Farmonbibi qalʻasiga shturm. Bolshevikla... [Said Ahmad]

Farmonbibi qalʻasiga shturm. Bolshevikla... [Said Ahmad]

Ming toʻkkiz yuz yetmish oltinchi yilning may oyida Hamza teatri oldida «Tez kunda «KELINLAR QoʻZgʻOLONI» koʻrsatiladi», degan afisha paydo boʻldi. Bir oyga yaqin turib qolgan afishaning boʻyoqlari yomgʻirda yuvilib, oftobda oqarib ketganidan uni tez-tez yangilab qoʻyardilar. Ammo tomoshaning qachon koʻrsatilishidan xamon darak yoʻk edi. Ichkarida boʻlayotgan hangomalardan, «sen-men»gacha borgan tortishuvlardan, pesani yoʻqqa chiqarish, uni badnom qilish uchun boʻlayotgan janglardan besabr tomoshabinning xabari yoʻq edi. Kommunist shoirlar oʻzbek xalqi nomidan: «Kim edik tarixda biz, nomi yoʻq qashshoq gado», deb turgan bir paytda, maktab bolalari: «oʻris tili ogʻa tilim — ona tilim», deb koʻshiq aytayotgan bir paytda, «Mening dadam ikkita, biri — Stalin, biri — Oʻzimning dadam!» deganda, dadasining: «Iya, xotinni sherikchilikka olgan ekanmiz-ku!» deb toʻnini yelkasiga tashlab uydan chiqib ketgani va qaytib kelmagani, xotinini ulugʻ Stalindan rashk qilgani salbiy baxolangan bir paytda manavi tuturuqsiz, gʻoyasiz, hatto zararli «Kelinlar qoʻzgʻoloni»ning paydo boʻlishi yoz chillasida yoqqan qordek, tanqid ahlini gangitib qoʻygan edi. San'atshunoslar, adabiyotshunoslar, rejissyorlar, Madaniyat vazirligi vakillari, muxbirlar Markazqoʻm xodimi Mirzamuxamedovning zugʻumi bilan ertalab xuddi ishga borayotgandek toʻppa-toʻgʻri teatrga kelishardi. To muhokama boshlanguncha Farmonbibi, uning kelinlari, oʻgʻillari toʻgʻrisida, ularning qiliqlaridan, aytgan gaplaridan mirikib kulib oʻtirishardi. Muxokama boshlanishi bilan birdan jiddiy boʻlib qolishar, lablaridagi kulgini yashira olmay, majburan qovoq solib olishardi. Muhokamadagi soʻzlar asosan Berdiali Imomov uslubida boʻlayotgan edi. Universitet domlasi Imomov durustgina oʻylab koʻrmagan, hali pishib yetilmagan, lanj gaplarni ham qat'iyat bilan, ishonch bilan har jumlani siltab-siltab, zarb bilan, xuddi bolgʻa bilan mix qoqayotgandek qilib aytardi. Muhokama ahli esnab, bu «dono» gaplarni bosh qimirlatib eshitib oʻtirardi. Muhokamaning yana bir qatnashchisini aytmasam boʻlmas. Bu ayolni koʻpchilik san'at ahli yaxshi bilardi. U teatrlarda boʻladigan muhokamalardan qolmas, albatta soʻz olib, bir nimalar derdi. Necha marta muhokamaga borgan boʻlsam, uning bironta tayinli gap aytganini bilmayman. U Imomov uslubining zaifona nusxasi edi. U yigirmanchi yillarning komsomol qizlariga oʻxshatib soch kestirgan, oʻziga nihoyatda bino qoʻygan ayol edi. Muhokama qatnashchilari uning nima deyayotganiga tushunmasalar ham dazmolning uch tarafiga oʻxshagan gajagiga mahliyo boʻlib oʻtirardilar. (U xonimning ism-sharifini oshkor qilishni lozim koʻrmadim). Hozir muxbirlik qilib ancha durust ishlar qilyapti. Uslubiga ham, nutqiga ham binoyidek ma’no, rang kirib qolgan. Orqarokda jimgina oʻtirib, boʻlayotgan gaplarning magʻzini chaqib, oʻzimcha bir xulosaga kelgandek edim. Pesa hammaga yoqqan. Biroq Mirzamuhamedov, Frunze Joʻraev, Morozov hamda San'atshunoslik institutining xodimi Aleksandr Ribniklarning xohishi bilan uni yomonlashga majbur edilar. Yomonlash uchun esa tayinli bir gap topolmasdilar. Men hamon indamay oʻtiribman. Domla Izzat Sulton: «Siz gapirmang, pesa oʻzini oʻzi himoya qila oladi», deb tayinlagan edi. Asarning final qismi oʻzimizga ham ma’qul boʻlmayotgan edi. Oʻylab-oʻylab biron yoʻlini topolmay uni komissiyaga koʻrsatgan edik. Ular xuddi ana shu «nozik» joydan ushlab qolishdi. Asarni «toshboʻron» qilishga haqlari bor edi. Rejissyor Bahodir Yoʻldoshev ulardan shu sahna muhokamasini ertaga davom ettirishlarini iltimos qildi. Komissiya a’zolari ertaga ham ish topilganidan quvonib rozi boʻlishdi. Bahodir artistlarning ertaga barvaqt kelishlarini tayinlab uyga javob berib yubordi. Ertalab komissiya a’zolari uchinchi parda mutlaqo boshqacha boʻlib qolganini koʻrib hayron qolishdi. Final nihoyatda kulgili chiqqan edi. Bahodir asarga bironta soʻz qoʻshmay, bironta yangi odam qoʻshmay, nihoyatda kulgili bir yoʻl qoʻllagan edi. Komissiya a’zolarining kulaverib ichaklari uzilgudek boʻldi. Lekin baribir komissiya degan nomi bor, biron nima demasa boʻlmaydi. Asarning u yer, bu yeridan choʻqilab koʻrishdi, asar bachkana boʻpti, erkak kishining xotin rolida chiqishi oʻttizinchi yillarda qolib ketgan, deyishdi. Uchinchi pardani endi oʻzgartirmaslik kerak, juda yaxshi chiqibdi degan odamlar koʻpchilik edi. Koʻpchilikning gapi gap-da, shu xolda koʻrsatilsin deganlarning gapi oʻtdi. Bugungn muxokamani yana Mishappng oʻzi boshlab berdi. Mirzamuhamedov oʻzbekchaga noʻnok, oʻrischaga chechan edi. Oʻz ona tilidan oʻrischani afzal bilgan bu odamni hamma Misha deb atardi. Misha nimanidir eslab kulib yuboray der, ammo oʻzini arang tutib turardi. Menimcha, kecha uyida oila a’zolariga Farmonbibi va uning kelinlarini gapirib berganga oʻxshardi. Ammo u xizmat taqozosi bilan aytishi kerak boʻlgan juda «jiddiy», juda «muxim» tayyor gapga chogʻlanib turardi. — Avtorga bitta savol, — dedi u qovogʻini solib. — Pesani yozishdan maqsadingiz nima? Men tushunmadim. — Uni tushunadigan odamlar uchun yozganman, sizning tushunmasligingiz tabiiy bir xol, — deb achitib javob berdim. Mishaning tarafdorlari, biz xam tushunmadik, deyishdi. Muhokama katnashchilarining yarmi: «Biz tushundik-ku, nimasiga tushunmadinglar?!» deyishdi. Hozirgi ahvolni koʻrib bir latifa yodimga tushdi. Afandi bir yigʻinda aravaning tepasiga chiqib: «Xaloyiq, nima demoqchiligimni bilasizlarmi?» debdi. Odamlar: «Yoʻq, bilmaymiz», deyishibdi. Afandi esa: «Bilmaydiganlarga aytadigan gapim yoʻk», deb pastga tushibdi. Ertasiga yana aravaga chiqib: «Nima demoqchiligimni bilasizlarmi?» deb soʻrabdi. Odamlar: «Bilamiz, bilamiz!» deb qichqirishibdi. Shunda afandi: «Bilsanglar boʻpti-da, gapirib nima kilaman?» deb yana pastga tushibdi. Uchinchi kuni afandi xaloyiqqa: «Nima demoqchiligimni bilasizlarmi?» deb murojaat qilibdi. Odamlar oʻzaro maslahatlashib: «Afandim, yarmimiz bilamiz, yarmimiz bilmaymiz», deyishibdi. Shunda afandi: «Bilganlar bilmaganlarga tushuntirib koʻysin!» deb eshagini minib ketaveribdi. Birgina adabiyotshunos olim Hafiz Abdusamatov, asar tomoshabinga ma’qul boʻladi, uni toʻxtatib oʻtirmaslik kerak, deb aytdi. «Tushunmagan» Mishaning tarafdorlari yana Imomov metodini ishga solib, biri olib-biri koʻyib, gapga tushib ketishdi. Teatr direktori Olim Xoʻjaev oʻrnidan turdi. — Birodarlar, bu kanaqasi, salkam bir oydan beri tortishasizlar?! Nima deyayotganlaringni oʻzlaring ham bilmaysizlar! Boʻladigan boʻlsa, «boʻladi» denglar, boʻlmasa asarni yigʻishtirib qoʻyaylik. Teatrning oʻz moliya plani bor. «Antigona» asarini sahnalashtirish uchun Gurjistondan mashhur Aliksidze dsgan rejissyorni chaqirganmiz. Uning teatrda oʻtgan har bir kuniga falon puldan haq toʻlaymiz. Bunaqada artistlar oyliksiz qoladi-ku! Bir qarorga kelinglar-da, axir! — dedi nolib. Xullas, afandi aytganidek, tushunganlar tushunmaganlarga tushuntiradigan boʻldi. Ertaga: «Oxirgi koʻrik, oxirgi muhokama boʻladi», deb e’lon qilishdi. Ertasiga yana teatrga bordim. Oʻtirganlarga xalaqit bermaslik uchun engashib qorongʻi zalda timirskilanib joy topib oʻtirdim. Parda ochildi. Farmonbibi qoʻliga Sotti suv quyayotganda nimadandir shubhalanib obdastani turtib yubordi. Sahna oldiga kelib, kaftini koʻziga soyabon qilib zaldan kimnidir qidirayotganga oʻxshadi. Sahna chetida turgan elektr ustasiga: «Zalning chirogʻini yoq!» deb buyurdi. Zal yorishdi. Hayhotdek zalda Misha bilan Frunzedan boʻlak hech kim yoʻk edi. Farmonbibi roʻmoli bilan yuzidagi grimlarni arta boshladi. — Shu ikkita turki sovuqqa komediya koʻrsatamanmi?! Tomoshabin yoʻq zalda komediya oʻynab boʻladimi?! Qani, bolalar, tomosha tamom! Uylaringga ketaveringlar! — dediyu oʻzi xam sahnadan chiqib ketdi... Olim Xoʻjaev Markazqoʻmga chiqib, Kattalarga ahvolni tushuntirganga oʻxshaydi. «Kelinlar qoʻzgʻoloni» tomoshabinga koʻrsatilsin, dsgan ruxsat keldi. Direktor kabinetini yana komissiya bosdi. Odatda, uch kun premera boʻlar, oldingi uch qator joy mehmonlarga atab qoʻyilardi. Bugun komissiya a’zolari amma-xolasiyu, qayponasiyu, kelinoyilariga tekin bilet olish uchun kelishgan edi. Birinchi spektaklda unchalik odam koʻp boʻlmadi. Afi-sha kechqurun, gʻira-shira qorongʻi paytida chiqarilgan, koʻp tomoshabin bundan xabarsiz qolgan edi. Zalda asosan komissiya a’zolarining qarindoshlari, vazirlik xodimlari, boshqa teatrlarning artistlari, rejissyorlari, redaktsiya xodimlari oʻtirishardi. Men birinchi qatorning chap tomonida Sora Eshontoʻraeva bilan yonma-yon oʻtirib qolibman. U butun vujudi bilan sahnaga singib ketgan, hadeb: «Voy, Zaynab oʻlmagur, yashnab ketdi-ku! Birpasda sahnani oʻziniki qilib oldi-ya! Bu sahna emas, Zaynabning hovlisi! Voy, Zaynab oʻlmagur-ey!.. Shuncha yil birga ishlab Toʻychivoyning shunaqa mahoratli artist ekanini bilmagan ekanman. Boplayapti! Yozilib, yayrab, miriqib oʻynayapti!» deb gapirib oʻtirardi. Sora opa ijrochilarni olqishlab hammadan koʻp chapak chalar, kular, ba’zan qiyqirib yuborardi. Komissiya a’zolari qotib-qotib kulishar, menga koʻzlari tushganda darrov qovoqlarini uyib soʻmrayib olishar, mendan yashirib yana kulishardi. Kechagi tomoshaning ovozasi ertalabgacha Toshkentga tarqab boʻpti. Pesa haqida xilma-xil gap yurardi. Birov: «Keksa onaxonlarimizni masxara qilib koʻrsatgan emish» desa, boshqasi: «Aksincha, dono oʻzbek onasini ulugʻlagan!» derdi. To tushgacha uch kunlik bilet sotib boʻlindi. Faqat teatr ma’muriyati «nozik» odamlar uchun xar tomoshaga yuztadan bilet olib qolgan. Ma’mur Abdullajon xuddi asalarining podshosiga oʻxshardi, qayoqqa yursa yuzlab odam asalaridek unga yopirilardi. Teatr yaqiniga borib boʻlmaydi. Zalga vaqtliroq odam qoʻymasa, toʻpolon boʻladiganga oʻxshab qoldi. Nihoyat, eshik ochildi. Odamlar bir yopirilganda metall romli oynavand eshik oshiq-moshigʻidan uzilib marmar polga tushdiyu chil-parchin boʻldi. Odamlar oyna siniqlarini bosib ichkariga ki-rishardi. Bileti bor xam, bileti yoʻq xam ichkariga kirib ketdi. Xonimlarning kiyimlari gʻijim, hafsala bilan qilingan pardozlari chaplashib, pricheskalari toʻzgʻib ketgan. Tashqarida yana ikki-uch tomoshaga yetadigan odam toʻplanib qolgan edi. Zalda odam koʻp. Yerga oʻtirib olganlar qancha, tik turib qolganlar qancha. Gʻala-gʻovur, kim nima deyayotganini anglab boʻlmaydi. Agar tomosha paytida xam shunday boʻlsa, bilmadim, nima boʻladi?! Zalda chiroq oʻchirilib, pardaga nur tushirildi. Hali ham joy talashayotganlarning asabiy tovushlari tinmasdi. Sahna oldiga Xalq artisti Zikir Muhammadjonov chiqib, ikki qoʻlini barobar koʻtardi. Bunaqa toʻpolonda tomosha koʻrsatmaymiz, demasmikin deb, hamma birdan jimib qoldi. U zalda tinchlik saqlashni iltimos qilib, rollarni ijro etuvchi artistlarning nomlarini ayta boshladi. U Farmonbibi rolida oʻzbekiston xalq artisti Zaynab Sadrieva deganda zal momoqaldirokdek bir gumbirlab oldi. Gʻani a’zamov nomini aytganda qiyqiriq, hushtakbozlik boʻlib ketdi. Parda ochildi. Farmonbibi qoʻlini orqasiga qilib sahnaning u boshidan-bu boshiga oʻta boshladi. Sottini oʻynayotgan Toʻti Yusupova (bu rolni kecha Erkin Malikboeva oʻynagan edi) sport kiyimida, qoʻlida xala-xoʻp halqasi bilan kenja kelin, Farmonbibining tili bi-lan aytganda, qip-yalangʻoch Nigora — Dilbar Ikromova sahnaga chiqdi. Ularning har biriga alohida-alohida olqishlar yangrar, qarsaklar toʻxtamasdi. Zaynab Sadrievaning bir necha oydan beri repititsiya qilib chekkan azoblari, ayniqsa keyingi bir oy ichida komissiya bergan ozorlari unutildi. U butun vujudi bilan, jon-jaxdi bilan berilib oʻynardi. Tashqaridan qaraganda u rol oʻynamayotganga, oʻz uyida, kelinlari davrasida bemalol yurganga oʻxshardi. Aslini olganda, u biron harakatni me’yoridan oshirmasligi, yuz ifodalari sun'iy boʻlib qolmasligi, ovozida asabiylik sezilmasligi uchun butun vujudini irodasiga boʻysundirib xarakat qilardi. Ammo tomoshabinga buni sezdirmasdi. Bugun ham yonimda oʻtirgan Sora Eshontoʻraeva tinmay qarsak chalar: «Voy, Zaynab oʻlmagur-ey!» deb qiyqirardi. Shu payt snimdan poyandozni paypaslab bir kampir javrab oʻtdi: «Voy, tomoshang ham bor boʻlsin-a! Kulaverib jagʻlarim ogʻrib ketdi-ku! Kovushim oʻlgur qayokda qoldiykin?..» Tomoshaning qanday tugaganini, qanday qiyqiriqlar, qanday olqishlar boʻlganini aytib oʻtirmayman. Ham-mangizga tushunarli qilib bitta gap aytaman, xolos. Oʻsha oqshom Toshkentning gulbozori Hamza tsatrining sahnasiga koʻchib kelgandek boʻldi. Ertasiga teatrning yana bir metall romli eshigi qarsillab quladi. Oynalari chil-chil boʻldi. Biletlar chayqovchi bolalarning qoʻliga oʻtganidan koʻchada ochiqchasiga bilet savdosi boʻlayotgan edi. Teatrning artistlar kiradigan tomonidan Yashin aka Halimaxonim bilan Mukarramaxonimni olib kirdi. Mukarramaxonim meni koʻrib Yashin akaga nimadir dedi. Bilaman uning nima deganini. Bir mehmondorchilikda meni askiyaga tortib, yengmoqchi boʻlgandi. Oʻshanda uni bir gap bilan ogʻiz ochirmay qoʻygandim. Oʻshandan beri meni yomon koʻrar, toʻydami, yigʻinlardami koʻrnb qolsa, «Anavi turqi sovuq yozuvchi bu yerda nima qilib yuribdi?!» deb menga eshittirib baralla aytardi. Bu ajoyib san'atkor oʻzbek raqsining benazir ustasi nihoyatda zavqli, latifalarga usta, oʻtirgan davrasini gurra-gurra kuldiradigan quvnoq ayol edi. Shu topda u pesani men yozganimni bilmasa kerak. Oʻqtin-oʻqtin menga qarab gʻijinib qoʻyardi. Kulayotgan odamlarning ovozi orasida uning qarsillab kulishi baralla eshitilib turardi. Birinchi tanaffus boʻlib chiroq yonganda Yaigan aka kelib meni tabrikladi. Shunda Mukarramaxonim: «Iya, buni siz yozganmisiz?!» dedi. «Bilasizmi, sizni jinimdan ham yomon koʻrardim. Shu pesangiz uchun gunohingizdan oʻtdim. Qoʻlni bering, endi yarashdik. Iltimos, xotin kishi bilan askiya aytishganda raqibingiz ayol kishi ekanini esingizdan chiqarmang! Tabriklayman sizni». — Gap kelganda onangni ham ayama, degan ekan bir dono, — dedim kulib. Bir necha yillardan beri urushigʻli boʻlib yurgan xonim bilan «Kelinlar qoʻzgʻoloni» bahonasida yarashib oldik. Toʻrtinchi kungi tomosha qoldirildi. Eshik derazalari singan, ichkarida biron falokat yuz bersa, koʻngilsizlik boʻlishi mumkin deb, oʻt oʻchirish komandasi zalga odam qoʻyish mumkin emas, deb turib oldi. Ikki kunlik bilet odamlar qoʻlida qoldi. Tomoshabin hamon teatr tomon okib qelardi. Qoʻlida bilet bilan qolganlar toʻpolon qilib ma’murni ham, direktorni ham jonidan bezor qilib yuborishdi. Teatr oldiga: «Boʻlgʻusi spektakl alohida e’lon qilinadi. Biletlarni saqlang», degan e’lon chiqarildi. Janjallardan bezor boʻlgan teatr kollektivi bir kechadayoq Xorazmga «qochib» ketdi. U yerda bir oy gastrolda yurgandan keyin ta’tilga chiqadi. Teatr ta’tildan qaytdi. Birinchi sentyabrda yangi mavsumni boshlashi kerak. Tomoshabindan ikki spektakl qarz boʻlib qolgan teatr yangi mavsumni «Kelinlar qoʻzgʻoloni» bilan boshlamoqchi boʻldi. Lekin teatr bu niyatiga yetolmadi. «Mavsum Lenini bor asar bilan boshlansin!» degan buyruq keldi. Usha payt rahbarlari odatda, teatrga kelmasdi. Faqat Lenini bor spektaklgagina kelardi. Sotib olgan biletini ikki oy saqlagan tomoshabinlar yana qaytib ketishdi. Mavsumning ochilishi unchalik tantana boʻlmadi. Idoralardan, korxonalardan, mahallalardan tashkil qilingan tomoshabinlar asarning oxirigacha oʻtirmay tashlab chiqib kstigadi. Xullas, mavsumgashg ochilishi muzdekkina boʻlib oʻtdi. Sentyabr oyi deyarli «Kelinlar qoʻzgʻoloni» bilan oʻtdi desam xato boʻlmas. Kuniga ikki martadan, hatto uch martadan koʻrsatilgan kunlar boʻldi. Oʻsha kezlar artistlar grimlarini artmasdilar, roldagi kiyimlarini ham yechmasdilar. Shunday kunlarning birida teatr eshigining oldida «Tez yordam» mashinasini koʻrib hayron boʻldim. Bilsam, Zaynab Sadrieva kasal boʻlib qolibdi. Hamshira unga ukol qilib chiqib ketgandan keyin oldiga kirdim. — Charchabman. Ukoldan keyin ancha oʻzimga keldim. — Oʻzingizga bitta partnyor tayerlasangiz boʻlardi. Mana shunaqa paytlarda oʻynab, yukingizpi yengil qilardi, — dedim. Zaypab oia kuldi. — Men oʻlganimdan keyin Farmopbibini boshqa odam oʻynaydi, bildingizmi? Umrimning oxirigacha shu rolni oʻzim oʻynayman. Koʻchada ming xil gap. Birov: «Hukumat nega kampirlarni masxara qiladigan teatrga ruxsat berib qoʻyibdi?» desa, boshqasi: «Hamza teatrining kuni maynavozchilikka qolgan, uni tsirkka qoʻshib yuborsa ham boʻlar ekan» derdi. Toshkentda kancha kelin zoti boʻlsa, hammasi qaynonasini boshlab kelardi. Qaynonalar: «Nimasi yomon, hammasi toʻgʻri! Oila bir qoʻlda boʻlsa, nimasi yomon?!» deyishardi. Kelinlar esa: «Mening xam shunaqa qaynonam boʻlsa, jon-jon derdim! Ishdan kelsam ovqatim tayyor boʻlsa, bolalarimdan koʻnglim toʻk boʻlsa, hatto shippagimni ham yamatib qoʻysa, bozorga bormasam. Paypoqdan tortib ich koʻylakkacha oʻzi opkelib bersa! Bunaqa qaynonani qayoqdan topasan?!» deb Farmonbibini maqtardi. Oradan bir yil oʻtmay pesani oʻrta Osiyo respublikalarining hamma akademik teatrlari sahnaga qoʻydi. Shu bahonada Olmaotaga, Ashxobodga, Dushanbega, Xoʻjandga borib asarni koʻrdim. Xalq artistlari Sobira Moykonova, Sona Murodova, Musharrafa Qosimova, Sayram Isaevalar Farmonbibi rolini me’yoriga yetkazib oʻynagan edilar. Toshkentdagi Rus akademik teatri pesani tayyorlab, komissiyaga topshiraman deb turganda Misha yana ish koʻrsatmoqchi boʻldi. Uning qilayotgan tinimsiz harakatlarndan shubxalangan Markazqoʻmning ideologiya sekretari O. U. Salimov oʻzi teatrga kelib, tomoshabinlar bilan birga koʻrishini aytdi. Misha bilan Frunze Joʻraev zalning qorongʻi burchagida Salimovga koʻrinmay oʻtirishardi. Ammo Aleksandr Ribnik qanchalik lain, qanchalik yuzsiz odam ekanini oʻzi namoyish qilayotganiga guvoh boʻldim. U Salimovga pesa nihoyatda yaxshi ekanini, uni shu kungacha himoya qilib kelayotganini gapirayotganda luqma tashladim. — Pesani badnom qilish uchun kurashganlarning eng faoli siz edingiz-ku! U bunday gapni kutmagan ekan, rangi oʻzgardi. — Buni sizga qaysi ahmoq aytdi? — dedi asabiy bir holda. — Aytgan odam ahmoq emas, juda aqlli, pok odam. U faqat sizning gapingizni aytib berdi, xolos. U yogʻini oʻzingiz bilaverasiz, kim ahmogʻu kim aqlli! Qilichi sinib, qalqoni teshilgan Misha bilan Frunzening zaldan qachon chiqib ketganini hech kim bilmay qoldi. «oʻzbekiston adabiyoti va san'ati» gazetasi Muxtor Avezov nomidagi Qozogʻiston Davlat akademik teatri Temirtov shahrida «Kelinlar qoʻzgʻoloni»ni koʻrsatayotgan bir paytda zalda tomosha koʻrib oʻtirgan bir homilador qozoq kelinchak kulaman deb tugʻib qoʻyganini, Farmonbibi chaqaloqni yoʻrgaklab sahnaga olib chiqqanini va unga mening otimni qoʻyganini xabar qilgan edi. Bu xabar pesani yoʻq qilmasam otimni boshqa qoʻyaman degan Mishaning qorniga qoziq qoqqandsk boʻldi. Bu yilgi bahor teatr uchun ham, men uchun ham nihoyatda ogʻir keldi. Ajoyib artist, madaniyatimizning 6enazir arbobi Olim Xoʻjaev olamdan oʻtdi. U bir necha oylardan beri tayyorlayotgan Antigona rolini bir marta ham ijro etolmay armonda koʻz yumdi. Tinimsiz kurashlardan, kamsitishlardan charchagan Saidaxon ham bu azobli dunyoni tashlab ketdi. Uni kecha kechqurun kasalxonaga borib koʻrgandim. — Hali ham olishib yotibsizlarmi? — dedi oʻziga xos past ovozda. — Kurashlar toʻxtadi. Biz yengdik, shekilli. Saidaxon «Kelinlar qoʻzgʻoloni»ni bir marta borib koʻrgan, tomoshadan juda xursand boʻlib qaytgandi. Ertasiga tobi qochib yotib qoldi. Gʻafur gʻulom nomidagi nashriyot uning uch tomlik «Tanlangan asarlar»ini chiqarayotgan edi. Oxirgi jildi bosmadan chiqqan ekan, nashriyotga borib hali boʻyogʻi qurimagan uchinchi jildni uni xursand qilish uchun olib borgandim. Varaqlab koʻrib, xato ketmadimikan, deb shivirladi. Kechasi sinchiklab oʻqib chiqaman, deb olib qoldi. Kechasi soat uchdan oshganda uning jon berganini telefonda xabar qilishdi. U kurashlarda yengilmagan ayol edi. Faqat intihosiz kurashlardan toliqqan edi. Bu bema’ni kurashlar joniga tekkan, tinkasini quritgan edi. U xiyonatkor doʻstlaridan norizo boʻlib, hatto partiya a’zosi boʻlganidan pushaymonlar qilib olamdan ketdi. Uning tobutini doʻstlarim, shogirdlarim, Hamza teatrining artistlari yelkada koʻtarishdi. To hamma ma’rakalari oʻtguncha hamdard boʻlib snimda turishdi. Zaynab Sadrieva esa uning «yigirmasi» oʻtguncha har kuni uyimizga kelib turdi. Teatrning Moskva gastroli juda tantanavor oʻtdi. Oʻz futbolchilariga madad boʻlish uchun futbol ishqibozlari sevgan komandalari qaysi shaharga borsa, hammadan oldin yetib borganidek, «Kelinlar qoʻzgʻoloni»ning yuzga yaqin ishqibozi Moskvaga borgan, ularga poytaxtda oʻqiydigan oʻzbekistonlik studentlar qoʻshilishib, Malga teatr oldiga ertalabdan kelib olishar edi. Ittifoq Madaniyat vaziri Demichev: «Zal oʻzbeklardan boʻshamay qoldi. «Kelinlar qoʻzgʻoloni» moskvaliklar uchun qoʻshimcha yana bir marta koʻrsatilsin! Faqat biletlar zavodlarda, muassasalarda sotilsin!» deb buyruq berdi. Butun dunyoda qayta-qayta namoyish qilingan mashhur «Chapaev» filmida bosh rolni ijro etgan taniqli artist Boris Babochkin Malmy teatr oldida bir necha kundan beri toʻplanayotgan oʻzbeklarni koʻrib, ruslarning «golovokrujenie ot uspexov» («yutuqlardan esankirash — bosh aylanish») iborasini sal-pal oʻzgartirib: «Segodnya u menya golovokrujenie ot uzbekov!» («Bugun oʻzbeklardan boshim aylanib ketyapti»), degan edi hazil aralash. Gastrol oxirida Ittifoq Madaniyat vazirligi Moskva san'atshunos olimlari ishtirokida muxokama majlisini oʻtkazdi. «Inqilob tongi» asari muhokamada yaxshi baho olmadi. Asar shovqin-surondan iborat boʻlib qolganini, Lenin dramaga nooʻrin kiritilganini, uning syujetga sira aloqasi yoʻqligini aytshpdi. Shu saxnani olib tashlash keraklipish hamma bir ogʻizdan ma’qulladi. «Qiyomat qarz» asarida Shukur Burhon asosiy rolni mahorat bilan oʻynagan boʻlishiga qaramay, asar sun'iy voqea asosiga qurilgani sababli Moskva tomoshabinlarini oʻziga jalb qilmadi va ishontira olmadi, deb baholashdi. «Antigona» spektakli ham durust baho ololmadi. Bosh rol ijrochisi Olim Xoʻjaev vafotidan keyin boshqa artistni shoshilinch tayyorlaganlari bunga sabab boʻldi. Ijro hali maromiga yetmaganligi ta’kidlandi. «Kelinlar qoʻzgʻoloni» asari tomoshabinlarga ma’qul boʻlganini, teatr bu asar bilan yana bir pogʻona koʻtarilganini ta’kidlashdi. «Antigona» bilan «Kelinlar koʻzgʻoloni»ni Tbilisiga oborib, gruzin tomoshabinlariga koʻrsataman, deb va’da berib qoʻygan Aliksidzening dami ichiga tushib ketdi. Madaniyat vazirligi «Kelinlar qoʻzgʻoloni» ijrochilarini mukofotlash uchun qirq ming soʻm pul ajratganini e’lon qilishdi. Oʻsha paytda qirq ming soʻm juda katta pul boʻlgan. Shu pulga sakkizta «Volga» yoki oʻn oltita «Moskvich» mashinasini xarid qilish mumkin edi. Mishaning tarvuzi qoʻltigʻidan tushgandek boʻldi. Ustiga-ustak, «Pravda» gazetasi professor Rudnitskiyning «Talantlar hamohangligi» nomli katta maqolasini e’lon qildi. Unda «Kelinlar qoʻzgʻoloni» muvaffaqiyat bilan sahnaga qoʻyilganligi, asar talantli ijrochilar bilan hamohang ekanligi alohida e’tirof etilgan edi. Boshqa spektakllarda ishtirok etganlar ham Moskvaga umid bilan kelganlar. Ajratilgan pulni barcha ishtirokchilarga barobar taqsimlash kerak degan maslahat oʻrtaga tushdi. «Kelinlar qoʻzgʻoloni»ii sahnalashtirgan ajoyib rejissyorimiz Bahodir Yoʻldoshev ham, men ham bunga rozi boʻldik. Men oʻz ulushimni olmasligimni aytdim. Teatr oldidagi Ostrovskiy haykalining supasiga suyanib turgan Mishaning oldiga bordim. U alamidanmi yo biron boshqa sababdanmi ozroq ichgan, shirakayf edi. Uni hech qachon ichganini koʻrmagan edim. — Xoʻsh, endi nima boʻladi? — dedim piching bilan. U hayron boʻldi. — Otingni boshqa qoʻymoqchi eding-ku?! U oʻzicha qiziqchilik qilmoqchi boʻldi: — Otimni Misha deb oʻzgartirgansizlar-ku, yana oʻzgartiramanmi? U hali ham yengilganini boʻyniga olmasdi. Toshkentda bir yangi tik kutib turgandi. Xitoy Xalq Respublikasining Urumchi shahrida Uygʻur avtonom viloyatining teatri «Kelinlar qoʻzgʻoloni»ning premerasiga chaqiribdi. Ertasigayoq yoʻlga chiqdim. Shu bahonada Qashqar, oʻrimchi, gʻulja shaharlarini koʻrdim. Mahmud Koshgʻariy, Yusuf Xos Hojib, Qoraxoniylar davlatining asoschisi Soʻtuq Bugʻroxon hamda shayx Ubaydullo Ofoq Xoʻjam maqbaralarini ziyorat qildim. Uygʻur san'atkorlari asarni juda yaxshi sahnalash-tirgan ekanlar. Xursand boʻlib qaytdim. Ana shundan keyin turli mamlakat va qardosh respublikalardan premeraga takliflar kela boshladi. Laos, Moʻgʻuliston teatrlari ham asarni oʻz tomoshabinlariga koʻrsatishdi. Grozniyda Nuraddinov nomidagi Chechen-Ingush teatri bilan Janubiy Osetiya teatrlaridan ham taklifnoma keldi. Xullas, «Kelinlar qoʻzgʻoloni» meni koʻp mamlakatlarga olib bordi. Koʻrmagan joylarimni koʻrsatdi. Ayniqsa, olis Amerikaning Nyu-York shahridagi «Vozrojdenie» teatrida pesaning namoyish kilinishi men uchun yetti uxlab tushimga kirmagan, hatto orzu qilishim xam mumkin boʻlmagan bir baxtli hodisa edi. Nyu-York televideniesida koʻrsatilgan reklamada «Buit nevestok» soʻzlarining jaxonga mashhur Ozodlik haykali atrofida aylanishi va unda mening ham nomim yozilganini koʻrib hayajonlanib ketdim. To Kiev shahrigacha besh yarim soat, okean ustidan toʻqqiz yarim soat uchish kerak. Safar oldidan bizga oq yoʻl tilagan Prezidentimiz Islom Karimovga nihoyatda ixlosim oshib ketdi. Okean ustidan uchib ketayotib xam, uchib kaytayotib ham bagʻri ksng bu saxovatli insonga okean bilan osmon oraligʻida turib chin dildan uzoq umrlar tiladim. Amsrikadan kaytib kelganimda yana bir yangilik kutib turgan edi. Bilmadim, rostmi-yolgʻonmi, Frunze Joʻraev ustoziga sadoqat bildirib, Frunze Joʻraev degan ismi sharifini «Bishkek Joʻraev» deb oʻzgartirgan emish. Bu gap qanchalik rost, kafilini ololmayman. Bugungi kommunistlar — Oʻsha Qishki saroyga shturm qilgan bolsheviklarning avlodi boʻlsa, Farmonbibi qal'asiga shturm qilib, bitta kesagini ham koʻchirolmadi. «Xalqlar otasi» Stalin: «Bolsheviklar ololmaydigan koʻrgʻon yoʻk», degan edi. Biroq ular Farmonbibi qoʻrgʻonini ololmadp. Gʻafur gʻulom aytganidek, «qal'a but, qoʻrgʻon salomat»ligicha qoldi.

Muallif: Said Ahmad