Tabiiy hol (hajviya) [Safar Kokilov]

Tabiiy hol (hajviya) [Safar Kokilov]

Kultepa degan shaharchadan kechasi soat uchlarda toʻrttagina vagonni sudrab joʻnaydigan shaharlararo poezdda allaqachon odam koʻp. Hamma ham kechasi salqinda yurishni, hali bozorlaru idoralar ochilmasdan viloyat markaziga yetib kelib, yumushlarini bitirib ertaroq qaytishni xohlaydi. Chunki bu yerda tush paytidan soʻng soyada ham ellik daraja issiq boʻladi-da. Poezd vagonlari odatdagiday bozorchi ayollar-u, talabalar, harbiylar va menga oʻxshagan xizmat safari bilan yurgan har xil «mehmon»lar bilan liq toʻla. Yana bir toʻda erkak va ayollar vagʻir-vugʻur qilib vagonga kirib kelishganda men mizgʻib ketish ilinjida allaqachon tepadagi oʻrindiqlardan biriga choʻzilgan edim. Shu desangiz, men oʻzi uyquchiman. Boʻsh boʻldim deguncha oʻtirgan joyimda ham uxlab qolaveraman. Hamma shundaymi yoki bir menmi, ishqilib, hayronman, uxladim deguncha har xil tushlar koʻraman-ey. Lekin uxlashga ulgurmadim. Haligi kirganlar men yotgan oʻrindiq pastidagi va qoʻshni boʻsh oʻrindiqlarga kelib oʻtirib olishdi. Bir-ikki erkak mendek yuqoriga chiqib choʻzilishdi. Poezd har kuni borib kelaverib yod boʻlib ketgan manzili tomon «He-e, boramizda oʻsha jaziramaga» degandek unchalik shoshmasdan, imillab, qadamiga «Kel-e, sen ham qolib ketma» degandek, qoʻl koʻtargan odamga toʻxtab-toʻxtab, chux-chuxlaganicha burnidan tutun purkab ketib boryapti. Plaskart vagon ichidagi chiroq xiraligidan oʻtirgan odamlar bir-birini tuzuk tanimaydi. Lekin hamma oʻzaro gurungga qoʻshilib, eshitib ketmoqda. Derazadan tashqari qop-qorongʻu. Har zamonda qandaydir chiroqning yorugʻida xona ichi bir zum yorishib ketadi-da, yana avvalgiday boʻlib qoladi. Vagon ichi dim. Deraza yuqorisidagi allaqaysi tirqishdan kirayotgan salqingina tun shamoli odamga xush yoqadi. Men chalqancha yotib koʻzlarimni yumganimcha goh mizgʻib, goh poezdning qattiq silkinib ketishidan choʻchib uygʻonib, temir izlarining taraq-turugʻi-yu, vagondagi odamlarning gʻoʻngʻir-gʻoʻngʻir gaplarini beixtiyor eshitib ketyapman. Gurunglar goh toʻxtab qoladi, goh avj oladi. Biroz jimlikdan soʻng bir ayolning «uh» tortib ingichka ovozda gapirgani eshitildi. – Ay, dugon, maorif boshqarmasiga toifa olish uchun imtihonga boryapman-u, kallamda hech narsa yoʻqday... – Kitoblarni bir varaqlab qoʻymabsizda – dedi yana bir ayol doʻrillagan ovozda. – Aoʻoʻvv, shunga vaqt qayoqda. Buyogʻi darsga juguraman, buyogʻi uyga. Mol-hol, bola-chaqa, qozon-tovoq degandek. Qancha kitob oʻqigan boʻlsam, yoshligimda oʻqiganim. Anovi turk seriallarini ham tuzuk koʻrolmayapman-ey... – Men ham shu, oʻrgilay. He, boraylik-chi, bir gap boʻlar. Hech boʻlmasa, yigirma besh yil ishlaganimizni hisobga olar-e... Picha oʻtib yana oʻsha ingichka ovozli ayol gap boshladi. – Aay, dugon, sizlarda ham shundaymi? Bizda mana bugun mayning yigirmasi-yu haligacha aprelning oyligini bergani yoʻgʻ-a?! Bu yoqqa qoʻshnimizdan qarz olib kelyapman... – Xabaringiz yoʻqmi? – Nariroqdan bir erkak ovozi eshitildi: – Tuman maorif boʻlimi hisobxonasini moliya taftishchilari bosgan-ku. Bosh hisobchi bilan gʻaznachi ishdan ketishi mumkin hali. Oylik ham shuning uchun toʻxtab turibdi. Hali maktablarni ham yoppasiga tekshirish boshlanadi... – Oʻzi yaqinginada tekshirib ketvudi-ku – deb qoʻydi bir ayol. – Ha-a, taftish qilinib aybdorlar jazolanib, oyliklarimiz ham tezroq berilsa edi-ya – dedi doʻrillagan ovozli ayol. – Aoʻoʻvv, dugon, goʻrdanmi. Taftishchi kelgan boʻlsa endi xudo uribdi. – dedi yana birinchi gap boshlagan ayol: – Yana tekshir-tekshir. Yana yigʻ-yigʻ. Yana darslar chala qolib... He, kimga qiyin, bizga qiyin ekanda yana. – Ha-a, nimasini aytasiz. Tekshiruvchi keldi desa, darslar buyoqda qolib hammamiz ularni kutib-kuzatish bilan ovora boʻlib qolamiz. Papka-yu, hujjatlarni birma-bir koʻrsataman deb odamning koʻkayi kesiladi-ya. Qaysi kuniyam bizga bir taftishchi keldi desangiz. Hujjatlarimni koʻrsatayotsam, u birdan «Noqobil bolalar bilan ishlash daftarini bering» dedi. Berdim. «Nega daftar boʻsh, yozilmagan?» deydi. Sinfimda noqobil bolaning oʻzi yoʻq, nimani yozaman? – desam, bosh chayqab: «Bunday boʻlishi mumkin emas» deb turibdi-da. «Demak ishlamagansiz» desa boʻladimi. «Toping, yozing» deydi. Kel-e, qulogʻim tinchisin deb bir-ikki bolani yaxshi boʻlsa ham noqobillar roʻyxatiga tirkab yozib qoʻydim. Endi desangiz, «Menga qobil bolalar bilan ishlash daftarini koʻrsating» deydi. Qanaqa? Angrayib tursam, hiringlab kulib, «Iqtidorli bolalar bilan ishlash daftari-da, axir iqtidorli boʻlgach, qobil bola boʻladi-da» deydi. He, shunday demaysizmi, bor deb koʻrsatdim... – He, siz uni aytasiz. Tunov kuni dars oʻtib tursam, sinfga bir milisa bostirib kirib kelsa boʻladimi. Dars shu yerda toʻxtadi. Men u kishiga hujjatlarimni koʻrsatishim kerak ekan. Qarasam, boshqa oʻqituvchilar ham direktor xonasiga yigʻilgan. hamma nimanidir yozib-chizib yotishibdi. Nima ekan desam, hamma yongʻinga qarshi kurash boʻyicha qiladigan ishlarini yozib, papka tutish kerak ekan. Men ham oʻtirib papka tuzdim. Xullas, oʻsha kuni darslarim oʻtiksiz qoldi-ketdi. Tavba deyman, bir oʻqituvchining boshiga shuncha hujjatbozlig-a. Bularga dars oʻtmasang oʻtma, hujjat tayyorla-yu, kelgan tekshiruvchining ogʻziga ur-da. Uf-f, bu yoqda oylik maoshdan darak yoʻq... Oxiri davlenie boʻlib oʻlib ketmasam goʻrga edi... – Yaqinda yana bitta papka tutasizlar – deb gapga qoʻshildi tepada yotganlardan biri. – Uf-f, yana qanaqa papka? – baravariga soʻrashdi ayollar. – Bundan buyon dars oxirida har bir oʻquvchidan dars oʻtgan-oʻtmaganingiz haqida tilxat olasiz va papka qilib tikasiz. Taftishchilar shuni koʻradi. Shu tilxatlarsiz siz dars oʻtmagan hisoblanasiz... Kimdir kuldi. – Siz ham qoʻrqitmang-e odamni, shunisi yetmay turibdimi – dedi ayollardan biri. – Ay, bu gapmi yoki maorif farmonimi? – gapga aralashdi yana bir ayol. – Bu gapni rahbarlar eshitmasin, darrov joriy qiladi-ya. Anovi tilxatdek. Yaqinginada ota-onalardan «Oʻz bolamga darsdan tashqari vaqtda oʻzim qarayman. Oʻqituvchiga davoim yoʻq» degan tilxat olgan edik-ku. – Ha-a, bu ham joriy boʻldi deyavering. Farishta hamma gapga omin deydi-da. Shu payt poezd qattiq silkinib toʻxtadi. Tapir-tupur qilib kimdir tushdi, kimdir chiqdi. Birozdan soʻng uzoqdan parovoz hushtagi eshitildi va poezd erinibgina joyidan qoʻzgʻoldi. – Ay, dugon, shu tekshiruvchilarning oʻzidan ham ular kelgach, boshlanadigan «yigʻ-yigʻ»i jonga tegib ketdi-da. Nima dedingiz? – deb yana gurungni boshladi haligi ingichka ovozli ayol. – Koshki buyoqda toʻlib-toshib yotgan boʻlsang ekan... – Ha endi, mehmonlarga choy-non qilish kerak-da. – dedi nariroqda oʻtirgan bir erkak. – Siz ham rahbarlardan boʻlsangiz kerak-da, yonini olyapsiz – dedi ayollardan biri shangʻillab. – Unchalikmas-u, lekin bir vaqtlar men ham direktorning ilmiy ishlar boʻyicha muovini boʻlganman.., bilaman-da. Choy-non qilmasangiz barcha ishingiz bir pul, baribir kamchilik topadi va jarima solib ketishadi. Undan koʻra... – Choʻntagiga ham tiqishadi – dedi kimdir bilagʻonlik bilan. – Ha, endi bu tabiiy hol-ku. Iloji boʻlsa koʻkidan... – tasdiqladi haligi sobiq ilmiy mudir. – Bu yogʻi endi mudir bilan direktorning ishida, bizga nima... – degani eshitildi bir ayolning – He-e, yoʻq. Ana oʻshanga ham pulni sizning choʻntagingizdan oladi. Yoki boʻlmasam, ragʻbatlantirish yozishadi. – Haligi «sobiq»ning ovozi eshitildi. – Qanaqa ragʻbat? – ayollardan birovi soʻradi. – Eh-ha-a, hali ishingiz tushmaganmi? Axir taftishchilar keldi deguncha har maktabdan besh-oʻn kishiga yaxshi ishlagani uchun ragʻbatlantirildi, deb ellik-yuz ming soʻmdan pul yoziladi-ku. Soʻng... Ana oʻsha pulga mehmon kuzatiladi-da. – Men oʻlsam ham imzo chekmayman unaqa roʻyxatlarga – dedi ingichka ovozli ayol. – He-e opa, goʻl ekansiz – dedi tepada yotgan erkaklardan biri hiringlab kularkan: – Sizga aytib oʻtirarmidi. Oʻzlari yozadi, oʻzlari qoʻl qoʻyadi, oʻzlari oladi. Siz xabar ham topmaysiz kerak boʻlsa... – Yoʻgʻ-e. Qoʻrqishmaydimi? Tekshirib qolsa-chi? – Oʻsha tekshiradiganning ham tomogʻi bor – deb qoʻydi birov. Tepada yotgan erkak gapida davom etdi: – Deylik, taftish xavfi tugʻilib qolsa, rahbaringiz sizni asta chaqirib, «Qandaysiz opa, tekshiruvchilar kelib ketishdimi, biron kamchilik topmadimi» deb soʻraydi. Siz boʻlsa «He, rahmat. Yaxshi oʻtdi. Kamchilik topmadi» deysiz xursand boʻlib. Shunda u «Ha-a, opa, oʻsha kamchiliklar topilmasligi uchun biz buyoqda ularga u-bu, choy-non degandek qildik-da. Pulini esa besh-olti odamga ragʻbat yozib olganmiz, roʻyxatda siz ham bor. Shunga oldim deb imzo qoʻyib qoʻying va birov soʻrasa oldim deb turing» deydi. Qani, yoʻq deb koʻring-chi. Indamay imzo qoʻyib chiqib ketaverasiz. Nima, choʻntagingizdan ketyaptimi? Oʻziniki oʻziga. Zato qulogʻingiz tinch, ishingiz besh. – Ha-a, men ham bir necha marta qoʻl qoʻyib berganman. Iloj qancha – deb xoʻrsingani eshitildi bir ayolning: – Yoʻq desangiz, yomon koʻrib qolishadi, soʻng ishingizdan kamchilik topib oylikni qirqadi, ustamani olishadi. Baribir chiqib ketadi. Undan koʻra... – Oʻsha puldan oʻzlari ham manfaatdor-da – deb qoʻydi bir erkak. – Ha, endi bu tabiiy hol-ku. Qoʻli tekkanning ogʻzi tegadi-da. – dedi yana sobiq ilmiy mudir. – Eh-he-e, qaranglar shuncha kamchilikni bilamiz-u, chidab yuramiz-a. – Bir ayolning baland ovozi eshitildi: – Barisini yuqori tashkilotlarga yozib yuborsak boʻmaydimi? Kelib bir tekshirarmidi. ?qoridagilarning bunaqa narsadan xabari yoʻq-da, boʻlmasam-ku... – Boʻladi, lekin foydasi yoʻq. – dedi yana boyagi «sobiq» – ularning ham sizsiz ishi boshidan oshib yotibdi. Shuning uchun xatingizni yana oʻzingizning rahbarlaringizga qaytarib yuboradi. Tekshirib chora koʻringlar-da soʻng bizga ma’lum qilinglar deb. Boʻganiyam shu... – Aybdorlar oʻzlarini tekshiradimi? – hiringlab kuldi tepada yotgan erkaklardan biri, – He, yoʻ-oʻq, Nega shikoyat yozding deb oʻzingizni tekshiradi. Yana jarima, yana ustamangiz qirqiladi. Koshki aybingiz yoʻq boʻlsa. Undan koʻra och qornim – tinch qulogʻim deb yurgan yaxshi-ku. Hamma nima boʻlsa biz ham shu-da-e. – Ha-a, unaqasiga ham, bunaqasiga ham oʻzimizga qiyin ekan – deb qoʻydi haligi gapirgan ayol hafsalasi pir boʻlib. – Bu ham tabiiy hol. Boylanganni urari-da. – Sobiq ilmiy mudir toʻngʻilladi. – Afandi ham qochib ketgan buzogʻini ushlay olmay kelib, boylanganini urgan ekan, sen ham qochasanmi hali deb. – Bu ham tabiiy hol. – Uning gapini tasdiqladi nariroqda oʻtirgan bir erkak: – Tashkilotda maosh olib ishlagandan soʻng boylanganday gap-da. Chidaysiz barcha talablariga... – He-e, nachora. Chidaymiz-da. Oxiri baxayr boʻlsin ishqilib – deb bir ayol xoʻrsinib qoʻydi. – Bu ham tabiiy hol deng. Odam uch kundan soʻng goʻrga ham koʻnikarkan. – doʻrillagan ovozli ayol gapga qoʻshildi. – Ha-a, shu-da. Endi odamzod ba’zan qiynalganda bexosdan gapirging kelib qoladi-da. Boʻmasam-ku, oʻsha, siz aytganday-a barisi. – dedi ingichka ovozli ayol. – Bu ham tabiiy hol. – negadir hiringlab kuldi tepada yotgan erkak: – Inson doim nimadandir norozi. Issiqni issiq, deydi, sovuqni sovuq. – Ha-a, oʻlmang. Tabiiy hol-a?! – Nariroqda oʻtirgan odamlardan biri kuldi: – Tabiiy hol emish... Haligi latifadagidek deng. Bir odam uzoq xizmat safaridan qaytib, kechasi uyga kelib chiroqni yoqsa xotini oʻynashi bilan yotganmish. Buni kutmagan er shoshib, dovdirab qolib, nima dermish deng. «E-e, uzr, uzr, tushunaman. Bu tabiiy hol» dermish qaytib chiqib keta turib... Hamma kulib yubordi. – Voy beti qursin-iy – dedi ayollardan biri. Birozdan soʻng erkaklardan biri gapirdi: – Toʻgʻri. Oʻshanday gap. Hamma narsani bilamiz-u indamay yuraveramiz, tabiiy hol deb... – Ha-a. Bu ham tabiiy hol. – ?qorida yotgan odamlardan birining chuqur esnogʻi eshitildi. – Aauuvv... – Iloj qancha, – deb qoʻydi ayollardan biri esnoqqa joʻr boʻlib: – Haauuvv, voy, rosa uyqum keldi-e... Shu bilan anchagacha ularning ovozi eshitilmay qoldi. Birozdan soʻng yuqorida yotgan erkaklardan biri xurrak torta boshladi. Mening ham koʻzim uyquga ketibdi. Uygʻonganimda manzilga kelgan ekanmiz, hamma tushib ketayotgan ekan. ?qoridagi gaplarni ham oʻngimda eshitdimmi yoki tushimdami, bilolmay qoldim. Bu tabiiy hol, albatta. Chunki, toshbaqaday imillab yuradigan poezdda yarim uyqu, yarim uygʻoq tebranib ketayotgan odamning tushi ham oʻngi ham goʻr boʻlarmidi, aralash-quralash boʻladi-da. Bu endi tochno tabiiy hol...

Muallif: Safar Kokilov