаб сужуд
Ки: «Жонингға Ҳақдин туман минг дуруд(22).
Йўқ оллингда сўз дерга ёро манга,
Вале дей, деган сўзни Доро манга.
Не сўзким демиш ул десанг, арз этай,
Десанг йўқ, қаёндинки келдим, кетай».
Скандар замириға солди билик
Ки: «Бордур кетурган каломи ирик».
Дедиким: «Паём этти Доройи даҳр,
Адолат била кишвароройи даҳр,
Ки, расми қадимийки, дерлар хирож,
Ки, йўқ бизга олмоққа худ эҳтиёж.
Вале шоҳларким, эрур бандамиз,
Не ҳукмеки қилсоқ сарафкандамиз.
Муни бермак – изҳори тоатдурур,
Бизинг ҳукмумизга итоатдурур.
Отонгға замонеким, эрди ҳаёт,
Бу хизмат аро зоҳир этти сабот.
Чу сен топтинг онинг мақомиға йўл,
Керак қилсанг эрди, неким қилди ул.
Итоат тариқин шиор этмадинг,
Неким қилди ул, ихтиёр этмадинг.
Ики-уч йил ўттию ул етмади,
Киши ҳам ани бозжуст этмади.
Чу иш ҳаддин ўтти йибордук киши
Ки, бўлғай хирож олмоқ онинг иши.
Демишсен неча сўзки, ҳаддинг эмас,
Киши билса ҳаддин, сўз андоқ демас.
Вале невчунким, кичикдур ёшинг,
Тўқунмайдурур тошқа ҳаргиз бошинг.
Дедукким, жунунунгға оғоз эмиш,
Жаҳолат санга кўпу ақл оз эмиш.
Ишингга йўқ ислоҳ тадбирдин,
Чу гўдаксен, ўттук бу тақсирдин.
Керак эмди хизматни ноком этиб,
Не важҳеки қолмиш саранжом этиб.
Олиб, қилмайин ваҳм, азм этгасен,
Рафеъ остон ўпгали етгасен.
Юзунгдин доғи рафъ бўлғай ҳижоб,
Иноят доғи кўргасен беҳисоб.
Агар ваҳмдин изтироб айласанг,
Деган амрдин ижтиноб айласанг
Ва ё бўлса туғёни жаҳлу ғурур
Ки, сўз радди зотингға келса зарур
Ки билмаслигинг ибтидосидур ул,
Кичик ёшлиғинг иқтизосидур ул.
Йибордим қошингға муносиб нима,
Бўюн тўлғама, номуносиб дема!
Кетурди, бу сўзни дебон нуктагўй
Аро ерга бир савлажон бирла гўй
Ки, гўдаклигинг чунки ғолибдурур,
Санга гўю чавгон муносибдурур.
Будурким, кўрунгай санга кўзга иш,
Ва лекин эрур мулк иши ўзга иш.
Ва гар рафъ қилмай кўнгулдин хилоф,
Аён қилмасанг ажзинга эътироф.
Низоъ ўлғон ўлса муаккад санга
Ки, худ йўқ ул андешаға ҳад санга.
Қўюб жаҳл, ўз жонингга раҳм қил,
Сипоҳим ҳисобин бу кунжудча бил».
Дебон, қўпти мажлисдин айлаб шитоб,
Улуғ зарф аро кунжуди беҳисоб
Кетурдию оғзидин очти тугун,
Бисот ичра ул зарфин этти нигун,
Деди: «Шоҳдин ҳар ким этса ҳарос,
Сипоҳин бу кунжуддин этсун қиёс».
Тугатгач сўзин нуктагўйи далер,
Жавоб истаю, кўз тикиб боқти ер.
Чу қосид бу янглиғ такаллум қилиб,
Скандар ниҳоний табассум қилиб.
Тугатти чу хориж таманно била,
Скандар сўз очти таанно била
Ки: «Доройи даврон шаҳи покзод
Ки, бермиш тариқи фасоҳатқа дод.
Ани сўз чу беихтиёр айламиш,
Ажаб нукталар ошкор айламиш.
Буким шоҳларни демиш бандаси,
Сарафрозларни сарафкандаси.
Гуруҳеки ўз лутфи бирла Илоҳ,
Аларни қилибдур улус узра шоҳ.
Киши ўзига банда қилмоқ хитоб,
Ҳамоноки эрмас тариқи савоб(23).
Алар қуллуғи Ҳаққа ойин эрур,
Агар Тенгри, бандам, деса чин эрур.
Бу сўзким деди шоҳи дарёато,
Шак эрмаски, бордур саросар хато.
Ерур ширк чун Тенгрининг ширкати,
Кирар куфр йўлиға бу фикрати.
Яна улки, дебдур мени тифлу маст,
Доғи телбалик қайдиға пойбаст.
Бу уч ишга бўлғай биров муттаҳам
Ки, чеккай сўзи куфр сори алам.
Йўқ эрса ики шоҳи ҳашматматоъ,
Аён этсалар мулк узра низоъ.
Бири бўлса фарзан улуғ, бир кичик,
Бу сўз демас ўлса улуғда билик.
Қўтоннинг улуқ қуш аро сони бор,
Вале сунғур оллинда не жони бор?(24)
Яна буки, шоҳ айлаб эҳсон манга,
Йибормишдурур гўю чавгон манга.
Ерур мунда бир рамзи пўшида ҳарф,
Тафаъул аро бениҳоят шигарф
Ки, ер ҳайъатин айлабон жустужўй,
Мудаввар топибдурлар андоқки гўй(25).
Чу шоҳ они тутти мусаллам манга,
Ҳамоноки Ҳақ берди олам манга.
Буким илгима солди чавгонини,
Мусаллам манга тутти майдонини.
Ҳамоно чиқиб мулк майдонидин
Мени баҳравар қилди чавгонидин
Ки, то мен бу майдонда гўй урғамен,
Самандим қилиб гармпўй урғамен.
Манга муждалар етти андин басе
Ки, мамнунмен ул комрондин басе.
Бу кунжудки ҳам келди андин бу ён,
Анинг доғи рамзини айлай баён:
Чу қилмиш сипоҳийға ташбиҳ ани,
Ерур нуктае, ўйла танбиҳ ани.
Менинг хайлима келди қушлуқ сазо
Ким, ул қушқа кунжуддин ўлғай ғизо».
Буюрдики, сурдилар онча товуқ,
Ки кунжуд ҳисобиға бўлғай ёвуқ.
Алар келтуруб дона термакка зўр
Ки, бир дона ҳам қолмай элтурга мўр.
Бу диққатлар айлаб суханварни лол,
Қаю лолким, ўлтуруб инфиол.
Буюрди равон шоҳи ҳикматқиёс
Ки: «Бўл эмди Доро сари раҳшунос.
Ешитган жавобингни еткур анга,
Не сўзларки сурдунг манга, сур анга!»
Ёниб қосид ул сўз хароши била,
Аёғи келиб, борди боши била.
Чу Дороға билганларин қилди фош,
Адоват ўти кўкка тегурди бош.
Қолиб фитна хайлиға аҳли замон,
Адам кўйига қочти амну амон.
Аёқчи, кетур майки, тортай далер,
Чу сархуш бўлай, гўкрай андоқки шер!
Кирай хасм аро, ўйлаким шери маст,
Бориға берай бир дам ичра шикаст.
Муғанний, чолиб, гарм ҳангома туз,
Сурудунгда оҳанги «Шаҳнома» туз.
Чу оҳанги кин эттилар икки шоҳ,
Далер ўлсун ул нағма бирла сипоҳ.
Навоий, жаҳон ичра ошуб эрур,
Фитан сарсари амниятрўб эрур.
Бу ошубдин гар тиларсен амон,
Амон топма май шуғлидин бир замон.
Замон аҳлиға бўлса минг ибтило,
Емас мубтало бода ичган тўло.
ХХIV
Мухолафат мазамматидаким, «мух» ҳасад била «улфат»дурур ва «мухл» андиша била «офат» кўрунурки, аксин тутса, мусодақат юз берур ва таркин тутса, саодат сарманзилиға еткурур ва сойир эл мухолафати бобидаким, мужиби хонумон хароблиғидур ва салотинға воқеъ бўлса, жаҳон хараблиғи

Жаҳон аҳлида йўқ вафо, эй рафиқ,
Ерур рифқ(1) алардин жудо, эй рафиқ!
Адоват била киндур ойинлари,
Туганмас адоват била кинлари.
Жаҳон ичра мавжуд эрур неча хайл
Ки, бориғадур кина қилмоққа майл.
Киши бўлмағай қилсанг андешае
Ки, топилмағай анга ҳампешае.
Қачонким аён бўлди ҳамкорлиқ,
Не имкон киши бўлмай озорлиқ.
Билур кимки бир пеша бўлғай фани
Ки, албатта ҳампешадур душмани.
Бир ишта маҳорат чу зоҳир бўлур,
Яна кимса ҳам анда моҳир бўлур.
Чу ҳар соридин бўлди даъвою лоф,
Аро ерда солур таассуб хилоф.
Бўлур кин иковнинг тунию куни,
Тилар бўлмағай – бу ани, ул муни.
Нединким бири бўлса туфроққа тенг,
Бу фанда қолур ер яна бирга кенг.
Ким ўлса биров бирла ҳамфанлиғи,
Жиҳат будурур бўлса душманлиғи.
Бу ёлғуз эмас аҳли санъат аро
Ки, кўпракдурур аҳли давлат аро.
Шаҳеким анга бўлса юз минг киши,
Будур борча бир чаргаликнинг иши.
Аларким, наёбатқа мансубдур,
Тақаррублари шаҳға матлубдур.
Аларким, эрурлар аморатмаоб,
Қилурлар наёбат учун изтироб.
Аларким, туман бўлди ойинлари,
Аморат учундур бори кинлари.
Аларким, қўшунбеклигин қилди фан,
Хароби буким бошлағайлар туман.
Ерур чун тафовут била ул асос,
Асофилға тегру биҳозалқиёс.
Қаю чаргаким анда бир хайл эрур,
Бориға яна чаргага майл эрур(2).
Қилур ҳар бири саъй етмак бурун,
Ҳамул мақсади ичра топмоқ ўрун.
Таассуб чу солди арода судоъ(3),
Яна ўртаға тушти кину низоъ.
Неча шоҳларға яқинроқ киши,
Адоват келиб кўпрак онинг иши.
Асофилға ҳар нечаким жаҳл эрур,
Ва лекин хусуматлари саҳл эрур.
Зиёнин нечаким ёмон фарз қил,
Бир ўзига, ё ўн ўзидекка бил.
Булардин авосит ародур ашад
Ки, нуқсонлари фош ўлур беадад(4).
Топар кўп киши ул адоватда бим,
Бузулур басе хонадони қадим.
Бурунғи ариғ этса тошмоққа майл,
Икинчи эрур поя боронға сел.
Ва лекин аолийға тушса ҳисоб
Ки, бўлғай салотин гардунжаноб.
Бу гўё жаҳон ичра тўфон эрур
Ки, андин жаҳон аҳли вайрон эрур.
Не тўфон, бало баҳри чайқолгони,
Жаҳон аҳли сув остиға қолғони.
Агар дашту тоғ узрадур ҳар фариқ,
Қилич баҳри суйиға бўлмоқ ғариқ.
Жаҳон мулкидин амн бўлмоқ йироқ,
Амонлиқ ҳамул мулк элидин қироқ.
Бало селининг бўлмоғи мавжзан,
Чўмурмоқ улусни бу мавжи фитан.
Не тўфон, бедоду селоби ғам,
Ерур ончаким даҳр элига алам.
Адоватқа боғлаб камар икки шоҳ,
Жаҳон аҳлини айлаб икки сипоҳ.
Бори тортибон қатл учун тиғи тез,
Қилиб тиғи тез ўлтурурга ситез.
Ато бир тараф гар эрур, филмасал,
Яна жониб ўлса ўғулға маҳал.
Икисига кин ўти солғай ғазаб,
Ул ўт қон ичарга қилиб ташналаб.
Ато жон бериб ўғлин ўлтургали,
Ўғул ҳам анга тиғи кин сургали.
Қариндош топса қариндошини,
Дамо-дам тилаб кесгали бошини(5).
Тушуб ошноларға бегоналиқ,
Кетиб ҳамнишинларға ҳамхоналиқ.
Бу навъ ўлса мундоқ ики зот аро,
Не бўлғай, гумон қил ики ёт ароғ
Анингдек эсиб тундбоди набард
Ки, ошубдин еткуруб кўкка гард.
Тутуб фитна гарди халойиқ кўзин
Ким, ул гард аро халқ топмай ўзин.
Солиб элга мундоқ набарди бало,
Гаҳи қатлу торожу гоҳи жало.
Агар бу ики шаҳға бўлмай масоф,
Ва лекин бўлуб бўйла дойим хилоф.
Улусқа деган янглиғ аҳвол ўлуб,
Халойиқ ҳаводисқа помол ўлуб.
Ва гар раҳм қилмай улус жониға,
Азимат қилиб разм майдониға,
Бирисин зафар айлабон чирадаст,
Яна бир сори зоҳир ўлса шикаст.
Яқин билким ул кундур офат куни,
Не офат куниким, қиёмат куни.
Хушо, ики озодаи номурод
Ки, бир-бирга зоҳир қилиб иттиҳод.
Не ул айласа бу мадоро қилиб,
Анга ҳам бу рифқ ошкоро қилиб.
Анинг коми бу бирга мақсуд ўлуб,
Мунунг радди ул бирга мардуд ўлуб.
Рафиқ ики дарвеш, беиштибоҳ,
Ерур яхшироқким, адув ики шоҳ!(6)
ХХV
Ики жаҳондор мухолафатидин жаҳон аҳли хирманиға бало барқи етгани ва ики ёр мувофақатидин ул туташқон ўтқа раҳмат ёмғури ёғиб, шуъласин паст этгани

Эшиттимки, Чингизу(1) Хоразмшоҳ,
Адоватқа чун бўлдилар кинахоҳ.
Бузулди жаҳон улча мақдур эрур,
Нетай шарҳин айтиб, чу машҳур эрур.
Ҳамоноки Чингиз топиб зафар,
Анинг мулкини қилди зеру забар.
Не кишвар ароким мақом айлади,
Чекиб тиғи кин, қатли ом айлади.
Тушуб мавжға баҳри жабборлиқ,
Аён айлабон мавжи қаҳҳорлиқ.
Ато ўғлиға йиғлабон: ҳой-ҳой!
Қизиға ано тортибон: вой-вой!
Ҳаёт уйига марг солиб халал,
Амон рахнасин маҳкам айлаб ажал.
Магар Шом мулкида эрди бу ҳол
Ки, ики рафиқи маваддатхисол.
Қазодин биров дастгири бўлуб,
Биров йўқки, кофир асири бўлуб.
Кўзидин оқар қонларидин иков,
Юдилар илик жонларидин иков.
Тилаб ҳар бири айламак ибтидо
Ки, жонин яна бирга қилғай фидо.
Бу ҳолатда қотил чекиб тиғи қатл
Бирисига қилди аён биғи қатл.
Яна бир бошин очиб, этмай ҳарос,
Аён айлади ёлбориб илтимос
Ки: «Аввал менинг бошима тиғ сур,
Чу мен ўлдум, ул дам анинг бўйнин ур!»
Мунга чунки майл этти ўлтургали,
Бошиға жафо тиғи текургали.
Очиб бошин ул бир ҳам айлаб ҳавас,
Неким эрди аввалғиға мултамас.
Булар ҳар бир – ул бир учун қайғуда,
Бу ҳолатда Чингиз эмиш уйқуда.
Тушига кирар бу икки ёр иши,
Муни кўргач айтур анга бир киши
Ки: «Кечгил халойиққа озордин,
Вафо ўрган ушбу ики ёрдин.
Санга кинавар бўлса Хоразмшоҳ,
Ул иштин жаҳон аҳлиға не гуноҳғ»
Ики шаҳ кини жаҳонни бузуб,
Ики зор мундоқ вафо кўргузуб.
Чу уйғонди уйқусидин қаҳрамон,
Ўлумдин халойиққа берди амон.
Ики ёру қотилда ул можаро
Ки, ом ўлди бахшиш сўзи халқ аро,
Қилиб эрди кофирға доғи асар,
Етишти қулоғига чун бу хабар.
Қилиб рафъ кўнглидин озорни,
Ешиб қилди озод ики ёрни.
Ики шоҳ чун бўлдилар кинахоҳ,
Жаҳон аҳли бўлди саросар табоҳ.
Вале ики дарвешнинг ҳиммати,
Мувофиқлиғи юмни хосияти
Ки, қилдилар исор жони ҳазин,
Кўтарди жаҳон аҳлидин тиғи кин.
Киши айласа рифқ юмнин ҳавас,
Анга то абад ушбу тамсил бас(2).
ХXVI - Ҳикмат
Искандарнинг Арастудин саволи ул бобдаким, мухолафатки борча милалда мамнуъдурур ва низоъки борча маҳалда номасмуъ, андоқ модда топилғаймуким, анда дилпазир бўлғай ва қилмоғи ногузир ва Арасту ул тийраликда ёруғлуғ кўргузмак ва ул мухолиф оҳангни ростда тузмак

Яна сўрди шоҳи Фаридунҳашам(1)
Ки: «Ей ҳикмат аҳлиға ройинг ҳакам!
Ики кимсага воқеъ ўлмоқ низоъ,
Бир ишта эрур мужиби имтиноъ.
Низоеки, ҳар кимга масмуъдур,
Хирад буйруғи бирла мамнуъдур.
Топилғайму ул навъ бир жоддае,
Ҳамул жодда ичра бир моддае
Ки, бўлғай низоъ анда хотирписанд
Ки, гар бўлмаса бўлғай андин газандғ»
Деди ҳикматойини донанда(2) ҳарф
Ки: «Қилдинг саволе бағоят шигарф.
Низоеки қилди хирад они рад,
Қабул этти ҳам баъзи ишда хирад.
Бировда бир иш бўлса нодилпазир,
Ки, фоилғадур қилмоғи ногузир.
Вале элга андин зарардур басе,
Анинг зимнида шўру шардур басе.
Биров манъиға гар топар дастрас,
Ўзин тутса маъзур, маъзур эмас(3).
Ва гар манъ қилдию ер тутмади,
Не иш таркиниким бу дер, тутмади.
Билиндики, кўп табъи роғибдурур,
Ирикрак анинг манъи вожибдурур.
Мунунг бирла ҳам топмаса имтиноъ,
Бўлур вожиб ул лаҳза қилмоқ низоъ.
Бўлур чун низоъ ичра нуқсону суд,
Керак анда бир шарт тутса вужуд
Ки, буким низоъ ичра тузди асос,
Ўзин айласа хасм бирла қиёс.
Агар ғолиб ўлмоғлиғин чоғласа,
Низоъиға ул лаҳза бел боғласа.
Ва гар қувватин англаса байн-байн,
Арода падид этмаса шўру-шайн.
Ва гар худ ўзин билса мағлубдур,
Насиҳат била иктифо хўбдур.
Керак ул насиҳат доғи нармрўй
Ки, то мустамиъ бўлмағай тундхўй.
Ки тунд ўлса кўп ваҳшат имкони бор
Ки, носиҳқа ҳам бим нуқсони бор.
Низоъ ичра мундоқ маротибни бил,
Қила олмоғинг чун яқин бўлди қил.
Яқин бўлмаса ғолиби зан керак,
Киши барча ишта хирадфан керак.
Бировким хираддур анга раҳнамун,
Бу ишларда қўймас бўлурға забун».
Чу нофиъ жавоб англади мустамиъ,
Яна сўрмади сўз – бўлуб мунтафиъ.
ХХVII
Доронинг Искандар сўзидин ошуфта бўлуб, сипоҳ йиғмоқтин оламға ошуб солиб, олам-олам черик йиғиб Искандар размиға азм қилғони ва Скандар ҳам ул дарёйи офат муқобаласида сели бало ва кўҳи махофат муқоталасиға барқи разм ва вағо ясаб юзлашгани ва офоқни ул ики шоҳ зеру забар қилурда Доронинг ливойи давлати ўзга сарсар офатидин сарнигун бўлуб Искандарнинг маҳчак алами қуёш ливосидин ўтгани

Ики шоҳ ишида ҳикоятгузор,
Бу янглиғ берур сўзга зеби узор
Ки, Дороға чун етти борғон расул,
Скандар қазоёсиға берди тул.
Қаю сўзки шаҳдин хитоб айлади,
Неким истимои жавоб айлади.
Чу арз айламакдин йўқ эрди гузир,
Борин айлади арз фармонпазир.
Чу фаҳм этти Доро анингдек жавоб,
ғазаб ўтидин жисмиға тушти тоб.
Ёнар ўтдек ўлди қадам то ба фарқ,
Таҳаррук ани қилди андоқки барқ.
Гаҳи бўлди даврон била тундхў,
Гаҳи чархи гардонға деди: «Туфу!»
Ошиб дам-бадам изтироби анинг,
Еру кўкка таъну итоби анинг.
Бу ошуб дардиға бўлмай даво,
Черик жамъиға бўлди фармонраво.
Киши чопти офоқ аро бедаранг,
Бажуз Рум ила Зангбору Фаранг(1).
Сипаҳ баҳриға тушти ул навъ жўш
Ки, ўтти фалак лужжасидин хуруш.
Ҳам Эрону Турон(2), ҳам ақсойи Чин,
Анга тегруким, ҳадди Машриқ замин.
Чиқиб ул сифатким, киши қолмайин,
Демай қолмайинким, қола олмайин.
Анга тегруким, ҳадди ақсойи ғарб,
Бутуб борчанинг жисмидин сози ҳарб.
Яна ҳам диёри Жанубу Шимол,
Киши қолмоғи топмайин эҳтимол.
Башар жинси хайлин жаҳондин йиғиб,
Жаҳон аҳлини тўрт ёндин йиғиб.
Сипаҳ жўш уруб тоғу ҳомун аро,
Ғалат айладим, рубъи маскун аро.
Суруб элни зобит сипаҳдорлар,
Сиёсат тариқида ғаддорлар.
Бу янглиғ черик яхшироқ фол ила,
Ики йилда жамъ ўлди тунқол ила.
Сипоҳийки ер сатҳиға сиғмайин,
Черик ҳаргиз андоқ киши йиғмайин.
Не учу қироқ эрди пайдо анга,
Не ҳадду не ғоят ҳувайдо анга.
Ададда фалак анжумидин фузун,
Не анжум, биёбон қумидин фузун.
Чу мавъидға жамъ ўлди мундоқ сипоҳ,
Билиб ул сипаҳ сори азм этти шоҳ.
Назар солди чун ул черик сори тез,
Адоват ўтин айлади шуълахез.
Димоғиға йўл топти навъи ғурур
Ки, гардун қочар қилсам ул ён убур.
Етиб ҳар тарафдин улус шаҳлари
Ўкуш тортиғу туҳфа ҳамраҳлари.
Ақолим волийлари жавқ-жавқ,
Итоат солиб борча бўйниға тавқ(3).
Чу Доро тушуб боргоҳи аро,
Тушуб жўш хайлу сипоҳи аро.
Қўюб боргоҳ ичра тахти баланд,
Чиқиб тахт уза хусрави аржуманд.
Тузуб маснадеким, сипеҳри барин,
Яна кўрмайин, ўйла маснаднишин.
Қилиб ҳукмким: «Мулк султонлари,
Қамуқ хайлу кишвар нигаҳбонлари,
Келиб борча ер ўптик айлаб салом,
Мунунг бирла касб айладик эҳтиром».
Салотинға чунким, бу навъ ўлди бор,
Топиб ишлари сиккаи эътибор.
Йироқтин келиб, борча бош индуруб,
Тикиб ерга кўз, ўқ учидин туруб.
Чу ҳар бирни кўрмакка шоҳ истабон,
Бориб ҳожиби боргоҳ истабон.
Келиб ул бисоти қироғин ўпуб,
Қўюб оллида бош, аёғин ўпуб.
Ёниб, чун бўлуб ўрниға раҳхиром,
Яна бир бўлуб хоки даргаҳхиром.
Бу янглиғ ярим кунгача эрди маҳл
Ки, топти шараф улки бор эрди аҳл.
Хито мулкидин Мангу-қоон киби,
Яна Ҳинд элидин Қарохон киби.
Ҳамул Мисрдин Варқау Бошдек,
Доғи Дашт элидин Темуртошдек.
Фарангисдек Ховарон мулкидин,
Даволи киби Ширвон мулкидин.
Шаҳу шоҳзода ададдин фузун,
Сипаҳдору сархайл ҳаддин фузун(4).
Ки, побўсидин бўлдилар сарбаланд,
Яна илтифоти била аржуманд.
Бўлуб кўрмагидин чу олий асос,
Яна пешкашлар чекиб беқиёс
Ки, юз минг муҳосибқа юз йил шитоб,
Етишса қила олмағайлар ҳисоб.
Бу ашғолни айлабон бартараф,
Халойиқни тарқаттилар ҳар тараф.
Не сархайлким бор эди ҳар сари,
Тилатти иноят қилиб ичкари.
Қилиб тожварларға ҳукми жулус,
Бори ўлтурурға бўлуб хокбўс.
Чу атрофида шоҳлар ўлтуруб,
Сипаҳдорлар хизматида туруб.
Улуғлар чу алтофидин топти баҳр,
Равон бошлади нукта Доройи даҳр
Ки: «Боис чекарга бу янглиғ сипоҳ,
Халойиқ фароғин қилурға табоҳ
Бу эрдики, чун Румдин Файлақус,
Жаҳон риҳлати азмиға урди кўс,
Қолибдур анга зодае мажнунваше,
Судек кажраве, ўт киби саркаше.
Йибормай хазойинға уч йил хирож,
Бошиға сарафрозлиқ солди тож.
Чу борди киши билгали шарҳи ҳол
Ки, ўз хизматин невчун этмиш ўсолғ
Анинг бирла бу можаро сургали,
Бақоёни девонға келтургали.
Паришон такаллум қилиб беадад
Ки, йўқтур анга, ўйла сўз дерга ҳад.
Яна қилдим ирсол кўп навъ панд,
Анга ҳеч панд ўлмади судманд.
Жавобида кўп қилди тарки адаб,
Мени доғи ошуфта қилди ғазаб.
Ешитгач қулайсиз мақолин анинг,
Зарурат кўруб гўшмолин анинг.
Бўлуб боис ул гўлу нодон иши,
Черик жамъиға чопти ҳар ён киши».
Дедилар қўпуб, ер ўпуб шоҳлар,
Сипаҳбадлиғ амридин огоҳлар
Ки: «Қилмоққа ҳолини онинг табоҳ,
Не ҳожат эди айламак азм шоҳ.
Бу янглиғ черик ҳожат эрмас эди,
Анинг дафъиға бир қуле бас эди.
Қаю бирга бу иш иноят бўлур,
Ҳамоноки бу иш кифоят бўлур».
Деди шоҳким: «Чун йиғилмиш сипоҳ,
Керак Румни қилсақ оромгоҳ.
Чу кирмиш анга Зангбору Фаранг,
Алар фикрига ҳам керактур даранг.
Неча кун бу ерлар тавофи қилиб,
Адудин мамоликни софий қилиб,
Агар қайтсақ ҳам эмастур йироқ,
Ҳар андешадин бу эрур яхшироқ».
Чу шоҳ оғзиға солди бу сўз қазо,
Қазо амриға чора йўқ жуз ризо.
Неким шаҳ деди, иттифоқ эттилар,
Бори Рум азмин яроқ эттилар.
Манозил битиб, бўлдилар жазми кўч,
Қўпуб ҳар тараф қилдилар азми кўч.
Буларға бўлуб кўч-баркўч азм,
Скандарга доғи хабар етти жазм,
Ки, Доро йиғиб ер юзидин сипоҳ,
Буён айламиш азм беиштибоҳ.
Худ эрмас эди ғофил ул ҳолдин,
Ишида йироқ эрди эҳмолдин.
Узотиб дамо-дам адуға киши,
Паёпай хабар топмоқ эрди иши.
Қаю ишгаким фаҳм этиб эҳтиёж,
Фароғат била айлар эрди илож.
Сипоҳини ул шоҳи навхоста,
Анингдек қилиб эрди ороста,
Ки, оллиға чекса сипаҳ оламе,
Ки бўлса алар ҳар бири Рустаме,
Нечукким ел оллиға бўлғай самон,
Етишмак ҳамону – совурмоқ ҳамон.
Ва лекин шиори мадоро бўлуб,
Таҳаттук йўқ андоқки Доро бўлуб(5).
Чу Доро ҳадиси анга бўлди туз
Ки, олам сипоҳин йиғиб қўйди юз.
Бу янглиғ черикким баён айладим,
Рақам бирла васфин аён айладим.
Тузуб ул хирадманди ҳикматмаоб,
Адув рўбарўйиға қилди шитоб.
Нечукким тенгиз сори ғурранда абр
Ва ё гўр хайлиға ғуррон ҳизабр.
Чу фаҳм этти ул ишни Доро доғи,
Ки борди ародин мадоро доғи.
Анинг чиқмоғи бўйла беваҳму пос,
Адув хайлиға солди беҳад ҳарос.
Чу ўн манзил ўлди аро ерда жазм,
Ики ёндин ўлди тааннию ҳазм.
Юруш расмида бўлмас эрди ўсол,
Кўчарда, тушарда бор эрди ясол.
Тушулгач, черик даврини шақ қилиб,
Сипаҳ ҳифзи айларга хандақ қилиб.
Қуёш чун ботиб кўкка соя чиқиб,
Ҳамул ики ёндин талоя чиқиб.
Язак аҳлиға, ўйла бедорлиқ,
Талоя аро, ўйла ҳушёрлиқ(6).
Ки, гар мўр тебранса қилмай даранг,
Тикарлар эди кўзин отиб хаданг.
Бу янглиғ сипаҳ бошлабон икки шоҳ
Ки, бир кунчилик қолди йўл размгоҳ.
Аро ерда тоғе эди бас рафеъ,
Ики ёнида ики дашти васеъ.
Ики дашт аро ики хусрав эли
Ки, йўл топмай ул эл аро тонг ели.
Скандар сипаҳ теграсига етиб.
Нечаким керак забтида жаҳд этиб,
Ясаб хандақу ҳисн Хайбар киби,
Не Хайбарки, Садди Скандар киби(7).
Чу кўнгли бўлуб тинч юз тиғзан,
Бори лашкаророю лашкаршикан.
Ойириб ўзи бирла бўлди равон,
Зиҳи, ҳам сипаҳдору ҳам паҳлавон.
Ҳамул тоғ уза чиқти ул хайл ила,
Адувнинг сипоҳин тамошо қила.
Не кўрдики, тутмиш сипаҳ ер юзин,
Қаро айлабон даҳр тоғу тузин.
Таҳаррук топиб халқдин дашту тоғ,
Таҳаррукка ҳам кимса топмай фароғ.
Фалакни анингдек тутуб дуду гард
Ки, пинҳон бўлуб гунбади ложувард.
Топиб гард ила дуд чун имтизож,
Бериб ўту туфроққа бир мизож.
Қаёнким Скандарга тушти назар,
Топа олмади халқ ичидин гузар.
Қила олмайин эл қиёсини ҳеч,
Таҳайюр анинг мағзини қилди геч.
Хаёлида бу сўзким: «Ики черик
Қачон сунсалар кин ишига илик,
Бири ёна бирча эса ики-уч,
Ерур ҳарб ойини озроққа куч.
Агар бўлса бир сори ёлғуз киши,
ғаним ўлса ўтрусида юз киши.
Агар истаса ҳарбу пархошини,
Илик бирла кесмактур ўз бошини.
Манга мунча ҳикмат тариқида лоф,
Ажаб ерда ёйдим бисоти масоф.
Бу ердин ёнарнинг худ имкони йўқ,
Набард айласам ғайри нуқсони йўқ!»(8)
Бу фикр ичра ройи хирадпарвари
Ки, бир тош уза ики кабки дарий
Кўрундики, бир-бирга айлаб ситез,
Урушурлар эрди басе тунду тез.
Бири жусса ичра забардастроқ,
Яна бир ҳақир эрдию пастроқ.
Анга неча қувват, мунга онча заъф,
Де олғонча қувват, де олғонча заъф.
Скандар чу ул заъфу қувват кўруб,
Ўзи бирла Дороға нисбат кўруб,
Алар сори боқти тааммул била,
Ўзию адувға тафаъул била.
Ўзи жонибидин ҳақирин тутуб,
Адув ўрниға ёна бирин тутуб.
Қилур эрди ул ҳарб наззораси,
Тараддуд аро жони бечораси.
Ки, ногоҳ ҳаводин уқобе иниб,
Қилиб сайд олурға шитобе иниб,
Улуғроғни сайд этти ул навъ чуст
Ки, гўёким ул худ йўқ эрди нухуст.
Уқоб илгида бўлғоч ул бир табоҳ,
Яна бирга бўлди ери жилвагоҳ.
Скандар бўлуб хушдил ул ҳолдин,
Тануманд ўлуб кўнгли бу фолдин.
Билибким, анга хасм ўлур зердаст,
Ва лекин топар ўзга ердин шикаст.
Бу ишдин ўзига шугун англабон,
Ёниб хасм қадрин нигун англабон.
Сипоҳиға кирди топиб бу футуҳ,
Анингдекки, жонсиз бадан ичра руҳ.
Чу ул тоғдин инди топиб наво,
Қуёш чекти тоғ кейин сори ливо.
Фалак машъали кўктин ўлғоч нигун,
Замона бўлуб дудидин қиргун.
Ўзин айлабон маҳкам ики сипоҳ
Сипоҳ интизорин чекиб размгоҳ.
Язак айлабон, ўйла огоҳлиқ
Ки, қилмай анга соя ҳамроҳлиқ.
Талоя бўлуб ҳар тарафтин мудир,
Тун ўғрисин этмак тилаб дастгир(9).
Язакдин сипаҳ даврида, ўйла бим
Ки, тебранмак имкони топмай насим.
Улус, ўйла мазбут ўлуб ҳар сори
Ки, ун ҳам чиқа олмайин ташқори.
Ики шоҳ ҳар сори иш фикрида,
Ясол зикри бирла тикиш фикрида.
Нари юзда Доройи анжумсипоҳ,
Боши узра гардун киби боргоҳ.
Қилиб тахт уза иш яроғини гуфт,
Бори навъидин ошкору нуҳуфт.
Ўзи жониби фатҳ лозим кўруб,
Ливосиға нусрат мулозим кўруб.
Кўзига Скандарни ҳеч илмайин,
Қазодин не ҳол ўлмоғин билмайин.
Сипаҳбадлари худ ғулу айлабон,
Скандар сўзин гуфтугў айлабон
Ки: «Гар шоҳ ҳукм этса беваҳму бийм,
Ерурбиз анга ҳар биримиз ғаним».
Бири дебки: «Кўргач қаро қочқуси»,
Бири дебки: «Узр эшигин очқуси».
Ва лекин Скандар сори барча жазм
Ки, қилмоқ керак тонгла ўлгунча разм.
Қавий хасмға мумкин эрмас шикаст,
Магар улки кўргузгабиз зарби даст.
Кўзидин бориб уйқу осойиши,
Иши разм аҳлининг оройиши.
Елига карамдин етурмак навид,
Қочар элга бим, иш қилурға умид.
Ели ҳеч тинмай ясаб созу барг,
Муҳайё қилиб жавшану худу тарг.
Кўрунуб узун кина аҳлиға тун,
Вале кун хаёлоти тундин узун.
Бу янглиғ эди ики ёндин хаёл
Ки, бўлди аён субҳи фаррухжамол.
Саҳар ошкор этти заррин ливо
Ки, бўлди ёруғ маҳчасидин ҳаво.
Қазо солди ул ики дарёға жўш
Ки, Баҳром самъиға етти хурўш.
Чекиб гурдлар наъраи ҳоила
Ки, солиб ер ажзосиға зилзила.
Зуҳур айлабон «арзу зилзолаҳо
Ва ахражатил-арзу асқолаҳо»(10).
Бўлуб тиғзанлар қадам то ба фарқ,
Фалак туркидек кўк темур ичра ғарқ(11).
Ясаб ҳарб учун ўзни маркаб уза,
Таковар суруб, ўз ясолин туза.
Чу отланди Доройи давлатпаноҳ,
Скандарға ўтру тузатти сипоҳ.
Сипаҳ дема, дарёйи хунхор, де,
Фалак баҳри андин намудор, де.
Сафе тузди тузмакка ойини ҳарб
Ки, бир қамбали–шарқ эди, бири–ғарб.
Ясолеки бу тул ила кўргузуб,
Будур турфаким, ети дабқур тузуб.
Боронғор(12) анга хайли Машриқ замин,
Самарқанддин токи сарҳадди Чин.
Яна юз минг ўзбак мўғул бирла зам,
Юз эллик минг ул сори қалмоқ ҳам.
Бўлуб борчаси олти юз минг киши,
Борига ҳунар кин ила разм иши.
Ясаб Чин элин турки чинийсиришт,
Тароватда андоқки боғи биҳишт.
Ети ранг зарбафт ҳар паҳлавон,
Солиб бодпойиға баргуствон.
Довулғода чиний ялов дилпазир,
Яна жавшан устига чиний ҳарир.
Ясолеки қалмоқ хони ясаб,
Ажал дўзахидин нишоне ясаб.
Томуғ шуъласи барча рангин ялов,
Билиниб ялов жилвасидин қалов.
Ҳар ўпчинлук онча қилиб карру фар
Ки, андин тушуб даҳр аро шўру шар.
Алар хайлининг хони Тўқвоб ўлуб,
Уруш вақти озармдин тоб ўлуб.
Мўғул шерпайкарлари ўту ёлин,
Тааддуд аро ит тукидин қолин.
Булар хони Мангу келиб разм аро
Ки, ошуби оламни айлаб қаро.
Яна манғит ўзбак била ёндашиб,
Ики зулфдек тузлари чирмашиб.
Кумушдек ёруғ барчанинг кўҳаси,
Боз узра довулғалар чаркасий.
Алар ёнида Мовараннаҳр эли,
Ики руд аросида ўн шаҳр эли.
Бори шергиру бори пилзўр,
Тикиб ўқ била кўзларин бўлса мўр.
Жинонваш Самарқанд мавжуд йўқ
Ки, қилмиш бино они Искандар-ўқ(13).
Жувонғорда Мағриб эли бир сари,
Яна сори Бартосию Барбари.
Синонлар сариғ ранг, қалқон доғи,
Кежимлар сариғ жинс, хафтон доғи,
Араб барридин найзавар қирқ минг
Ки, якрони този келиб борчанинг.
Аламлар қароу синонлар қаро,
Бедов узра баргуствонлар қаро.
Ҳамул мағриб аҳлини бошлаб Талиъ,
Араб хайлининг пешвоси Вакиъ.
Мадойин навоҳисидин Ардашер,
Чекиб тиғ, хайлида юз минг далер.
Бинафш айлабон шадда бирла дирафш,
Саманд узра баргуствон ҳам бинафш.
Қутайф аҳли, Баҳрайну Бағдод ҳам,
Сипаҳбад аларға келиб Густаҳам.
Бўлуб сарбасар кўк темур ичра ғарқ,
Кўк атласда пинҳон қадам то бафарқ.
Жувонғор ҳам олти юз минг адад,
Булар бошқа андинки бўлғай мадад.
Ҳировул ясаб ети юз минг киши
Ки, ҳайрон қолиб ети кўк гардиши.
Борининг келиб худу хафтони оқ,
Неким кийгулуктур ясаб они оқ.
Бу кофургун саф аро разм эли,
Келиб Дашти Қифчоқу Хоразм эли.
Ўзидин топиб ғул фарру шукуҳ,
Сипаҳ саф тузуб даврида кўҳ-кўҳ.
Қилиб андоқ ороста етти ғул
Ки, ел хайли топмай аро ерда йўл.
Бўлуб ҳар саф ул элга юз минг нафар,
Шаҳ ойинидин барчаға зебу фар.
Булар киймаги барча ахзар бўлуб,
Аламға яшил шуққа зевар бўлуб.
Бўлуб олам ул сабзадин марғзор,
Яшил хат бўлуб ер юзига узор.
Ҳамул қалбгоҳ ичра Доройи даҳр,
Хилофиға йўқ ҳадду ёройи даҳр.
Бу янглиғ ясаб созу ойини разм,
Адув сори таскин била қилди азм.
Нари юзда Искандари шердил,
Қилиб хайли оройиши муттасил.
Боронғорин айлаб сипоҳи фаранг,
Бори қон тўкарга бўлуб бедаранг.
Адувнинг қалин эрконин билмайин,
Агар билса ҳам кўзга ҳеч илмайин.
Сипаҳдор алар ичра Шайпол(14) ўлуб,
Таҳаввурда чун Рустами Зол ўлуб.
Кийимлар гуҳардин мукаллал бори,
Фарангий ети ранг махмал бори.
Алам шуққаси доғи жинси фаранг,
Ҳам ул борча зарбафту ҳам ети ранг.
Адув ичра юз минг бори тезу тунд
Ки, ҳайбатларидин қуёш тиғи кунд.
Жувонғорида эрди Бартосу Рус,
Фалак хингидек барча тунду шамус.
Алар жавшани борча қолқондуруқ,
Синон қўлларида нечукким сўруқ.
Вале бодполарға солғон кежим,
Сақарлоту борча ёвурқон кежим.
Довулға бўлуб тўппи янглиғ бари,
Ўтоға бош узра сариқ қуш пари.
Келиб ҳар бири кеча андоқки бум,
Мувофиққа маймун, мухолифқа шум.
Булар доғи юз минг келиб сон аро,
Чекиб саф жувонғорда майдон аро.
Ҳировулда занг аҳли таъйин бўлуб,
Аларға яна ўзга ойин бўлуб.
Кийиб барчаси жавшани зангсоз,
Ёруқ кўзгудек зангдин бениёз.
Яна худлар мисли жавшан келиб,
Қаро тунда хуршиди равшан келиб.
Ўтоға темур бирла шаҳпар мисол,
Қуёш узра сончиб нечукким ҳилол.
Кежимлар доғи барча пўлоддин.
Топиб ламъа суҳони бедоддин.
Ёруғ оҳа юз минг адув ўтруси,
Саросар ажал шахсининг кўзгуси.
Қилиб ғулини борча Румий сипоҳ,
Топиб зийнат ул ғул ила размгоҳ.
Қизил юз била борча андоқки шер,
Адув қасдиға шер янглиғ далер.
Кежим борчаға шеру бабру паланг,
Жиба узра хафтон доғи ушбу ранг.
Бўлуб ҳар бир, андоқки, ғурранда абр,
Дегил тутти олам юзин шеру бабр.
Туруб қалб аро шоҳи фарруҳсарир,
Нечукким ҳизабре, вале шергир.
Боши устида шерпайкар алам,
Есиб анга нусрат ели дам-бадам.
Бу янглиғ сипаҳ бирла дорои Рум,
Сипоҳин ясаб, ўйлаким нахли мум.
Юруб хасм хайлининг ўтрусиға,
Мунунг ул ҳам андоқки қаршусиға.
Чекиб кўс уни ики ёндин ғирев,
Анингдекки, маст ўлса юз нарра дев.
Фалак турки гардунни ики чопиб,
Анинг ҳар бирисига бир юз ёпиб.
Адув шайнини кимса қилмай қиёс
Ки, нокор ўлуб ғулғулидин ҳавос.
Нафир, ўйлаким аждари тездам,
Таҳаррук солиб бўйниға ики хам.
Оғиз очмоғи элни тутмоқ учун,
Ва ё хасм хайлини ютмоқ учун.
Яна карраною ковурго уни,
Қилиб ошкоро қиёмат куни.
Аламларки елдин бўлуб жилвагар,
Фулклар набардидин айтиб хабар.
Ҳавони анингдек тутуб тийра гард
Ки, бўлмай аён кўзга дашти набард.
Кўп элким қилиб гирд қилмоғин вирд,
Курра шакли ернинг бўлуб нимгирд.
Сипаҳ наълидин ёнчилиб ёрими,
Бўлуб гард янглиғ фалак озими.
Бу дарёйи гард ичра тушган киши,
Нафас қайтарурдин су ютмоқ иши.
Қолин тиғ ул гарди ҳайжо аро,
Ўкуш мўр оқиб лойи дарё аро.
Дема гардким, эрди мушкин саҳоб,
Еру кўк аросиға тортиб ниқоб.
Чоқиб барқ ўти оҳалар ишнари,
Чекиб раъд уни боралар кишнари(15).
Тутуб қўлға жабборлар тиғи тез,
Фалак тортқондек синони ситез.
Бу янглиғ ики олами қатлу кин
Ки, титраб алардин замону замин.
Юруб бир-бирига яқин еттилар,
Аёғ тоғдек ерга беркиттилар.
Сурон солдилар аввал ул навъ тез
Ки, оламға тушти ажаб рустахез.
Демасменки, қўзғолди олам эли
Ки, булғашти бу сабз торам эли.
Қўяр эрди ҳамлин фалак беваси,
Сатарванлиғ ар бўлмаса шеваси(16).
Чу бир лаҳза топти сукун ул хурўш,
Улус оғзи ғавғодин ўлди хамўш.
Насими вағо бир сори сурди гард,
Кўрунди халойиққа дашти набард.
Ҳамул ҳар тарафдин бир анбуҳ саф,
Не анбуҳким, кўҳ то кўҳ саф.
Қилилғон киби лавн-лавнин баён,
Тамошо қилур элга бўлди аён.
Анингдекки тушгай чоқиндин дурахш,
Скандар сафидин биров сурди рахш.
Тарид айлаю кирди майдон аро.
Ҳунарлар аён қилди жавлон аро.
Солиб бодпойиға баргуствон,
Намудор аро, ўйлаким арғувон.
Кийиб жавшан устига чиний ҳарир,
Келиб сув уза сабзадек дилпазир.
Синон ўнг қўлинда нечукким сутун,
Сўл эгнида қалқон келиб лаългун.
Ўтоға тикиб худида савсани,
Бўлуб ғунчадин савсан очмоқ фани.
Бу ҳайъат била чобуки жангжўй,
Туруб ўртада бошлади гуфтугўй.
Скандар дуосин бурун қилди ёд
Ки: «Топсун адувсиға кому мурод!»
Яна деди юз келтуруб ҳар сари
Ки: «Дерлар мени Бориқи Барбарий(17).
Бурун бор эдим шоҳ Дороға қул,
Вале топмадим қуллуғи ичра йўл.
Мени, ўйлаким бор эдим билмади,
Риоят, нечукким керак, қилмади.
Топиб мендин ўксуклар андин наво,
Манга кўрди кўп бенаволиғ раво.
Чу ҳолим дедим, шоҳи олийсифот,
Жавобимға ҳам қилмади илтифот.
Ижозат сўзин арз қилғоч туруб,
Таёғлатти қаҳр айлабон бостуруб.
Чу Доро қилиб мунча зулму шикаст,
Мени қилди бахтим Скандарпараст.
Чу даргоҳиға еттим истаб паноҳ,
Манга онча лутфу карам қилди шоҳ.
Ким ул тарбиятдин сарафкандамен,
Иш этмай олиб музд, шармандамен.
Букунким, қилибмен бу майдонға азм,
Ики иш учун айлагум кину разм:
Бир улки: шаҳимға қилиб бандалиқ,
Ўзумдин қилай рафъи шармандалиқ.
Яна улки: чун қатл расмин тузай,
Ишим шоҳ Дороға ҳам кўргузай.
Ўзин улки ҳарбимға мойил қилур,
Манга ики мақсуд ҳосил қилур:
Аларғаки шоҳи хирад раҳнамун,
Иноят қилиб эрди мендин фузун.
Бўлурким паёпай равон айлагай,
Яко-як борин имтиҳон айлагай».
Чу Бориқ тугатти каломин тамом,
Алардинким ул айламиш эрди ком.
Равон бўлди майдонға қотилваше,
Тутундек ғализ, ўт киби саркаше.
Оти наълидин токи худида мил,
Кириб кўк темур ичра андоқки нил.
Оти наълидинким шарар айрилиб,
Бало абридин марг ўти чоқилиб.
Фалаксайри ошуби пайваст ила,
Солиб ел димоғиға фарраст ила.
Ҳамойилдағи тиғи бежодадек,
Қўл ичра синони келиб ходадек.
Ани разм эли шери даррон, дебон,
Отин анжуман аҳли Ҳаррон(18) дебон.
Чу майдон тариқин адо айлади,
Туруб хусравиға дуо айлади.
Тугатгач дуо, чопти Бориққа тез,
Анга доғи Бориқ бўлуб барқхез.
Бири-бирга майдонда чирмоштилар,
Басе бир-биридин қолиб, оштилар.
Уч уз олтмиш олти лаъбу гириҳ,
Ўтубким синон учи кўрмай зириҳ.
Ҳам охир чу Бориқ эди ишта чуст,
Синон бирла маркабдин они дуруст
Йироқ солди андоқки, чархи барин,
Синону қўлиға деди: «Офарин!»
Тушуб, бўйниға боғлабон полаҳанг,
Шаҳ оллиға еткурди қилмай даранг.
Скандарга фархунда бўлди бу фол
Ки, нусрат анга аввал очти жамол.
Яна шерпайкар яли хасмбанд,
Ер ўптию майдонға сурди саманд.
Тилар эрди ҳайжо қилурға тане
Ки, размиға от сурди пилафкане.
Далереки то разм варзиш қилиб,
Адувсиға юз маърака иш қилиб.
Темур ичра боштин-аёғи ниҳон,
Нечукким ўзи, оти доғи ниҳон.
Лақаб Шайда(19) бирла анга фош ўлуб,
Насаб бирла Ҳарронға қардош ўлуб.
Йўлин тўсти Бориқнинг ошуфтаваш,
Анга сурди Бориқ доғи кинакаш.
Яна қўйдилар саъю кўшишга юз,
Синонларни айлаб бири-бирга туз.
Чу ёр ўлди иқболи Искандарий,
Яна топти фурсат яли Барбарий.
Ани ҳам қилиб найза бирла нигун,
Чекиб шоҳи оллиға хору забун.
Скандар фалакдин топиб кому баҳр,
Фалакка қилиб таън Доройи даҳр.
Чопиб Барбарий бўлди майдоннавард,
Мубориз тилар эрди истаб набард.
Яна гармкине солиб юзга чин,
Чопиб Барбарий қасдиға гармкин.
Етишмак ҳамону етишган замон,
Диловар қўлидин йиқилмоқ ҳамон.
Бу янглиғ тўқуз паҳлавони далер
Ки, ҳар бир эди иш чоғи нарра шер,
Бори Барбарийға асир ўлдилар,
Синон захмидин дастгир ўлдилар.
Яна ҳарбиға кимса майл этмади,
Вале Бориқ ўз ўрнидин кетмади.
Мубориз тилаб бор эди наъразан,
Замириға аъдонинг оташфикан.
Ғазаб солди Дороға кўп изтироб:
«Анга кимса чиқсун!» деб этти шитоб.
Ҳам охир биров сурди майдонға от,
Адувға суруб солди жавлонға от.
Ҳам ул пилзўр эрди, ҳам пилтан,
Таковар анга, ўйлаким каркадан.
Палангина баргуствон отиға,
Кийиб бабр тўн халқ офотиға.
Қизил хўддин бошида нимтарг
Ки, ваҳмидин ўлуб ўлум ҳоли марг.
Ҳамул хўд давриға чирмаб қаро,
Киши кўрмамиш лолани доғ аро.
Юзи улча мумкиндур аҳмар анинг,
Маҳосин юзи узра асфар анинг.
Юзи ранги хурмо масаллик касиф,
Маҳосин намудори хурмоға лиф.
Ики кўз анга икки олмосдек,
Вале давраси қон тўла тосдек.
Ватангоҳи ақсойи Мағриб замин,
Ели эрмиш ул ерда водийнишин
Ки, бу янглиғ эрмиш алар ҳайъати,
Қўшун элча ҳар қайсининг шавкати.
Не хусравки, ул бўлса оламга шоҳ,
Чекар бўлса бир хасми сори сипоҳ.
Келур эрмиш ул қавмдин бир киши,
Ки саъб ўлса аъдодин ул шоҳ иши.
Қилур эрмиш ул шахс майдонға азм,
Намудор этар эрмиш ойини разм.
Чу бўлди адуси гирифтор анга,
Бўлур эрмиш уй сори рафтор анга.
Киши турғуза олмас эрмиш ани,
Анга тегруким манзилу маскани.
Гирифторини доғи элтур эмиш,
Буюрур эмиш ҳар нечук топса иш.
Чу Бориқдин эл эрди ҳайратқа ғарқ,
Ул оҳанги кин этти андоқки барқ.
Иков бўлди майдонда пархошжўй,
Чопарлар эди чирмашиб сў-басўй.
Гаҳи бу қочиб, ул кейиндин суруб,
Ки, майдон бошиға дегин еткуруб.
Бу қайтиб анинг гоҳ подошиға,
Қовуб токи майдоннинг ул бошиға.
Гаҳи совуруб гард, этиб тобу печ
Ки, қилмай қуюндин киши фарқ ҳеч.
Чу асраб ўзин Бориқи кинпараст,
Анга Мағрибий топмайин ҳеч даст.
Вале бўлди Бориқ иши нурсиз
Ки, кўшиш қилиб эрди мақдурсиз.
Ўзидек тўқуз кимса олмиш эди,
Бу кирган замон илги толмиш эди.
Чу аҳволида бўлди заъф ошкор
Белидин тутуб гурди мардумшикор.
Қўнқордию ўнг илгига қилди руст,
Сўл илги била маркабин тутти чуст.
Чу топиб маҳал, сайдини сирмади,
Ёниб ўз сипоҳига ҳам кирмади.
Равон бўлди Мағриб сори азм этиб,
Ғанимни олиб, раҳнавардин йитиб.
Анга айлабон ҳайрат аҳли жаҳон,
Анга тегруким, бўлди кўздин ниҳон.
Кўруб Мағрибийдин бу бебоклик,
Скандарга юзланди ғамноклик.
Яна Барбарий ҳолиға ғам ебон,
«Анинг ҳоли не бўлди эркинғ» – дебон.
Бўлуб шодким, борди саҳро сари,
Ёниб қилмади азм Доро сари.
Вале шоҳ Доро, басе шод ўлуб,
Бузуғ кўнгли ул ишдин обод ўлуб.
Буким Барбарийнинг бўлуб ғолиби,
Анинг сори келтурмади Мағрибий.
Неча шодмонлиққа монеъ эди,
Вале хасм дафъиға қонеъ эди.
Чу хуршид дороси этти камин,
Камингоҳ анга бўлди Мағриб замин.
Қилиб жилва ой меҳри ховар киби,
Улусни ёрутти Скандар киби.
Ёниб размгаҳдин ул ики сипоҳ,
Тушуб берк туттилар оромгоҳ.
Тутуб хандақ ики сипаҳ даврини,
Қанот, ўйлаким боргаҳ даврини.
Талоя яна чиқти ҳар соридин,
Язак тинмади ҳифз изҳоридин.
Қилиб боргоҳ ичра Доро мақом,
Зарурат юзидин тилаб руду жом.
Вале қон ютуб шиша янглиғ ниҳон
Ки, тонгла не иш зоҳир этгай жаҳонғ
Скандар доғи ўзга ойин топиб,
Бир Искандар онида таскин топиб.
Топиб ўнг ёнида камол аҳли ер,
Тутуб сўл қўлида қитол аҳли ер.
Тааммул била ҳар хирадпешае,
Қилиб фатҳ бобида андешае.
Таҳаввур била ҳар жаҳонпаҳлавон,
Тилаб нусрат ончаки тобу тавон.
Чу ўтти кеча хайлидин ики пос,
Бирор элда журъат, бирорда ҳарос.
Тилаб хилвате шоҳи яздонпараст,
Тазарруъ қила бўлди туфроққа паст.
Зафар истамакдин чу топти фароғ,
Саҳар нажми ёрутмиш эрди чароғ.
Яна тушти ошуб ики тараф,
Ики хайл ҳар ён тузатмакка саф.
Яна кўсзан тушти жунбуш аро,
Яна кўс тушти ғурунбуш аро.
Ҳамул найзаварларға тушти шитоб,
Ҳамул найзалар жисмиға печу тоб.
Ҳамул тиғзанларға бўлди масоф,
Ҳамул тиғлар бўлди паҳлушикоф.
Ҳамул бўлди кин бенадомат яна,
Ҳамул қойим ўлди қиёмат яна.
Скандар қилиб хилват ичра ниёз
Ки, қилғай анинг чорасин чорасоз.
Чиқар вақтида қосиде етти чуст,
Ниҳони тутуб номае оғзи руст.
Анга еткуруб нома хилват аро,
Дедиким: «Ўқуб англағил можаро».
Скандар очиб, қилди наззораси,
Ҳақ айлаб эди дардининг чораси.
Ҳамоноки Дороға ики киши,
Бор эрмиш наёбат аларнинг иши.
Вале зулмидин жонларидин тўюб,
Икиси кўнгул ўлмакига қўюб.
Бериб бийм Дороки топқач зафар,
Ул икига гўр оғзин этгай мақар.
Ул ики киши ҳам яроқ айлабон,
Анинг қатлиға иттифоқ айлабон
Ки: «Чун бизга ул қилғуси биғи қатл,
Анга биз бурунроқ чекиб тиғи қатл,
Йиқоли дарахтини бунёдидин,
Қутулсун улус зулму бедодидин.
Неча зулмидин жонимиз қолмағай,
Бу навъ ўлсак армонимиз қолмағай».
Скандарга ёзғон эмишлар битик,
Бировни юборган эмишлар итик.
Қилиб номада сабт бу сўзларин,
Анга боғлағонлар эмиш ўзларин.
Ўқуди Скандар чу ул номани,
Не навъ эрканин билди ҳангомани.
Ва лекин гумон қилди макру фириб,
Дам урмай ўз-ўзига берди шикиб.
Дедиким: «Мунга ҳеч янглиғ жавоб,
Демакда эмас эрди ройи савоб
Ки, ёлғон эса демаган яхшироқ,
Чин эрса бу бор анда етмак йироқ».
Таваккал қилиб рокиб ўлди равон,
Адув кинига роғиб ўлди равон.
Тузалди яна ики ёндин ясол,
Яна ошкор ўлди расми жидол.
Бурунроқки майдонға киргай биров,
Ики қотил этган киби сўз гаров,
Етиб шоҳ Доро ики ёнидин,
Қилич лаългун қилдилар қонидин.
Бири суғлубон гурдагоҳиға тиғ,
Тўкуб ерга қонин анинг бедариғ.
Яна бир доғи тиғ уруб бошиға,
Қилиб зулм анинг зулми подошиға.
Ебон захм ул навъ дорои тахт,
Йиқилди анингдекки олий дарахт.
Тушуб ер уза шоҳи Баҳманнажод,
Ўчуб машъали дудаи Кайқубод.
Қазодин бу навъ иш чу пайдо бўлуб,
Боши узра элдин алоло бўлуб.
Сипоҳида пайдо бўлуб қўзғалиш,
Сипаҳ қўзғалур, шаҳға чун тушти иш.
Скандар тариқи киёсат била,
Қилиб фаҳм ул ишни фаросат била.
Таанни била азм этиб ул тараф
Ки, бўлмай паришон сипоҳиға саф.
Етишти чу ул хайлнинг қошиға
Ки, жамъ эрдилар шоҳнинг бошиға.
Скандар етишгач қўюб ерга бош,
Анга қилдилар шоҳ ҳолини фош.
Скандар тушуб келди Доро сари,
Иши тушти рифқу мадоро сари.
Кўрарким, ётур жисми қон ичра ғарқ,
Топилмай анинг бирла қон ичра фарқ.
Боши узра ўлтурди гирён бўлуб,
Анинг ҳолиға кўнгли вайрон бўлуб.
Олиб қўйди ўз қўйниға бошини,
Узориға ҳар ён тўкуб ёшини.
Чу беҳуш уза септи андоқ гулоб,
Очилди анга наргиси нимхоб.
Боши узра ким эрканин қилди фаҳм,
Такаллумга тил очти бебийму ваҳм.
Деди: «Марҳабо, эй шаҳи навжавон,
Жаҳон узра ҳам шоҳу ҳам паҳлавон.
Атодин ўғул бўлмағон сен киби,
Адув узрини қўлмағон сен киби.
Нечаким хилофингда қилдим ғулу,
Вале кўп қилур эрдим ул орзу
Ки, сендек кишиким жаҳон фардисен,
Салотинда Доро ҳамовардисен.
Халойиққа йўқ ҳеч ишинг нисбати,
Жаҳон ичра сен Тенгрининг қудрати.
Замоне кўзум тушса рухсоринга,
Қулоғ мустамиъ бўлса гуфторинга.
Манга берди худ Ҳаййи Доно мурод,
Ажал айлаган чоғ вале номурод.
Етишти неким қилди Доро умид,
Вале ўздин ўлғон замон ноумид.
Бўлубсен ажаб вақт меҳмон манга
Ки, йўқтур нисоринг бажуз жон манга.
Бу соат нетиб мезбонлиқ қилай,
Қабул айласанг жонфишонлиқ қилай!
Енгилдим, нетиб бўлғамен мизбон
Ки, худ бир нафас мен санга меҳмон!
Бу соатки бошимға қўйдунг қадам,
Не эркин хаёлинг, дегил они ҳам.
Агар ёрлиғдур шиоринг сенинг,
Ики даҳр аро Тенгри ёринг сенинг.
Ва гар қатл учун келмишанг қошима,
Кесай деб қадам қўймишанг бошима.
Мурувват қилиб кесмагил бир замон,
Ики-уч сўз айтурча бергил амон!»
Скандар қилиб ул такаллумни гўш,
Чекиб мотамийлар масаллик хурўш.
Яқо йиртибон, тожини тошлабон,
Деди зор йиғлай бу сўз бошлабон
Ки: «Бўлсун тирик ети кишвар шаҳи,
Жаҳон бўлмасун бир дам андин тиҳи.
Анга мен камина парастандамен,
Парастандалиғ ичра шармандамен.
Ўзумга керак қуллуғин чоғлабон,
Анинг боргоҳида бел боғлабон,
Адувдин мубарро қилиб маъманин,
Жаҳондин чиқорсам эди душманин.
Тилим бормас айтурға бу сўзки, шоҳ
Хирож истаб ўлди манга кинахоҳ.
Кўруб шаҳни бу навъ беилтифот,
Юзумга менинг келди мунча уёт.
Сипаҳ чектиму зоҳир эттим хилоф,
Аён айладим ўтрусида масоф.
Ва лекин бу ишдин хабардор эмон,
Қилур эл била соҳибасрор эмон.
Манга етти бир нома ҳам бу замон,
Ўқуб ташладим бўйла қилмай гумон.
Кетурганга гарчи сазо бермадим,
Ва лекин бу ишга ризо бермадим.
Бу дамким аён бўлди бу можаро,
Ёруқ олам ўлмиш кўзумга қаро.
Жаҳондорким Ҳақ анинг ёвари,
Керак бўлса албатта бу бовари
Ки, розидур Искандар ўлмакка бот,
Бўлуб шаҳға минг йил замони ҳаёт.
Буким шаҳ деди: «Бор ики-уч сўзум»,
Анинг йўлида мунтазирдур кўзум.
Мени ул муродингға ҳамроз қил,
Буюрмоғи бирла сарафроз қил».
Чу топти Скандардин ул навъ баҳр,
Дуолар қилиб, деди доройи даҳр
Ким: «Ул уч сўзум — уч васиятдурур
Ки, изҳори кўнглумга ниятдурур.
Бириси буким, ул ики кинахоҳ
Ки, қатлимға қўл сундилар бегуноҳ,
Алар қатлин ойини дод этгасен,
Бу иш бирла руҳумни шод этгасен.
Йўқ андин манга гарчи дафъи газанд,
Ва лекин санга бордурур судманд.
Яна қавму хайлимға қилма инод
Ки, дерлар аларни Каёнийнажод.
Билурмен аларда йўқ андоқ киши
Ки, келгай қўлидин адоват иши.
Карам айласанг, борча хайлингдурур,
Қилурлар не хизматки майлингдурур.
Ҳабо айлама хонадони қадим
Ки, йўқтур алардин санга ҳеч бим.
Яна Равшанакким,(20) қизимдур менинг,
Букундин нари менсизимдур менинг.
Каёний салотин нишони анга,
Барозанда тожи Каёний анга.
Келиб салтанат баҳридин дурри пок,
Шараф авжидин ахтари тобнок.
Бисотингни ул шамъ бирла ёрут,
Анинг шуғлидин хотирингни овут.
Кивур меҳр бирла шабистонинга,
Қилиб ақд, ўлтурт ани ёнинга.
Ерур ул бузуғ мазраим хўшаси
Манга пора бўлғон жигаргўшаси.
Ҳаримимда сен доғи фарзанд бўл,
Ҳамул хаста бағримға пайванд бўл.
Ким ул доғи сендин топиб тўшае,
Санга ҳосил этса жигаргўшае.
Атодин Скандарниҳод ўлғай ул,
Анодин Каёнийнажод ўлғай ул
Ки, чун бел адолатқа чуст айлагай,
Икимизга нисбат дуруст айлагай.
Қабул айлаб, эт хаста кўнглумни шод
Ки, эмди қилур вақт эрур хайрбод!»
Скандар тўкуб ашку тортиб нафир,
Деди: «К-ей шаҳаншоҳи гардунсарир!
Итоат йўлинда нузул айладим,
Неким ҳукм қилдинг, қабул айладим.
Умид улки тавфиқ бергай Илоҳ
Ки, руҳунгға қилғай мени узрхоҳ!»
Ешитган чу мундоқ қабул этти сўз,
Дегон чун эшитти бу сўз, юмди кўз.
Ажал шоми тонг йўқ агар бўлса фош
Ки, Баҳман кунига уёқти қуёш.
Адам бўлди қонуни Луҳросбий,
Нигун бўлди ойини Гуштосбий.
Бўлуб тийра Кайхусрав ойин чароғ,
Сиёвуш ўти бағриға қўйди доғ.
Унут бўлди Ковус ёди доғи,
Бал овозаи Кайқубоди доғи.
Манучеҳр руҳиға тушти жазаъ,
Фаридун равониға етти фазаъ.
Чу Дорони даҳр этти жондин сутуҳ,
Скандар жаҳондори Дорошукуҳ.
Солиб маҳди шоҳона ичра танин,
Каёний маҳофа қилиб масканин.
Жудо айлади разм майдонидин,
Ариғ айлаб ул гард ила қонидин.
Топиб равзасон дашти мийнусиришт,
Олиб сабзасидин насими биҳишт.
Тушуртуб ҳамул сабза узра си поҳ,
Фалак сабзасидин ўтуб боргоҳ.
Ҳамул боргоҳ ичра тушган замон,
Қилиб қатлдин элга ҳукми амон.
Кетур соқий, ул майки, жоне топай,
Ғам ичра ўлардин амоне топай!
Ки, гар давр оғу берди Дороға бот,
Скандарга ҳам бермас оби ҳаёт(21).
Муғанний, бугун нағмаи чанг туз,
Вале навҳа соз айлаб оҳанг туз
Ки, дардимға тортиб фиғон йиғлайин,
Даме ўйлаким шиша қон йиғлайин!
Навоий, жаҳонға вафо йўқтурур,
Анинг даъбу расми жафо-ўқдурур.
Вафо айлаб онинг вафосин унут,
Наво истасанг, бенаволиғни тут!
ХХVIII
Зобитаи русуми шоҳийдаким, корхонаи Илоҳийдин намудордурур, анингдекки, ул боргоҳда хоҳ малоик хайли, хоҳ русул маъшари, хоҳ авлиё гуруҳи, хоҳ сойири нос жамоати алоқадри маротибиҳим ҳар бири ўз ерида мураттабдур, бу коргоҳда ҳам ҳамул дастур била бўлса яхшироқ сурат, балки заруратдурур

Керак қилса, улким тилар шоҳлиқ,
Сипаҳ борча ҳолидин огоҳлиқ.
Яқин билса тузганда пироясин,
Риоят чоғи ҳар киши поясин.(1)
Улуққа улуқча ато айласа –
Кичикка кичикча сахо айласа.
Ким этса васатлиқ йўлинда зуҳур,
Анга тузса ойини «хайрил-умур».(2)
Не тутса улуғни қошида кичик,
Не қилса кичикни улуғ чаргалик.
Бу қонун била бўлса ойин анга,
Топиб кишвару мулк тазйин анга.
Ишида кўруб фаррух анжомини,
Олур салтанат амридин комини.
Не шаҳким, анга мундоқ эрмас тузук,
Тузуклук нечук келгай андин, нечук.
Анингдекки тифл истабон инбисот,
Чу шатранж ўйнарға ёйса бисот.
Не ўйнорини билса, не термагин,
Не олмоғини билса, не бермагин.
Олиб қўйса байдақни шаҳ ёнида,
Яна пил қўйса рух айвонида.
Бу ойин била берса ҳар бирга ер,
Ўзунг де, хирад аҳли они не дерғ
Бу ўюни анинг нечаким чекса кеч,
Ерур ҳеч, балким эмас доғи ҳеч.
Ерур ит сафолиға қўймоқ самон
Ҳамону, сўнгак отқа солмоқ ҳамон.
Бўрига киши туъма қилса қўзи,
Ўзига бало ҳосил айлар ўзи.
Қориндин деса шер топсун наво,
Бу ишни доғи ақл кўрмас раво.
Ким истар қорин бирла арслонни тўқ,
Ёрар топса фурсат анинг қорнин-ўқ.
Муносиб эмас тоз бошиға тож,
Тумоға нутуқчиға не эҳтиёж.
Не сунғурғаким тезпарвоздур,
Мурассаъ тумоға ҳануз оздур.
Ешак оллида заъфарон хўб эмас
Ки, нодонға зарбафт марғуб эмас.
Йилонни киши тутса саркўфта,
Балодин қилур ўз йўлин рўфта.
Ва гар берса ўз жайби ичра маҳал,
Ўзи қатлиғадур таноби ажал.
Йилон жайб аро солмоқ этма ҳавас
Ким, охир йилондур бу, тасбиҳ эмас.
Ешик ит еридур, гар олсун бўри,
Мушукка мақом ўлди уйнинг тўри.
Гар ул дашт сайдини айлар фигор,
Ва лекин бу уй сайдин айлар шикор.
Не имконки саъй айламактин киши,
Алар айлагай бир-бирининг иши.
Анга ўз ерида керактур ҳуриш,
Мунга доғи ўз ўрнида парвариш.
Киши яхши боқса зарурат чоғи,
Керакликдурур бу доғи, ул доғи.
Яна бир доғи турфа суратдурур
Ки, шаҳ билмак они заруратдурур.
Буким, тутса ҳар кимса таврини пос,
Фаросат била бўлса жавҳаршунос.
Кўруб лаъл, ахгар гумон қилмаса,
Ҳам ахгарни гавҳар гумон қилмаса.
Жудо қилса хармуҳра ферузадин,
Бутун чини ўлса синуқ кўзадин(3).
Ерур лек бу ишта душворлиқ
Ки, бор даҳр эли бир намудорлиқ.
Кўрунур бори одами одами,
Мушобиҳ нечукким сипеҳр анжуми.
Бу бирга нуҳусат иродатдурур,
Яна бирга нури саодатдурур.
Киши бўлса ҳам, филмасал, тавъамон.
Бўла олур ул яхшию бу ямон.
Китобатда бирдекдур алфу алиф,
Ҳисоб ичрадурлар басе мухталиф(4).
Биёбонда ўлуб қуруғон кашаф,
Ерур ҳайъат ичра нечукким садаф.
Эрур лек бу бирда дурри ятим,
Яна бирда бир неча азми рамим(5).
Эрур нахлдек шамъу муз шушаси,
Мунунг ўт, анинг сувдурур хўшаси.
Ушоқ қанд ун-тузга монанд эрур,
Ва лекин бири туз, бири қанд эрур.
Ҳумо доғи бор, ўйлаким каркасе,
Вале бор арода тафовут басе.
Вале шаҳға нури фаросат керак,
Шуносолиғ ичра киёсат керак
Ки, кимсондин олтунни фарқ айлагай,
Қизил тобадин кунни фарқ айлагай.
Ва гар бу басиратдин ўлса йироқ,
Ўкуш имтиҳон қилғони яхшироқ.
Ва гар илгига тушти донишвар эл,
Фунун ичра оройиши кишвар эл.
Керактур алар бирла навъи маош
Ки, хотирлари топмағай кўп харош.
Йўқ улким карам кўргаю бас киром,
Керак рози андин хавосу авом.
Агар шоҳдин халқи хурсанд эмас,
Адув қасди қилса хирадманд эмас.
Не душманғадур тиғ чекмак фани
Ким, ўз хайлидур сарбасар душмани.
Зафар, ўйла шаҳдин канор айлагай
Ки, хайлини душманға ёр айлагай.
Агар йиллар элдин мадоро бўлур,
Зарурат чоғи ошкоро бўлур.
ХХIХ
Султон Абу Саид Кўрагон наввара марқадаҳу ҳикоятиким, ройи уқдакушойи била кўп мамлакат олди ва тиғи умрфарсойи била кўп элга ошуб солди ва лекин сипоҳи рози эмас эркандин иш вақти борча қўзғолди ва ўзи аъдо аро маҳлакага қолди, балки хасм ул сарафрознинг тиғи кин била бўйнин чолди

Шаҳеким(1) иши хурдадонлиғ эди,
Лақаб отиға Кўрагонлиғ эди.
Хуросон била Мовароуннаҳр анинг,
Булардин доғи бошқа кўп шаҳр анинг.
Олиб мулки Хоразму Кирмонғача,
Яна Кошғардин Сипоҳонғача.
Бўлуб Зобулситону Кобулситон,
Баҳори муроотидин гулситон.
Олиб даҳр аро беадад мулку шаҳр,
Бўлуб салтанат ичра дорои даҳр.
Солиб донишу пухта тадбирлик,
Бошиға ҳавои жаҳонгирлик.
Каронсиз сипоҳиға берди ҳужум,
Юруб қилғали фатҳ Табризу Рум.
Ҳунар кўп бериб олимул-ғайб анга,
Вале бор эди бир ажаб айб анга
Ки, махзан йиғорға солиб майлини,
Тутар эрди танқис ила хайлини.
Ул андешадин кўнгли хурсанд эди,
Сипаҳ шоҳдин норизоманд эди.
Чу чекти сипаҳ ул навоҳийға шоҳ,
Навоҳий шаҳи доғи йиғди сипоҳ.
Мамоликка юзланмасун деб халал,
Чиқиб ўтру изҳор қилди жадал.
Қотиғлаштилар ишда ҳаддин фузун,
Адоватнинг айёми чекти узун.
Чу шаҳдин сипоҳ эрди озорлиқ
Замонеки юзланди душворлиқ.
Бузуб ҳар тарафтин сипаҳ шоҳни,
Анга айлабон чийра бадхоҳни.
Йўқ улким қочиб, шаҳға бедод этиб
Ки, бориб адувсиға имдод этиб.
Анингдекки дорои гардунсарир
Адув илгига бўлди зору асир.
Фалак чунки бемеҳрлик қилди фош,
ғуруб этти ул навъ равшан қуёш.
Аодиси қасд айлабон жониға,
Қилич лаългун қилдилар қониға.
Не шаҳдинки атбои хушнуд эмас,
Пушаймонлиғи иш чоғи суд эмас.
Сипаҳдин жудо шоҳ эрур бир киши,
Не бўлғусидур бир кишининг иши.
Қурур чун гулситондин айрилди гул,
Ки бир луқма этдур бадансиз кўнгул.
Анингдекки хушдур сипаҳ бирла шоҳ,
Ҳам андоқдурур шоҳ бирла сипоҳ.
Шаҳу хайл маъшуқу ошиқ керак,
Не ишким қилурлар мувофиқ керак.
Жаҳон олмоқ осон сарукор эмас:
Вале иттифоқ ўлса душвор эмас.

ХXX - Ҳикмат
Искандарнинг Арастудин саволи ул бобдаким, соҳиброй тааққул била иш бикри юзидин ниқоб очқондин сўнгра нега висолидин ком топмас ва анинг жавоби

Яна қатла дорои гардуншукуҳ,
Деди: «Кей ҳакими Филотуншукуҳ»!(1)
Кишида не феълеки мавжуд эрур
Ки, андин зиёнбуд ё суд эрур.
Чу феълиға боқса тааққул била,
Натижасин англар тааммул била.
Билурким тамаъ айлар элни залил,
Қаноатқа иззу шарафдур далил.
Эрур шоҳ ишига доғи бу қиёс
Ки, чун бўлди беҳбудиға раҳшунос
Ки, мақсад топар эл ризоси била,
Турар кўп халойиқ дуоси била.
Тилар воқиан ишда ўз судини,
Қилур орзу кому беҳбудини.
Недин бас қилиб тарки ройи савоб,
Қилур нохуш афъолни иртикоб
Ки, андин етиб шавкатиға шикаст,
Бўлур зердастиға ул зердастғ»
Деди кордон фикрин айлаб амиқ
«Ки, бу сўз аро нуктаедур дақиқ.
Кишиким билик баҳриға топти ғавр,
Бу сўзнинг жавобин деди неча тавр:
Бир улким, киши ақлин этса ҳакам,
Салоҳу фасодин топар бешу кам.
Салоҳин анинг табъи айлар писанд,
Билур қилса бўлғусидур судманд.
Вале қилмоғи нафсиға шоқ эрур,
Суҳулат сари нафс муштоқ эрур(2).
Қачон нафс ўз комин этти ҳаво,
Қилур элни кўп нафъдин бенаво.
Яна кимса ҳар ишга мажбул эрур,
Жибиллий хисолиға машғул эрур(3).
Топиб иш салоҳин ёмондур демас,
Анга лек биттабъ марғуб эмас.
Тилар қилмоғиға ўзин бахтиёр,
Ерур лек қилмасда беихтиёр.
Яна бир қилиб фикри ахтарпараст,
Кавокибга қилди ани борбаст
Ки, гар ёр эрур ахтари толеъи,
Қилур, ўйла ишким эрур нофеъи.
Китобатки шуғледурур бас нафис,
Биров истаса ўзни мушафнавис.
Агар толеъида юз иқбол эрур,
Аторид вале анда бадҳол эрур.
Китобатқа саъй этса то жони бор,
Қаламзан бўлурнинг не имкони борғ
Бу уч сўзга бу навъ бўлди насақ,
Вале улча дерлар будур аҳли Ҳақ
Ки, гар аҳли масжид эрур, гар куништ,
Неким топти қисмат куни сарнавишт,
Неча айласа фикру тадбир анга,
Йўқ имкони қилмоққа тағйир анга.
Қаю ройким топти они савоб,
Бўла олмади шуғлиға комёб.
Жиҳат будур, улким тилар важҳи рост
Ки, йўқ эрмиш ул ишда Тенгрига хост,
Гар иш фикрини топти тадбир ила,
Бу тадбири туз келди тақдир ила.
Ҳам эрмас анинг рою тадбиридин
Ки, ул ҳам эрур Тенгри тақдиридин.
Ҳамул хайлким аҳли таҳқиқ эрур,
Бу иш ул эл оллинда тавфиқ эрур.
Муваффиқ букун сенсен, эй покзод
Ки, ҳар кун бу тавфиқинг ўлсун зиёд!»
Ҳаким ўлди бу навъ чун нуктасанж,
Насиб ўлди ул нуктадин шаҳға ганж.
Хамуш ўлди жонини равшан қилиб,
Бу сўз бирла кўнглини махзан қилиб.
ХХХI
Искандарнинг Доро мамоликига мулкрон бўлуб, кунуз ва хазоинидин меҳр ва саҳобдек зарпош ва дурафшонлиқ қилиб, сипоҳ ва раиятни ул эҳсонлардин обод этиб, олам мамолики шоҳларин тиларга элчилар йиборгони ва алар борча анинг амриға инқиёд қилиб, Кашмир шоҳи номувофиқ афсун ўқуб, Ҳинд ройи бозгуна жавоб бериб, Чин хоқони чин сўздин қошиға чин солғони

Рақам айлаган бу зафарномани,
Адо бўйла қилди бу ҳангомани
Ки, бўлғоч Скандарга мундоқ зафар,
Адувси даргоҳиға бўлди мақар.
Гуруҳеки Доропараст эрдилар,
Анинг ҳукмиға зердаст эрдилар.
Чу Доро иши бўлди эл ичра фош,
Анинг оллиға қўйдилар барча бош.
Йироқ мулклардин вале келган эл,
Ватан азми қилдилар андоқки ел:
Салотини Сақлобу Машриқ замин,
Не Хоразму, не Ҳинду, не мулки Чин,
Ҳамул кунки қочмоққа майл эттилар,
Таваққуфсиз ўз мулкига кеттилар.
Скандарга чун фатҳ бўлди қарин,
Топиб шавкат андоқки шери ғарин.
Бийик тахт узра мақом айлади,
Васият ишига қиём айлади.
Бурун шоҳ Дороға тутти азо,
Бўлур янглиғ ул навъ шаҳға сазо.
Тутуб сўг эъзозу тамкин била,
Қилиб дафн шоҳона ойин била.
Басе зор йиғлаб анинг ҳолиға,
Анинг ҳолиға йўқ, ўз аҳволиға
Ки, иш бошиға тушти беҳад улуғ,
Неча иш улуғ, ишчиси қайғулуғ.
Топиб чунки Доро ишидин фароғ,
Тутуб ики қотилни айлаб сўроғ.
Кўмуб дор учун ерга ики сутун,
Ул икини остурди андин нигун.
Яна тирборонға фармон қилиб,
Аларға улус тирборон қилиб
Ки, ҳар кимки ғадр айласа шоҳиға,
Жазо будурур бахти гумроҳиға.
Буюрди баданларни куйдурдилар,
Кул эттилару кўкка совурдилар.
Яна ҳукм қилдики, доронажод,
Қаёнким киши бўлса ғамгину шод.
Бори эмин ўлсунки, лутфи амийм,
Кўтарди алар кўнглидин ваҳму бийм.
Не иқтоъ аларғаки Доро қилиб,
Скандар ҳам андоғ мадоро қилиб.
Яна қилди таъйин писандида эл,
Бори хайл аро анжумандида эл.
Ёзиб Равшанак наздиға номае,
Азодин суруб тийра ҳангомае.
Битиб судманд анда ҳар навъ панд
Ки, кўп қилма ошуби носудманд.
Саодат гулидин барумандлиқ,
Ерур Тенгри ҳукмиға хурсандлиқ.
Жаҳон боғидин гулбун ўлса нуҳуфт,
Тару тоза бўлсун гули ношукуфт.
Садаф кўксини гар сипеҳр этти чок,
Шараф тожин этсун макон дурри пок.
Яна андағи элга фармон қилиб,
Бориға мавоид эҳсон қилиб
Ким, айлаб равон сарви озодни,
Қаю сарв, ҳури паризодни
Кетурсунлар онинг шабистониға,
Қуёш гулрухин чарх айвониға.
Чу Доро васиятларин соз этиб,
Жаҳонгирлик шуғлин оғоз этиб.
Хазойинки Доро қилиб эрди жамъ,
Ниҳону ошкоро қилиб эрди жамъ,
Фаридун чоғидин йиғилғон манол,
Топиб шоҳдин шоҳға интиқол.
Анга тегруким Кайқубоди гузин,
Жаҳон мулкига бўлди маснаднишин,
Худ андин сўнг авлодиға қолди мулк,
Чу борди бири, ул бири олди мулк.
Қаю бирки бўлди жаҳондин ниҳон,
Яна бирга мерос қолди жаҳон.
Бирига неча ганжу махзан тўлуб,
Яна бирга етгонда тазъиф ўлуб.
Бу фурсатқа тегруки Доройи даҳр,
Жаҳондорлиғ тахтидин топти баҳр.
Минг уч юз йил ўн тўрт олампаноҳ
Ки, бор эрдилар олам аҳлиға шоҳ.
Хазойинки жамъ эттилар беҳасиб,
Ҳақ этти Скандарга борин насиб.
Қилоеъки Дороға махзан эди,
Ешиттимки юз, доғи сексан эди.
Булар борча махзун жавоҳир била,
Зари махфию, сийми зоҳир била.
Келиб барчадин хозину кутвол,
Ўпуб шоҳ аёғини давлат мисол.
Хазина калидин бу бир келтуруб,
Яна қалъа мифтоҳин ул топшуруб.
Аларға шаҳ айлаб басе жустужўй,
Қилиб махзану қалъадин гуфтугўй.
Бирига карам ошкор айлабон,
Яна бирни уммидвор айлабон.
Қаю кимса ҳар қалъадинким етиб,
Анга-ўқ ҳамул ишни тафвиз этиб.
Хазойинға ҳукм этти лекин нухуст,
Ки аҳли қалам айлабон бозжуст.
Тилаб дафтар ул шоҳ девонидин,
Ки махзан эди жамъ, фармонидин.
Топиб жамъу хозиндин истаб ҳисоб,
Агар лаъл конию гар дурри ноб.
Қаю қилса дафтар юзидин қабул,
Анга ҳукм айлаб тариқи вусул.
Яна чиқмағонни ҳисобиға рост,
Ташаддуд била қилдуруб бозхост.
Алар чун бори жамъини туз қилиб,
Шаҳ оллида арз этгали юз қилиб.
Чу шоҳ оллида бўлди хотирнишон,
Бу ҳукм айлади шоҳи махзанфишон
Ки: «Қилсунлар ўрдуға борини нақл»
Ки ул нақлдин қолди ҳайратқа ақл.
Равон бўлдилар ҳукм ила хайл-хайл,
Нечукким тенгиз жониби тунд сел.
Итоат қилиб шоҳ фармониға,
Таширлар эди шоҳ девониға.
Ики йилғача, ўйлаким корвон,
Келур эрди шаҳ сори ганжи равон.
Ҳисоб асрамиш эрди аҳли қалам
Ким, эрмас эди ганжнинг нисфи ҳам.
Яна деди шаҳ, кимса таъйин қилиб
Ки: «Хозинға қолғонни тахмин қилиб,
Бориб айласунлар эшикларни руст
Ки, топшурғай этган замон бозжуст!»
Неким ҳукм қилди шаҳи аржуманд,
Ҳамул навъ ила бўлдилар корбанд.
Кетурган ҳисобин қилиб аҳли фан,
Қиёс эттилар етти юз минг туман.
Деди шоҳи Дорофару Жамшукуҳ
Ки: «Доро сипоҳидағи ҳар гуруҳ,
Сипаҳдору наввобу ҳожиб анга
Ки, девондин эрмиш мавожиб анга.
Муқаррар не эрконни арз айласун,
Анинг фикрини шаҳға фарз айласун».
Чу арз ўлди неким муқаррар эди,
Шаҳ оллида асру муҳаққар эди.
Дедилар бу ҳам бўйла воқеъ эмиш
Ки, ҳар бир неча қатла рожеъ эмиш.
Улусқа басе ранжу таклиф ўлуб,
Кирар эрмиш ул қўлға тансиф ўлуб.
Чу Доро сипоҳиға билди бу ҳол,
Деди лутф этиб шоҳи дарёнавол
Ки: «Гар расм Дороға тансифдур,
Вале бизга ул расм тазъифдур(1).
Музоаф, – дедиким, – беринг ганждин»
Ки, эл тинди буткаргали ранждин(2).
Мавожиб олур тўрт юз минг киши
Ки, чокарлик эрди аларнинг иши,
Олиб ганждин борча иқтоъини,
Мураффаҳ бу навъ этти атбоъини(3).
Яна ики юз минг мавожибхўри,
Бўлуб бирга ики мавожиблари.
Улуфа бериб олти юз минг сипоҳ,
Фалак авжидин ўткариб боргоҳ.
Мавожиб сипаҳға чу тазъиф этиб,
Раият хирожини тансиф этиб.
Сипоҳийси ободу ҳам шод ўлуб,
Раоёси ҳам шоду обод ўлуб.
Чу тўкти сипоҳу раиятқа ганж,
Ангау мунга бартараф бўлди ранж.
Дедиким: «Манга ганж эмастур ҳавас,
Сипоҳу раият манга ганж, бас.
Агар ганж эрур баҳру кондин фузун,
Ва гар худ хизона жаҳондин фузун.
Чу нафъе эмастур алардин гумон,
Алардур ҳамон, тошу туфроғ ҳамон.
Агар нафъдин бўлса махзан йироқ,
Анинг лаълидин хора кўп яхшироқ
Ким, ул хора бир тош эрур безарар,
Вале ганждин элгадур юз хатар.
Кишинингки бенафъ эрур махзани,
Жаҳон аҳлидур сарбасар душмани.
Улус бўлса маъмур бир ганж эрур
Ки, андин жаҳон фатҳи беранж эрур».
Скандар чу топти бу сармояни,
Ел узра солиб лутф ила сояни.
Ўзидин қилиб рози Эрон элин,
Жаҳон очқали руст қилди белин.
Бурун ҳикмат аҳлидин этти гузин,
Неча кимса бориға ройи разин.
Сўз айтурда ҳар бир келиб мўшикоф,
Ҳамул торлардин бўлуб ҳуллабоф.
Қилиб тортқон чоғда тиғи забон
Ки, қилмай туман тиғлиқ марзбон.
Не сўздаки саъй ошкоро қилиб,
Чу хасм ўлди обий мадоро қилиб.
Узун тиллари чарб дер нукта чоғ,
Қиличдекки суртулса юзига ёғ.
Бори илмдин бори соҳибвуқуф,
Келиб ҳар бириси жаҳонфайласуф.
Ҳамул хайлдин шоҳи олий хирад,
Қилиб ҳар бирин бир сори номзад.
Бири мулки Сақлобу Сақсин сори,
Бири Ҳинд сори, бири Чин сори.
Бирига рақам бўлди Байтулҳарам(4),
Бири топти Кашмир сори рақам.
Аталди бири Мисру, Бағдодға,
Ёзилди бири мулки Навшодға.
Бериб ҳар бири илгига номае,
Тузуб нома зимнида ҳангомае.
Бори нома мазмуни бирдек паём,
Дилоро сўзу хотиросо калом.
Чу таҳрир учун хома нўгин тузуб,
Битик нақшини бу сифат кўргузуб
Ки, бу нома ул Тенгри оти била
Ки, қойимдур афлок зоти била.
Қадимеки, йўқ ибтидоси анинг,
Азимеки, йўқ интиҳоси анинг.
Гадолар замирининг огоҳи ул,
Шаҳаншоҳларнинг шаҳаншоҳи ул.
Қаю шаҳки дорои даврон келиб,
Жанобида маҳкуми фармон келиб.
Бу шаҳлиқдин ани қачон қилса рад,
Кишига жиҳат истамакка не ҳадғ
Гадоеки ҳар дам тўюб жонидин,
Мунга доғи рўзи анинг хонидин.
Шаҳ этса анингдекки доро ани,
Киши рад қилурға не ёро ани.
Ул авлоки андин не бўлса қазо,
Аён айлагай борча шаҳлар ризо.
Чу бу ерга Ҳақ ҳамдини еткуруб,
Такаллум тариқин бу янглиғ суруб.
Ки: «Мендинки, Искандар отимдурур,
Ети кишвар олмоқ сифотимдурур.
Сангаким отинг келди Хоқони Чин,
Йўқ эрса сипаҳдори Турон замин.
Муни билки, оламда буду набуд
Ки, кавну фасод ичра тутқай вужуд.
Чу мумкин эмас кимса тадбиридин,
Яқинким эрур Тенгри тақдиридин.
Гадоларға гар подшолиғ берур,
Ва гар шоҳларға гадолиғ берур.
Керак шоҳлар кўрса беҳбуд ани,
Гадолар доғи билсалар суд ани.
Неким амридин ошкородурур,
Ибо қилғали кимга ёродурур.
Чу ҳукмидин ўлмас ибо айламак
Ки, бор ул вужудин ҳабо айламак.
Анинг ҳукмидин ошкору ниҳон,
Манга бўлди рўзи саросар жаҳон.
Чу ул қилди бу комға бахтиёр,
Манга доғи бу ишда йўқ ихтиёр.
Бурун қилди иқбол қисмат манга
Ки, ёр ўлдилар ақлу ҳикмат манга.
Отомким, эди кишваророи Рум,
Чу борди, манга қолди ул марзу бум.
Топиб илму ҳикматдин огоҳлиқ,
Таманно йўқ эрди манга шоҳлиқ.
Не ишким насиб этти Файёзи Жуд,
Кишининг таманносиға не вужуд.
Чу оллимға ёзғондурур бу варақ,
Мени қўймади ихтиёримға Ҳақ.
Улус доғи афғону зор эттилар,
Алар доғи беихтиёр эттилар.
Не амр этти илҳоми ҳотиф била,
Шуруъ айладим жони хойиф(5) била.
Бурун амри бирла тузуб можаро,
Қилиб Занг эли рўзгорин қаро.
Яна азм қилдим чолиб ною кўс,
Мутеъ ўлди ҳукмумға Бартосу Рус.
Яна озим ўлдум чу қилмай даранг,
Насиб ўлди Ҳақдин диёри Фаранг.
Чу саъйим яна ошкоро бўлуб,
Асири кафим шоҳи Доро бўлуб.
Сарафроз этиб бахти сармад мени,
Ҳақ этмиш бу янглиғ муайяд мени.
Қаю биргаким толеъим қўйди юз,
Бор эрди алар менча ўн, балки юз.
Чу Ҳақ амридин зоҳир эттим набард,
Алардин чиқордим фалак узра гард.
Бўлубдур бугун мулки Эрон манга,
Бори шоҳлар бандаи фармон манга.
Гуруҳеки Дорони англаб рафеъ,
Бўлуб эрдилар буйруғиға мутеъ.
Бори даргаҳимға нузул эттилар,
Келиб қуллуғумни қабул эттилар.
Иноятлар эттим гумондин фузун,
Неким эл гумон этса, ондин фузун.
Санга ҳам агар бахт ёвардурур,
Яна толеъинг ёру раҳбардурур,
Қўпуб ўзгалардек жанобимға кел,
Жаноби сипеҳр интисобимға кел.
Не амр айласам, бил каломимни хўб,
Тобуғумда бош қўй, аёғимни ўп
Ки, борингға мен лутфу эҳсон қилай,
Мадору рифқ улча имкон қилай.
Сени шаҳлар ичра баланд айлайин,
Иноят қилиб, аржуманд айлайин.
Қилай кишварингнинг мисолин рақам
Ки, тутсун тааллуқ санга якқалам.
Сипеҳр офатидин паноҳинг бўлай,
Адув қилса кин, кинахоҳинг бўлай.
Ва гар монеъе тутқон ўлса вужуд
Ки, йўлға қадам қилмасанг хоксуд.
Қила олмас ўлсанг бу сори мурур,
Бу иқболдин орий ўлсанг зарур,
Сенга остонбўс мамнуъ эса,
Деган узр маъқулу масмуъ эса,
Ини, ўғлунг ўлса иковни йибор,
Йўқ эрса элингдин бировни йибор
Ки, доноу соҳибхирад бўлғай ул,
Санга нойибу муътамад бўлғай ул
Ки, чексун келиб мол ила пешкаш,
Бажо келтуруб қуллуғунг бандаваш.
Неким узрунг ўлса адо айласун,
Не комингдурур муддао айласун
Ки, коминг саросар раво айлайин,
Неким ваъда қилдим, вафо айлайин.
Ва гар бошласанг айламай инқиёд,
Маозаллоҳ ойини жаҳлу инод(6).
Тариқи адоват шиор айласанг,
Залолат йўлин ихтиёр айласанг,
Не оллингға келтурса чархи дани,
Кўрар лаҳза, кўргил ўзингдин ани.
Мадоро хаёлини мендин унут,
Неким қилсам ул вақт маъзур тут.
Бу эрди мақосидки, топти паём,
Яна сўзни қосид дегай, вассалом!»
Бу янглиғ макотиб иншо қилиб,
Яна сўзлар ул элга ифшо қилиб
Ки, ҳар сўзга бўлса маҳал муқтазий,
Керак бўлмаса ул маҳал мунқазий.
Ва гар ўзга айтилса сўз носавоб,
Ерур қосиди кордондин жавоб.
Мураттаб чу бўлди битиклар бори,
Узотти алар ҳар бирин бир сори.
Чу бўлди равон ҳар тараф ул русул,
Қилурда, демакта билиб жузву кул(7).
Қаю бирки ҳар сори азм эттилар,
Чу оз вақт йўл кеттилар еттилар.
Ул ишни билиб ҳар шаҳу шаҳриёр
Ки, бор эрди мулки анинг ҳар диёр.
Риоят қилиб улча таъзим эди,
Агар анда уммид, агар бим эди.
Аларнинг тузуб хотири комасин,
Олибон қўюб кўзга шаҳ номасин.
Ўқуб, чунки мазмундин огаҳ бўлуб,
Ҳамул номабар бирла ҳамраҳ бўлуб.
Муҳайё қилиб пешкаш ё хирож,
Яна ҳар негаким эрур эҳтиёж.
Шаҳ иқболи топмоғни жазм айлабон,
Бори еттилар шаҳға азм айлабон,
Магар уч кишиким, хато қилдилар,
Азимат қилурдин ибо қилдилар.
Вале ҳар бири деди бир навъ сўз,
Ки, тутмас эди кимса ул навъ кўз.
Деди шоҳи Кашмир беваҳму бок
Ки, оти эди Маллу ибни Мабок
Ки: «Искандар ар шоҳи офоқдур,
Менинг мулкум офоқдин тоқдур.
Манга Тенгри уч иш қилибдур насиб
Ки, бўлсам забун, бўлғай асру ғариб.
Бири улки, мулкум эрур бас матин,
Жиболи рафеъу қилоъи ҳасин.
Яна турфа иш мунда пайдодурур
Ки, ҳам даври, ҳам ости дарёдурур.
Икинч улки, бор онча афсунгарим,
Мавожиб егон барчаси чокарим.
Ки, гар фитнае етса афлокдин,
Қилур ҳар бири ройи бебокдин:
Фусун бирла юмронни шери жаён,
Гавазнни салобатда бабри ябон(8).
Ки, Искандар ар йиғса олам элин
Анга эстурай, ўйла офат елин
Ки, қўзғалғай ул хайли топмай амон,
Ҳамул навъким, тунд елдин самон.
Учунч улки, гар ул бўлуб кинпараст,
Таадди била топса мулкумга даст.
Бу мулк ичра бир кўҳсоре дурур,
Бийик тоғ уза бир ҳисоре дурур.
Мису рўйдин анга якпора жисм,
Бурун аҳли ҳикмат ясоғон тилисм.
Қозилмиш бу шаҳр ичра нақбе ниҳон
Ки, гар кирса шоҳ иш тушуб ногаҳон.
Борур йўл, уруб тоб қўрғонғача,
Қуюн ўйлаким, чархи гардонғача.
Қачон қилсалар бир бошин нопадид,
Яна боши ҳам бўлмас асло падид.
Киши ул ҳисор ичра қилғоч ватан,
Тилисми аро бордур ул навъ фан
Ки, ул фанниким жустужў қилса эл,
Ўғурлай олур хасмдин ўту ел.
Бу мулкедурур гармсер ул тариқ,
Ки, гар эсмаса ел, бўлур эл ҳариқ.
Бу мулк ичра ҳар кимсаким жони бор,
Чу ел турди, турмоқ не имкони борғ
Гар ўт бўлмаса ҳожат эрмас демак,
Ки, не навъ ўлур одамийға емак.
Ерур барча тақдир бирлан зарур,
Бу иқлимдин ўзга сори убур».
Чу Маллу бўлуб бўйла фикратнамой,
Дебон лек Ҳиндустон шоҳи Рой
Ки: «Искандар ул шоҳи олийсарир,
Ерурмен не ҳукм этса фармонпазир.
Ва лекин чу Доройи гетипаноҳ
Ки, онинг сори чекмиш эрди сипоҳ.
Битиб нома юз навъ таъриф ила,
Мени ҳам тилаб эрди таклиф ила.
Сўзи нофиз эрди, доғи йўл йироқ,
Керак эрди бир-ики йиллиқ яроқ.
Олиб мулкдин ики йиллиқ хирож,
Черикка бериб ончаким эҳтиёж.
Чу еттук анинг жору булжорига,
Шаҳи Рум эли бирла пайкорига.
Ани худ шаҳ иқболи паст айлади,
Ажал домиға пойбаст айлади.
Адувдин чиқорди шаҳ иқболи гард,
Биз ўлдуқ биёбонда водинавард.
Яроқу сипаҳ барча барбод ўлуб,
Фалакдин ўкуш навъ бедод ўлуб.
Урушқон элимга сарафкандалик,
Тутулғонға боштин-оёқ бандалик.
Улус оллида банда озодалар,
Жиловда қилиб пўя шаҳзодалар.
Мен айлаб неча ой биёбонни тай,
Етургунча бу мулку кишварга пай.
Елимким, бўлуб қатлу яғмога туш,
Келиб ўн улуштин буён бир улуш.
Тушуб мулкум элига бас турфа ҳол
Ки, ғойиб топиб, ким не айлаб хаёл.
Қаро ранг аслий дема эл аро
Ки, бу мулк мотамға кийди қаро.
Демонким, эмасмен Скандарпараст,
Тушубтур манга лек мунча шикаст.
Анинг ҳукми бошимғау жонима,
Вале зулмдин кирмасун қонима.
Бугундин ики-уч йил ўтса замон,
Юз урса бу кишварга амну амон.
Топилса буюрғониға дастрас,
Манга доғи бор они кўрмак ҳавас.
Ики-уч йил ўтмайки таклиф этар,
Манга беҳад андин малолат етар.
Евурмас агар лутф этиб бу варақ,
Кўрай ҳар неким олима ёзди Ҳақ.
Анинг амри ҳукми қазо худ эмас,
Худованд бўлса Худо худ эмас.
Чу мен мунча туттум сўзи ҳурматин,
Керак ул доғи асраса иззатин».
Сўзига бериб Рой мундоқ жавоб,
Қилиб Чин шаҳи ўзга янглиғ хитоб,
Дебонким: «Скандар йиборган битик
Ки, саммдин ачиғдур, қиличдин итик.
Расулин бу сори йиборган куни,
Тааммул била ёзмамиштур муни.
Сипоҳим қалин, кишварим тўқтурур,
Менинг андин ўксуклугум йўқтурур.
Шаҳеким яна шаҳга маъмур этмас,
Анга бўйла мактуб дастур эмас.
Ёзибдур китобатда ҳикмат сўзин,
«Ҳакиму хирадманд» дебдур ўзин.
Анинг ройиким бўйла софийдурур,
Бу сўзлар хирадқа мунофийдурур.
Бу сўзни деёлмас сипеҳри барин –
Ки: «Келсун жанобимға Хоқони Чин!»
Неча қилса Доро жаҳондорлиқ,
Аромизда воқеъ эди ёрлиқ.
Мулоқот асбобини тузмади,
Манга бўйла таклиф кўргузмади.
Скандарни Дорои соний тутай,
Жаҳон мулкининг шоҳи они тутай.
Анга қолди гўё бу маъни ниҳон,
Ки Чин кишваридур яна бир жаҳон.
Йигитлик анга сўзга берди шитоб,
Жавобида мен айламон изтироб.
Агар номасин ул ёзибдур ирик,
Вале мен ирикликка урмон илик.
Гар ул қилса Доро киби ёрлиқ,
Сўзига қилурмен харидорлиқ.
Хаёли агар мундин афзун эса,
Битик ичра ёзғон киби сўз деса.
Таманносида бўлмаса эътидол,
Ишим йўқтурур, ғайри кину жидол.
Демонким, анинг сори азм айлагум,
Қаю ердаким деса разм айлагум.
Вале келса бошимга тортиб черик,
Кириб шаҳрима чекмогумдур эшик.
Сипаҳдин ёйиб чархи гардунға гард,
Чиқиб рўбарў айлагумдур набард!»
Скандар жанобига айлаб нузул,
Ул уч мулк шоҳи сўзин уч расул.
Бу дастур ила ибтидо қилдилар,
Тугагунча бир-бир адо қилдилар.
Не шаҳларки, келдилар оллиға бот,
Аларға қилиб асру кўп илтифот.
Неча қатла шоҳона мажлис тузуб,
Маю руд бирла тараб кўргузуб.
Неча май била кўнгли ишратфизой,
Ул уч мулк бобида фикратнамой.
Тараб базмида айш ўлуб пешаси,
Вале кўнглида азм андешаси.
Ва лекин чу ёқин етиб эрди қиш,
Черик шоҳлар қиш куни чекмамиш.
Чу қишлоқ иши кўнглида эрди жазм,
Қаробоғи Аррон сори қилди азм.
Аёқчи, унут бир дам андишани,
Аёқ ичра қилғил нигун шишани.
Даме солмағил шишадек юзга чин
Ки, азм айлагум Ҳинду Кашмиру Чин.
Муғанний дегил ҳиндуйи рехта(9),
Анга сеҳри Кашмири омехта.
Мен ичганда чиний аёғни олиб,
Дегил савт оллимда чиний чолиб.
Навоий, сумур бодаи жонфизой
Ки, қолмиш не Маллу, не Хоқон, не Рой.
Бу маъни хати даври соғардадур,
Алардин дема, сўз Скандардадур.
Йўқ, Искандари оламорода баҳс,
Ерур балки Хизру Масиҳода баҳс.
ХХХII
Қиш таърифидаким, тунд ели кўнгли ҳасрастлиқ ушшоқ совуқ оҳидин нишона кўргузур ва совуқ замҳарири ичи ўтлуқ бедиллар кофурбор нафасидин фасона айтур ва тахта музеким, мармар тошидин дам урар ва чопқуни дурбошиким, жаҳонни барҳам ва бу фаслда фалакваш оқ уйким, қуёшдек шуъладин, балки шуъладек бодадин равшан бўлғай ва анжуман бир қуёшюзлук баҳори нозпарвард гулъузоридин гулшан

Керак базм аро ўту май бўлса дай,
Май андоқки ўт, ўт анингдекки май.
Анинг манқали ширатазйин келиб,
Мунунг шираси манқалойин келиб.
Мунунг юзида май бати лаъли ноб,
Ичинда анинг бурдоғон бат кабоб.
Анинг шуъласи уйни гулшан қилиб,
Мунунг ламъаси кўзни равшан қилиб(1).
Ани дам-бадам ёндуруб дилкаше,
Муни ҳар дам айлондуруб маҳваше.
Анга дуд ўрниға тарвиҳи уд,
Бу солиб димоғ ичра ҳар лаҳза дуд.
Анинг ахгари кони гавҳар бўлуб,
Мунунг лаъли бир пора ахгар бўлуб.
Вале базм юз бошлиғ оқ уй аро,
Оқ уй тоши тун мушки бирла қаро.
Вале мушк уза абри кофурбез,
Жаҳон узра якдаст кофуррез.
Оқ уйга эшик руст, тунглук доғи,
Бўлуб кўрага эв давриға тўк доғи.
Муғаннийлар айлаб навосозлиқ,
Муоширлар айлаб сарандозлиқ.
Не май, элни ҳар шўх бир ноз ила,
Йиқиб ғамзаи новакандоз ила.
Кўнгулда биридин ниҳони ғаме,
Хаёли била ўзга бир оламе.
Чу май они беихтиёр этмайин,
Ул андуҳини ошкор этмайин.
Вале чун қилиб бода торожи ҳуш,
Бўлуб ўтрудин моҳваши боданўш.
Мунга дам-бадам ул қадаҳ аччиғи,
Қадаҳдек солиб аччиғ-аччиғ йиғи.
Не боқмай анга умридин баҳраси,
Не боқмоққа онинг сори заҳраси.
Келиб ногаҳ ул шўхи худрой анга,
Қадаҳ тутса юз ноз ила, вой анга!
Ичиб бодани қўйса оллиға бош
Қиёматқача бош кўтармаса кош!
Гар ўлса дема марг сони ани,
Ҳаёти, дегил, жовидони ани.
Ўзидин кетиб ошиқи майпараст,
Йиқилди чу ҳар кимса бир ерда маст.
Сабуҳий чоғи кўз очиб моҳваш,
Хумор этгали дафъ, ўлуб журъакаш.
Яна ёқибон шамъу мажлис тузуб,
Ятимона кўп шевалар кўргузуб.
Кўзи айни махмурлуғ ичра маст,
Майи лаълидин мастлар майпараст.
Қаро бўркин эгри қўюб бошиға,
Етиб бир қироғи қаро қошиға.
Кўзи пўстин ичра пинҳон бўлуб,
Ҳамал буржида меҳри рахшон бўлуб.
Қиёс этмайин даври лайлу наҳор,
Анингдек қиш ичра, мунунгдек баҳор.
Бу ҳайъат била ошиқи бошиға,
Келиб ноз ила ўлтуруб қошиға.
Қулоғин тутуб, тортиб уйғотқали,
Кўз очқоч туман ноз ўқин отқали.
Масиҳоваш алқисса юз дам тузуб.
Кеча андоқ ўлтурганин тиргузуб.
Чу ошиққа ул руҳ этиб илтифот,
Масиҳ илгидин топиб оби ҳаёт.
Масиҳи дамидин анинг жон топиб,
Хусусан, яна оби ҳайвон топиб.
Ики журъадин, ўйла мастон бўлуб
Ки, базм аҳлиға ҳарфи дастон бўлуб.
Дема маст, мажнуни беҳол де,
Жунун ичра ошуфта аҳвол де.
Ҳарорат чу ғолиб бўлуб бодадин,
Жунун ортибон ул паризодадин.
Қилиб ваҳмким ишқи девонасоз,
Анга қилмағай ногаҳ ифшои роз.
Қўпуб доғи уйдин чиқиб ташқари,
Уруб телбалардек қадам ҳар сари.
Жаҳонни кўруб қор ичинда ниҳон
Кўрунуб кўзига яна бир жаҳон.
Камар тиғидин сарсар андоқ эсиб
Ки, ҳар ерга тегса пичоқдек кесиб.
Сулар муздин андоқ бўлуб сангбаст
Ки, тош урсалар мумкин ўлмай шикаст.
Қуёш чашмаси бир қадаҳ муз бўлуб,
Сочилғон бори қатра юлдуз бўлуб.
Фалак сабзасида қолиб ёшурун,
Назарға бўлуб зоҳир ўлғонда тун.
Кўрунмай қуёш партави нурлуқ,
Бориб табъидин доғи маҳрурлуқ.
Ел осебидин халқ юз боғлабон,
Нафаснинг тафи шуша муз боғлабон.
Уруб қуш ўзин ўтқа девонадек,
Ва ё шамъи сўзонға парвонадек.
Дегил дуддин шуъла дом этти фош,
Шарарлардин ўлди анга донапош.
Тўлун ойға кўк бўлғуча юз тўнгуб,
Фалак баҳри нили доғи муз тўнгуб.
Емас оқ булут чарх жавфида туз
Ки, андин синиб тушти бир пора муз.
Чу дай хони ел хайлидин ун солиб,
Чаман кишвари сори чопқун солиб.
Шажар хайлини, ўйла толон этиб
Ки, боштин-аёғини урён этиб.
Қилиб ўзларин ўртамак мултамас,
Саросар ўтун бўлмак айлаб ҳавас.
Гумон айлабон шуъла кўргач тазарв,
Қилиб даврида ларза шамшоду сарв.
Бўлуб момуғу тук аро эл ниҳон,
Ҳамул навъким қоқум ичра жаҳон(2).
Ёпиб эл қулоғларин ики китф,
Қўюнларда қўллар бўлуб муътакиф.
Кишиким қилиб ҳайя наззораси,
Гумон айлабон песа ип пораси.
Бориб заҳрию урмайин тобу печ,
Анинг заҳрин айлаб ҳаво заҳри ҳеч.
Ўт устида маҳвашлар айлаб ҳужум,
Қуёш теграсида нечукким нужум.
Чу сорғартиб элни насими сабо,
Бўлуб ул сомонларға ўт каҳрабо.
Насим айлагач бирка сори шитоб,
Қилиб борча сиймобни сийми ноб(3).
Балиғлар бўлуб дай наҳангига қут,
Тонг эрмас наҳангики, қут этса ҳут.
Чу Баҳман сипоҳи тузуб анжуман,
Ер Исфандиёрин қилиб Рўйинтан.
Бу Исфандиёр айлабон чун ситез
Солиб олам аҳли аро рустахез.
Совуғ шиддатидинки кўзлар қотиб,
Анга қавс ҳар дам балорак отиб.
Назарға келиб булъажаб оламе,
Ҳаводис елидин жаҳон дарҳаме.
Ул ошуфта наззора қилғоч бу ҳол,
Қилиб дай сипоҳи ани поймол.
Ул уйдин чиқорға жиҳат кўрмайин,
Бажуз қайтмоқ маслаҳат кўрмайин.
Кириб базм анбарсириште топиб,
Қочиб ул томуғдин биҳиште топиб.
Анга ҳурзоде тутуб кавсаре
Ки, ул сув уруб жониға озаре.
Чу бир ратл нўш айлабон маст ўлуб
Ки, соқий аёғида-ўқ паст ўлуб.
Бошиким бўлуб ёр аёғиға паст,
Етиб чархи гардунга андин шикаст.
Қаю кимсаким топса мундоқ мурод,
Ўқусун ёмон кўз учун «ин якод»(4).
Неча анжуман жаннатосордур,
Томуғдур агар кимса беёрдур.
ХХХIII
Мажнун ҳикоятиким, қиш кунининг узун қоронғу туни Лайли зулфининг мушки исин ел корвонидин истишмом қилиб, гом урар эрдиким, бахт машшотаси ул сариштаи муродни илгига берди

Ешиттимки, Мажнуни шўридаҳол
Ки, дашт узра сойир эди моҳу сол.
Таку тоз эрди қишу ёз анга,
Қишу ёз эрди таку тоз анга.
Чу ёз ўлса водий томуғдин нишон
Ки, хуршид ўлур эрди оташфишон.
Анга воя эрмас эрди сояе
Ки, топмас эди соядин вояе.
Ва гар қиш ҳавоси тўкуб замҳарир
Ки, бард айлар эрди бақамни зарир.
Ҳам этмас эди азм маскан сори,
Исинмоқ учун майл гулхан сори.
Бори майли ул ёнки Лайли эди,
Қаён Лайли, ул сори майли эди.
Хабар ҳар қаён топса маҳбубидин,
Чекиб нола жони пурошубидин.
Урар эрди елдек анинг сори гом,
Сабо гул сори айлагандек хиром.
Магар бир қиш эрмиш бағоят совуқ,
Ани пўя Лайлиға қилмиш ёвуқ.
Димоғиға бермиш сабо ёр исин,
Анингдекки, булбулға гулзор исин.
Бу ҳолатда гўё қаро тун эмиш,
Анинг оллидин елу чопқун эмиш.
Нигоридин ул иски топиб машом,
Юмуб кўз, урар эрмиш ул сори гом.
Етишган замон ёр уйи қошиға,
Ҳамоно урунмиш эшик бошиға.
Очилғоч эшик, уйга кирмиш юруб,
Магар уйга кирмак будур бош уруб.
Кўз очиб кўрар, уйда Лайли эмиш,
Қаро тунда равшан Суҳайли эмиш.
Солур ҳайрату шавқ жониға тоб,
Қилиб бетаҳаммуллуқ они хароб.
Қўюб Лайли оллида туфроққа юз,
Юмар сўнгра кавнайндин ики кўз.
Ани ҳужрада Лайли айлаб ниҳон
Ки, фаҳм этмагайлар эли ногаҳон.
Киши ҳуш таркида бу навъ ком
Топиб, истаса ҳуш – бўлсун ҳаром.
Ерур ишқ аро бўйла аъжубалар
Ки, беишқ билмас бу мансубалар.
Навойиға, ё Раб, қариб эт ани,
Қариб эттинг эрса, насиб эт ани.

ХXXIV - Ҳикмат
Искандарнинг Арастудин саволи ул бобдаким, шито фасли бурудат касратидин ва ёғин шиддатидин мужиби паришонлиқ ва боиси бесомонлиқдурур халқ анга невчун роғиб ва табъ анга нега толибдурур ва ҳаким жавобқа оғиз очмоқ ва ҳикмат саҳобидин дурар сочмоқ

Яна қатла дорои дарёнавол(1)
Деди: «Кей ҳакими Масиҳомисол,(2)
Шито фаслида кўп суубатдурур
Ки, инсонға андин уқубатдурур.
Бири елки, элни қилур дарднок,
Бири барди муфритки – айлар ҳалок.
Яна замҳариру узун тун доғи,
Қўшулса елу қор, чопқун доғи.
Фалак ерга бу навъ ўлур фитнарез
Ки, андин керак табъ қилгай гурез.
Недин қишқа кўпракдурур толиб эл,
Анга ёздин ортуғ бўлур роғиб эл.
Мунунг ваҳшатиға чу бор иттилоъ,
Ҳаросон керак эрди мундин тибоъ»(3).
Деди, ҳикматойини ахтаршунос:
«Ки, бу ишга бор ўзга янглиғ қиёс.
Чу қиш табъи борид доғи ратб эрур,
Хирад мунда бу навъ рухсат берур
Ки, табъ ичра солур сабоу шитоб,
Ҳарорат била юбсдин изтироб.
Чу юбсу ҳарорат бўлур муштаил,
Ани бориду ратб этар муътадил(4).
Яна чун шабобу куҳулат(5) доғи,
Ерур элга айшу фароғат чоғи.
Билур эл қошида муқаррардурур
Ки, бу қишда хушроқ муяссардурур
Ки, гар кундузи бўлса қору ёғин,
Билур эл ғанимат фароғат чоғин.
Тараддудға чун бўлди монеъ ҳаво,
Фароғат қилур табъ комин раво.
Ерур кечаси доғи чунким тавил,
Бу доғи фароғатқа келди далил
Ки, суҳбат муносибдурур ўтса шом
Ки, топқай сукун уйқу бирла авом.
Анга тегруким, бўлғай уйқуға чоғ,
Рутубат қилиб касб майдин димоғ.
Бўлуб уйқуға вақтида рағбати,
Баданнинг будур мужиби сиҳҳати.
Чу ул уйқудин табъ масрур эрур,
Замон доғи бор улча мақдур эрур.
Яна ҳирфат аҳли тутуб гўшае,
Маоши учун истаса тўшае,
Узун тунда уйқудин ўлғач амон,
Ерур касбининг вақти мумтад замон.
Яна илм таҳсили айлар киши,
Агар истаса рушд топқай иши.
Ишидин анга ҳосил ўлмас фароғ,
Емай кўп узун кеча дуди чароғ.
Ики бошта ёнса чароғи анинг,
Тун ўртаси тинғай димоғи анинг.
Яна аҳли Ҳақким қўюб хўрду хоб
Қилурлар ибодатқа жаҳду шитоб.
Халойиқ кўзидин эрурлар ниҳон
Ки, равнақлиқ эрмас аларсиз жаҳон.
Қаро тунлар ул хайл тоат этар
Ки, оламга андин ёруғлуқ етар.
Бас ул тун нечаким топар имтидод,
Ёруғлуққадур мужиби издиёд.
Буким шарҳ топти неча навъ иш,
Муяссардурур олам аҳлиға қиш.
Бу ким даҳр эли қишни айлар талаб,
Ерур ани истарга мунча сабаб».
Дегач сўзни донойи бисёрдон,
Деди: «Офарин!» — хусрави кордон.

AvvalgiI- qism Keyingi

№	Mualifning boshqa asaralari
1	Mezon ul-Avzon (Tasvirlar) 1366
2	Sab’ai Sayyor (Tasvirlar) 1023
3	Arba’in [Alisher Navoiy] 1939
4	Арбаин - 40 четверостиший [Alisher Navoiy] 1947
5	Арбаъин [Alisher Navoiy] 752
6	Афоризмы [Alisher Navoiy] 779
7	Badoyi ul-Bidoya (I- qism) [Alisher Navoiy] 4890
8	Badoyi ul-Bidoya (II- qism) [Alisher Navoiy] 5634
9	Badoyi ul-Vasat (I- qism) [Alisher Navoiy] 5523
10	Badoyi ul-Vasat (II- qism) [Alisher Navoiy] 2492
11	Badoyi ul-Vasat (III- qism) [Alisher Navoiy] 1875
12	Бадойиъ ул-Бидоя (I- қисм) [Alisher Navoiy] 1006
13	Бадойиъ ул-Бидоя (II- қисм) [Alisher Navoiy] 1333
14	Бадойиъ ул-Васат (I- қисм) [Alisher Navoiy] 906
15	Бадойиъ ул-Васат (II- қисм) [Alisher Navoiy] 921
16	Бадойиъ ул-Васат (III- қисм) [Alisher Navoiy] 840
17	Farhod va Shirin (I- qism) [Alisher Navoiy] 1623
18	Farhod va Shirin (II- qism) [Alisher Navoiy] 5794
19	Favoid ul-Kibar (I- qism) [Alisher Navoiy] 3633
20	Favoid ul-Kibar (II- qism) [Alisher Navoiy] 1602
21	Favoid ul-Kibar (III- qism) [Alisher Navoiy] 2363
22	Фавоид ул-Кибар (I- қисм) [Alisher Navoiy] 1001
23	Фавоид ул-Кибар (II- қисм) [Alisher Navoiy] 893
24	Фавоид ул-Кибар (III- қисм) [Alisher Navoiy] 838
25	Фарҳод ва Ширин (I- қисм) [Alisher Navoiy] 804
26	Фарҳод ва Ширин (II- қисм) [Alisher Navoiy] 1214
27	Hayrat ul-Abror (I- qism) [Alisher Navoiy] 11748
28	Hayrat ul-Abror (II- qism) [Alisher Navoiy] 2083
29	Hayrat ul-Abror (III- qism) [Alisher Navoiy] 1960
30	Holoti Pahlavon Muhammad [Alisher Navoiy] 1905
31	Holoti Sayyid Hasan Ardasher [Alisher Navoiy] 1801
32	Ҳайрат ул-Аброр (I- қисм) [Alisher Navoiy] 1073
33	Ҳайрат ул-Аброр (II- қисм) [Alisher Navoiy] 690
34	Ҳайрат ул-Аброр (III- қисм) [Alisher Navoiy] 648
35	Ҳолоти Паҳлавон Муҳаммад [Alisher Navoiy] 655
36	Ҳолоти Саййид Ҳасан Ардашер [Alisher Navoiy] 801
37	Layli va Majnun (I- qism) [Alisher Navoiy] 1947
38	Layli va Majnun (II- qism) [Alisher Navoiy] 1800
39	Layli va Majnun (III- qism) [Alisher Navoiy] 4638
40	Lison ut-Tayr (I- qism) [Alisher Navoiy] 6495
41	Lison ut-Tayr (II- qism) [Alisher Navoiy] 1020
42	Lison ut-Tayr (III- qism) [Alisher Navoiy] 5974
43	Лайли ва Мажнун (I- қисм) [Alisher Navoiy] 793
44	Лайли ва Мажнун (II- қисм) [Alisher Navoiy] 772
45	Лайли ва Мажнун (III- қисм) [Alisher Navoiy] 964
46	Лисон ут-Тайр (I- қисм) [Alisher Navoiy] 1222
47	Лисон ут-Тайр (II- қисм) [Alisher Navoiy] 803
48	Лисон ут-Тайр (III- қисм) [Alisher Navoiy] 775
49	Лисон ут-Тайр (Язык птиц) [Alisher Navoiy] 1548
50	Mahbub ul-Qulub [Alisher Navoiy] 2017
51	Majolis un-Nafois (I- qism) [Alisher Navoiy] 1670
52	Majolis un-Nafois (II- qism) [Alisher Navoiy] 2097
53	Mezon ul-Avzon [Alisher Navoiy] 3599
54	Muhokamat ul-Lugʻatayn [Alisher Navoiy] 7476
55	Munojot [Alisher Navoiy] 7411
56	Munshaot (Munojot) [Alisher Navoiy] 1889
57	Мажолис ун-Нафоис (I- қисм) [Alisher Navoiy] 963
58	Мажолис ун-Нафоис (II- қисм) [Alisher Navoiy] 837
59	Маҳбуб ул-Қулуб [Alisher Navoiy] 920
60	Мезон ул-Авзон [Alisher Navoiy] 974
61	Муножот [Alisher Navoiy] 985
62	Муншаот (Муножот) [Alisher Navoiy] 805
63	Муҳокамат ул-Луғатайн [Alisher Navoiy] 1144
64	Nasoim ul-Muhabbat (I- qism) [Alisher Navoiy] 3964
65	Nasoim ul-Muhabbat (II- qism) [Alisher Navoiy] 1811
66	Nasoim ul-Muhabbat (III- qism) [Alisher Navoiy] 1945
67	Navodir un-Nihoya (I- qism) [Alisher Navoiy] 2339
68	Navodir un-Nihoya (II- qism) [Alisher Navoiy] 1756
69	Navodir un-Nihoya (III- qism) [Alisher Navoiy] 1179
70	Navodir ush-Shabob (I- qism) [Alisher Navoiy] 2391
71	Navodir ush-Shabob (II- qism) [Alisher Navoiy] 1560
72	Navodir ush-Shabob (III- qism) [Alisher Navoiy] 1796
73	Nazm ul-Javohir [Alisher Navoiy] 4822
74	Наводир ун-Ниҳоя (I- қисм) [Alisher Navoiy] 953
75	Наводир ун-Ниҳоя (II- қисм) [Alisher Navoiy] 963
76	Наводир ун-Ниҳоя (III- қисм) [Alisher Navoiy] 841
77	Наводир уш-Шабоб (I- қисм) [Alisher Navoiy] 1021
78	Наводир уш-Шабоб (II- қисм) [Alisher Navoiy] 755
79	Наводир уш-Шабоб (III- қисм) [Alisher Navoiy] 867
80	Назм ул-Жавоҳир [Alisher Navoiy] 771
81	Насоим ул-Муҳаббат (I- қисм) [Alisher Navoiy] 1267
82	Насоим ул-Муҳаббат (II- қисм) [Alisher Navoiy] 1123
83	Насоим ул-Муҳаббат (III- қисм) [Alisher Navoiy] 1074
84	Притчи [Alisher Navoiy] 931
85	Qaro koʻzum (I- qism) [Alisher Navoiy] 2497
86	Qaro koʻzum (II- qism) [Alisher Navoiy] 2271
87	Qaro koʻzum (III- qism) [Alisher Navoiy] 1990
88	Қаро кўзум (I- қисм) [Alisher Navoiy] 958
89	Қаро кўзум (II- қисм) [Alisher Navoiy] 894
90	Қаро кўзум (III- қисм) [Alisher Navoiy] 882
91	Risolai tiyr andoxtan [Alisher Navoiy] 1257
92	Рисолаи тийр андохтан [Alisher Navoiy] 661
93	Sabai Sayyor [Alisher Navoiy] 10071
94	Saddi Iskandariy (I- qism) [Alisher Navoiy] 1497
95	Saddi Iskandariy (II- qism) [Alisher Navoiy] 1723
96	Saddi Iskandariy (III- qism) [Alisher Navoiy] 2893
97	Siroj ul-Muslimin [Alisher Navoiy] 2573
98	Сабъаи Сайёр [Alisher Navoiy] 1684
99	Садди Искандарий (II- қисм) [Alisher Navoiy] 994
100	Садди Искандарий (III- қисм) [Alisher Navoiy] 1549
101	Сирож ул-Муслимин [Alisher Navoiy] 774
102	Tarixi anbiyo va hukamo [Alisher Navoiy] 3486
103	Tarixi muluki ajam [Alisher Navoiy] 2821
104	Тарихи анбиё ва ҳукамо [Alisher Navoiy] 877
105	Тарихи мулуки ажам [Alisher Navoiy] 842
106	Vaqfiya [Alisher Navoiy] 3243
107	Вақфия [Alisher Navoiy] 799
108	Xamsat ul-Mutahayyirin [Alisher Navoiy] 2257
109	Xамсат ул-Мутаҳаййирин [Alisher Navoiy] 853
110	Gʻaroyib us-Sigʻar (I- qism) [Alisher Navoiy] 9103
111	Gʻaroyib us-Sigʻar (II- qism) [Alisher Navoiy] 2740
112	Gʻaroyib us-Sigʻar (III- qism) [Alisher Navoiy] 4046
113	Ғаройиб ус-Сиғар (I- қисм) [Alisher Navoiy] 1501
114	Ғаройиб ус-Сиғар (II- қисм) [Alisher Navoiy] 807
115	Ғаройиб ус-Сиғар (III- қисм) [Alisher Navoiy] 1142

№	Eng ko'p o'qilganlar
1	Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 62484
2	Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 58307
3	Gʻazallar [Nodira] 40527
4	Guliston [Sa’diy] 36752
5	Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 23375
6	Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 23215
7	Sobiq (hikoya) [Said Ahmad] 22338
8	Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 19610
9	Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 18699
10	Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 14513