Oftob oyim (hikoya) [Said Ahmad]

Oftob oyim (hikoya) [Said Ahmad]

Vatanni sevmoqni, yurt otasiga sadoqatni yaponlardan oʻrganish kerak.Maqsud SHAYXZODA soʻzi. Kechadan beri lagerimizdagi yaponlar gʻimirlab qolishdi. Yettinchi barak oldida toʻplanishib, qandaydir jiddiy bir gapni qizishib muhokama qilishardi. Yerosi Dyun degan yapon yigiti rassomlik ustaxonamni supurib-sidirib yurardi. Dyunning yurak oʻynogʻi kasali borligidan uni shaxtada ishlashga olib chiqishmasdi. Ba’zi-ba’zida, jahli chiqqan paytlarda yurak kasali xuruj qilib qolardi. Boshliqlar uni menga boʻyok qorib beradigan qilib qoʻyishgan edi. Men Dyundan, nima gap, tez-tez toʻplanadigan boʻlib qoldinglar, deb soʻradim. — Tovariщ Axmed, yurtimizga ketadigan boʻlib qoldik. — dedi u ichiga sigʻmagan quvonchini yashirolmay. Uni dil-dildan tabrikladim. — Boshliqlar shunday deb aytiladimi? — deb soʻradim. — Qayoqda! Ular bu xabarni bizdan ikki-uch kun keyin eshitishadi. Uning gapi rost edi. Umuman qamoqxonalarda koʻzga koʻrinmas, qoʻl bilan ushlab boʻlmas «telegraf» ishlardi- Moskvada, hatto siyosiy Byuroda mahbuslarga aloqador biror gap boʻlsa, oʻgaa kuniyoq jamiki lagerlarga yetib borardi. Lager boshligʻining oʻrinbosari kapitan Gusak, moy boʻyokda ishlab ber, deb onasining suvratini tashlab ketgan edi. Bugun tush paytida suvratni olgani keldi. Undan yaponlar yurtlariga ketadigan boʻldimi, deb soʻradim. U hayron boʻldi. — Bunaqa gap yoʻq. Bu mahbuslarning oʻzlaridan chiqqan galdagi «paragaa» boʻlsa kerak, — deb javob qildi. «Parasha» — bu qamoqxona kameralariga qoʻyiladigan hojat chelagi. Tarqaladigan xar xil boʻlar-boʻlmas gaplarni gaunday deb atashadi. Baribir lager «telegrafi» aniq igalardi. Biz Stalin oʻlganini bogaliqlarimizdan bir kun oldin eslatganmiz. Beriyaning qamalganini, Molotov bilan Kaganovichning Siyosiy Byuro tarkibidan chiqarilganini oʻsha kuniyoq eshitgan edik. Dyun ustaxonani shoshib-pishib yigʻishtirardi-yu, yettinchi barak oldida toʻplangan xamyurtlari davrasiga chopardi. Lagerimizdagi oʻttiz toʻrt nafar yaponning hammasi oʻsha yerda. Bundan kirxonada ishlaydigan Sudze degan yapon yigit mustasno. Sudze hamyurtlariga qoʻshilmas, kirxona zinasida boshini egib oʻtirib xayol surardi. Yaponlar Sudzeni saflariga qoʻshishmasdi. U yaponlarga xos boʻlmagan baland boʻyli, xuddi tsirkdagi polvonlarga oʻxshagan, muskullari boʻrtib chiqqan juda baqkuvvat yigit edi. Boshqa yaponlar lagerimizda Sudze deb atalgan yapon borligini bilmagandek, unga e’tibor berishmasdi. Sudze esa xar tong hali quyosh koʻtarilmay kirxona tomida paydo boʻlardi. Shaxtalardan chiqarib tashlangan togʻ-togʻ rudalar orqasidan quyosh chiqquncha haykaldek qotib turar, yuziga oftob urilishi bilan ikki qoʻlini baland koʻtarib quyoshga nimalardir deb iltijolar qilardi. Dyunning quvonchi cheksiz edi. Bir gapirib oʻn kulardi. U oʻn bir yildan beri bsgona mamlakat qamoqxonalarida sarson-sargardon kezardi. Shu oʻtgan oʻn bir yil ona yurti, tugʻilgan diyori Yaponiya xayoli bilan yashaydi. — Xayriyat, qonim yurtimga toʻkiladigan boʻldi, — dedi u allaqanday quvonch bilan. — Jinni boʻldingmi, yurtimga qaytay, uylanib, bola-chaqali boʻlay, boshqalardek bearmon yashab yuray, deb niyat qilmaysanmi, ahmoq! — dedim unga. Dyun boshini tebratdi. — Tovarish Axmed, — dedi u ruscha bilishini namoyish qilayotgandek gʻurur bilan, — bilasanmi, men samurayman. Samuraylar dushmanga tirik asir tushmasligi kerak. Asir tushish xavfi tugʻilgandayoq oʻzini xarakiri qilishi shart. Ya’ni, oʻzini oʻzi chavaklab oʻldirishi kerak. Men xarakiri qilishga ulgurmaganman — Vatanimdan qon qarzdorman. Men Dyunni doimo yuzi kulib turadigan, bolalardek begʻubor, uncha-muncha hazillarni koʻngliga olmaydigan, musichadek beozor odam deb oʻylardim. Ichida shuncha gap borligini, yuragini qonli armon oʻrtayotganini bilmasdim. Yerosi Dyun koʻz oldimda yuksalib, oʻn bir yil Vatanidan olisda, choʻllarda, oʻrmonlarda sarson-sargardon kezib, Yaponiyaning buyuk muhabbatini dilida ardoqlab kelgan, xar kuni bittadan quyosh tugʻadigan Vatani oldidagi burchini, bir daqiqa boʻlsin, unutmagan beqiyos insonga aylangan edi. Dyunning Iosiro degan hamyurti ba’zan ustaxonaga kelib uzoq gaplashib oʻtirardi. Rus askarlari uni asirlikka olgan paytda xali tili chiqmagan egizak qizaloqlari boʻlgan. U qizlarim katta boʻlib qolgandir, tirikmikan, deb yigʻlardi. Yaponlarga munosabat oʻzgarib qoldi. Ularni ishga olib chiqmay qoʻyishdi, hatto aloxida ovqat pishirib beradigan boʻlishdi. Ammo Dyun qadrdonligimiz uchun hamon ustaxonada ishlab yuribdi. Yaponlarni boshqa kichikroq barakka oʻtkazishdi. Kechkurun zang chalinganda baraklarga mahbuslar sanab kiritilgandan keyin ustidan qulflab koʻyishadi. Yaponlarning baragi qulflanmaydigan boʻddi. Bu ishlarning Sudzega aloqasi yoʻqdek edi. U hamon kirxonada ishlar, zinapoyada oʻtirib oʻy oʻylardi. Alohida pishirilgan ovqat unga berilmasdi. Negadir oʻsha paytlarda lagerda choy oʻrniga kofe berishardi. Hatto oshxona yonidagi bostirmada qop-qop kofs qalatnib yotardi. Kofe jonimizga tegib, bir qultum qora choyga zor boʻlgandik. Shahardan gazeta olib kelishga borganimda magazindan bir quti gruzin choyi sotib olgandim. Dyun tunuka choynakka achchiqqina qilib damlab keldi. Hovlida skameykada oʻtirib choyxoʻrlik qilmoqchi boʻldik. Mahbuslar uyquda. faqat Vatan sogʻinchi uyqu bermagan yaponlar toʻda-toʻda boʻlib, oy nuriga gʻarq boʻlgan lager sahnida jimgina aylanib yurishibdi. Dyun bilan ikkimiz u yoq-bu yoqdan gaplashib, choy ichib oʻtirardik. Bizning 6u suhbatlarimiz ham gʻanimatdek edi. U Vataniga ketadi. Albatta, bundan keyin u bilan diydor koʻrisholmaymiz. Har qalay, besh-olti yillik qadrdonlik bir-birimizga yaqin qilib qoʻygandi. Ana shu sokin oydin kechada Dyundan soʻradim: — Menga qara, Dyun, nega Sudzeni yomon koʻrasizlar? Nega uni davraga qoʻshmaysizlar? Yerosi Dyun indamadi. Oy nuriga ters oʻtirgani uchun uning yuzida, koʻzida qandoq ifoda aks etayotganini bilmasdim. Soʻrogʻimga javob berish niyati yoʻqqa oʻxshardi. U uzoq oʻylab oʻtirgandan keyin: — Yana bitta choy damlab kelaymi, bunisi sovub qopti, - dedi. — Ioʻq, — dedim, — soʻrovimga javob ber. Yerosi oʻrnidan turib u yoq-bu yoqqa yurdi. Keyin joyiga kelib oʻtirdi-da, gapira boshladi: — Buni tushuntirish qiyin. Yaponiyani, yaponni, urf-odatlarimizni bilmagan odamga tushuntirish qiyin. Mana, endi ajralishib ketadigan paytimiz keldi. Bu Dyun kim edi. Sudze kim edi, degan jumboq koʻnglingda qolib ketmasligi uchun aytaman. Sen bir marta meni xaqorat qilganing haligacha dilimni oʻrtaydi. Uni nima deb haqorat qilganimni eslay olmadim. — Ayt, agar shunday qilgan boʻlsam, sendan astoydil uzr soʻrayman. — Yapon ayollari buzuq boʻladi, degansan. Shunda alamlarimni ichimga yutib javob bermaganman. Oʻshanda yapon portlarida geyshalar matroslarni yoʻldan uradi, deganding. E-e, oshnam, bu gaping mutlaqo notoʻgʻri. Bunaqa gap uchun seni oʻldirishim kerak edi. Unday qilmaganman. Toʻgʻri, shunday gap boʻlgan edi. Oʻshanda Dyunning tishlari gʻichirlab ketgan, qoshlari chimirilib, xuddi hamlaga tayyor turgan sherga oʻxshash bir axvolga tushgan edi. Lekin indamay oʻrnidan turib, barakka kirib ketgandi. Uch kun yurak xuruji tutib, ustaxonaga kelmagandi. — Bilib qoʻy tovarish Axmed, boya aytdim-ku, Yaponiyaga bormagan odam yaponlar toʻgʻrisida aniq bir gap aytolmaydi. Ekilgan xar bir tup daraxt, yoʻlga yotqizilgan har bitta tosh, qurilgan xar bitta imorat Yaponiya manfaati uchun xizmat qilishi kerak. Har bir qimirlagan jonda, odamlarning muomalasida, yurish-turishida Yaponiya manfaati yashaydi. Sen oʻsha buzuk deb aytgan geyshalar Yaponiyaning porloq kelajagi uchun xizmat qiladigan buyuk vatanparvar ayollardir... — Shoshma, Dyun, bunaqa balandparvoz gaplarni qoʻy. Sal pastroq tushib gapir. — Xoʻp, — dedi u, — mayli, qizishmay gapira qolay. Geyshalar sen oʻylaganchalik axloqsiz ayollar emas. Nihoyatda nazokatli, yoqimtoy, bilimdon ayollardir. Ular maxsus maktablarda ta’lim olgan, suxbati shirin, yapon qoʻshiqlarini xonish qiladigan, qadim zamonlardan bizga yetib kelgan ajoyib raqslarni mahorat bilan ijro qiladigan, tarix haqida gapirganda tinglovchiga oʻtmishni tiriltirib beradigan, tengsiz pazanda, tabobat sirlaridan ogoh va shu bilan birga beqiyos goʻzal ayollardir. Ular suxbatidan bir marta baxramand boʻlgan xorijliklar bir umr bu shirin onlarni unuta olmaydilar. Yerosi Dyun sovub qolgan choydan xoʻpladi. Bir oz tin olib, gapini davom ettirdi: — Ana endi Sudze toʻgʻrisida gapiray. Yoʻlda yotgan kichkinagina tosh yoki bir qarashda nazarga tushmaydigan biror roʻzgʻor buyumi toʻgʻrisida gapirish uchun, avvalo, butun Yaponiya toʻgʻrisida gapirish kerak. Bizda xamma narsa bir-biri bilan uzviy bogʻliq, ularda butun Yaponiya yashirinib yotadi. Sudze toʻgʻrisida gapirish uchun shuncha gaplarni aytdim. Shunday qilmasam, hech narsani tushunmasding, tovarivd Axmed. Sudzeni geysha tuqqan deyishardi, u otasini koʻrmagan. Portimizga Portugaliyadan yuk koʻp kelardi. Baland boʻyli, baquvvat matroslar kemadan ruda tushirishardi. Sudzening choʻyandan quyilgandek baquvvat gavdasi xuddi ana oʻshalarga oʻxshab ketadi. e’tibor berganmisan, Sudzening qoshlari burgutning qanotiga oʻxshaydi. Bunaqa qoshli dengizchilarni Portugaliya kemalarida koʻrganman. Sudze maxsus enagalar, maxsus tarbiyachilar, bilimdon oʻqituvchilar tarbiyasida, imperator ardogʻida voyaga yetdi. Eng yaxshi kiyimlarni kiydi. Eng lazzatli taomlarni yedi. Chunki u kamikadzelikka kabul qilingan edi. Kamikadze — bu «oʻq odam» degani. Mamlakat xavf ostida qolgan paytlarda kamikadzelar bir kishi sigʻadigan va dahshatli bomba joylangan samolyotda dushman istehkomi tomon uchiriladi. Samolyotga faqat uchib borishgagina yetadigan yonilgʻi quyiladi. Agar uchuvchi qoʻrqoqlik qilib ortga qaytmoqchi boʻlsa, qaytishga yonilgʻi yoʻq. Kamikadze dushmanning qurol-yarogʻ omboriga urilib, oʻzi ham portlab ketishi shart. Ammo Sudze soʻnggi burchini ado etishdan bosh tortdi. Qoʻrqoqlik qildi. Bilasanmi, tovarish Axmed, Kamikadze burchini oʻtamasa, uni urmaydilar, soʻkmaydilar, sud qilmaydilar. Boʻyniga xuddi Riksha aravasining gʻildiragidek qulf-kalitli gʻildirak kiydirib qoʻyadilar (Riksha — bu xachir yoki eshak oʻrniga odam qoʻshiladigan aravacha). Boʻyniga gʻildirak osilgan odamga hech kim suv bermaydi, ovqat bermaydi. Yerdan biror nima topib yey desa, yo arikdan suv olib ichay desa, qoʻli yetmaydi. Yotay desa, gʻildirakka boʻynidan osilib qolib, nafas ololmaydi. Biror uyga kiray desa, eshikka sigʻmaydi. U faqat ariqqa tizzalab oʻtirib, gʻildirak chetini qirgʻoqqa ilintirib dam oladi. Bu gʻildirak faqat u oʻlgandap keyingina boʻynidap olinadi. Sudzening onasi Maniko xopim oʻgʻlining xoinligidan nomus qilib koʻchaga chiqolmay, odamlarga qoʻshilolmay qoldi. Bu orada Sudze ikki marta uyiga keldi. Kirolmadi. Eshikka gʻildirak sigʻmadi. Ozib-toʻzib, soch-soqoli oʻsib ketgan bolasining ayanchli ahvolini Maniko xonim bolaxonada yigʻlab kuzatib turardi. U bolasining oldiga chiqmadi, boʻyniga osilib yupatmadi. Sudze endi unga suyukli farzand emas, umumxalq la’natiga uchragan jirkanch bir kimsa edi. Oradai biron oy oʻtib, Maniko xonim chodraga oʻralib, ibodatxonaga bordi. Muqaddas Budda poyiga qoʻyilgan tilla barkashga roʻmolchaga tugib kelgan oltin-javoxirlarni, qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan ziragu bilakuzuklarini, jamiki taqinchoqlarini jaranglatib toʻkadi. Tiz choʻkib Buddaga tavba-tazarrular qiladi. Asta oʻrnidan turib ichkariga kirib ketadi. Ikkinchi jaxon urushi arafasida Parijda boʻlib oʻtgan «Goʻzallar tanlovi»da Maniko xonim birinchi oʻrinni egallab toj kiygan edi. Frantsuzlar uni «Oftob oyim» deb atashgandi. Hatto bir gazeta «Bugun kuyosh Parij ufkidan koʻtarildi» deb yozgandi. Teigsiz goʻzal, beiixoya dono. butun Yaponiyatshng faxri boʻlishga arziydigan bir malak - Oftob oyim roxibalar libosini kiydi, roxat-farogʻatdan kechib, monastirda qoldi. Sudzening ahvoli ogʻir edi. U oʻlib oʻlolmasdi, tirik qolishning aslo iloji yoʻq edi. U samolyotda uchib borib dugaman istehkomiga urilib, portlab ketmaganiga ming-ming pushaymonlar yerdi. Oxiri u oʻzini dengizga tashlab choʻkib oʻlishga qaror qildi. Dengiz shovullar, toʻlqinlari kirgʻoqqa sapchib, Sudzening tizzalariga urilardi. Dengizning qirgʻoqqa yaqin joylari sayoz edi. U asta-sekin suv kechib boraveradi. Suv tizzasidan kelardi. Keyin beliga chiqadi... Yepirilib kelgan toʻlqin uni orqaga siltab, yana qirgʻoqqa uloqtirib tashlamoqchi boʻladi. Toʻlqin orqaga qaytishda uni dengiz ichkarisiga sudrab ketdi. Sudze yerda yurganda bunchalik azobni koʻrmagandi. U tik holatda quloch otib suzolmasdi. Gʻildirak esa uni choʻkib ketishga qoʻymasdi. Faqat boʻynidangina gʻildirakka osilib turardi. Toʻlqin uni hali u yoqqa, hali 6u yoqqa uloqtirar, har uloqtirganda boʻyni uzilib ketadiganga oʻxshardi. Uning 6u axvolini olisroqdan kuzatib turgan odam, kimningdir kallasini uzib gʻildirak oʻrtasiga qoʻyishibdi, deb oʻylagai mumkin edi. Bir hafta taom yemaganidan Sudze kuchdan, darmondan qolgan edi. Oxiri u xushidan ketdi. Uni rus dengizchilari katerga chiqarib olganlarini bilmadi. Matroslar gʻildirakni arralab boʻynidan olib tashlashdi. Uning oʻzi esa ikki kundan keyin xushiga keldi... Dyun uzoq gapirdi. Baxtsiz, shoʻrpeshona mahbuslar dunyoning jami tashvishlarini unutib, barq urib uxlayotgan oromli saraton tunida Dyun bilan ikkimiz hech bir mamlakatga oʻxshamagan buyuk Yaponiya toʻgʻrisida dum-dumaloq oy ruda uyumlari orqasiga botib ketguncha gaplashib oʻtirdik. Dyun vatani toʻgʻrisida gapirmas, goʻyo qoʻgaiq kuylayotgan, goh zavq-shavq bilan, goh faryod urib doston oʻkiyotgandek edi. Sudze betiga oftob tushishi bilan ikki qoʻlini quyosh tomon choʻzib buyuk Yaponiyaga, Quyoshga, Ulugʻ imperatorga yolvorib tavallolar qiladi: — Ey mening buyuk Yaponiyam. Ey mening har kuni bittadan quyosh tugʻadigan kunchiqar vatanim. Ey mening otam, padarim, yagona sigʻinganim imperatorim! Kechir meni. Samuraylik burchini oʻtolmagan, senga oʻgʻil boʻlishga noloyik qoʻrqoq, yurt ishiga, yaponiya ishiga, imieratorning oʻgʻli degan sharafni oqlolmagan badbaxt kamikadze Sudzeni kechir. Shu joyda ming-minglab chaqirim olis yurtda turib sening sharafingga xarakiri qilib jon berishimga ijozat ber... Imperator jim. Quyosh jim... Har kuni shu ahvol. Har kupi Sudze shu tomda oftobga, yaponiyaga, imperatorga tavallolar qiladi... Kunchiqar tomonda ufq oqarib qoldi. Mana shu oppoq ufq asta boʻzara boshlaganda Sudze tomga chiqadi. — Boʻldi endi, Dyun, borib yot. Jindek uxlab ol. Boʻlmasa, yuraging yana xuruj qiladi. Dyun bosh chayqadi. — Uxlayolmayman, yurtimga tezroq ketgim kelyapti. Beriya otilgandan keyin «Troyka» qarori bilan qamalganlarning ba’zilariga zonadan tashqariga chiqib ishlashga ruxsat berilgan edi. Shunday imtiyoz mepga ham berilgan. Bugun ertalab boʻyoq olish uchun shaharga ketgan edim. Qaytib zonaga kirsam, darvoza oldida yaponlar toʻplanib turishibdi. Dyun yugurib oldimga keldi. — Tovarish Axmed, qayoqlarda yuribsan? Bizni bugun olib ketisharmish. Koʻrisholmay qolamiz deb, tashvishlanib turgandim. Atrofga qarayman. Hamma yapon mahbuslari shu yerda. Fakat Sudze yoʻq. U tomda oftob nuriga belanib, kunchiqar tomonga qarab turibdi. Shtabdan kelgan mayor Kuzin roʻyxat oʻqiy boshladi. Nomi oʻqilgan mahbus darvoza tomonga yurishi kerak. Oʻn bir yil tutqunlikda yashagan yaponlar shu topda ozodlik deb atalgan buyuk bir olamga qadam bosa boshladilar. Nihoyat, roʻyxatdan Dyunning nomi oʻqildi. — Xayr endi, tovarish Axmed. Ogʻir kunlarimda xamdard boʻlganing uchun, topgan bir burda noningni men bilan baham koʻrganing uchun, gʻam-anduxga botgan damlarimga sherik boʻlganing uchun rahmat. Endi koʻrisholmaymiz, xayr, omon boʻl! U koʻzda shashqator yosh bilan darvoza tomon ketdi. Roʻyxatdan Sudzening nomi chiqmadi. U kirxona tomida turib, yuz-koʻzlarida quvonch porlagan xamyurtlariga alam bilan qarab turardi. Shtab oldiga kelib toʻxtagan «ZIS-101» mashinasi dan kora frak kiygan savlatli bir yapon tushdi. U Yaponiya elchixonasining xodimi edi. U ozodlikka chiqqan yaponlar bilan bir-bir koʻl oligaib koʻrishdi. Nimalardir dedi. Yaponlar karsak chalib. qiyqirib yuborishdi. Ular yigʻlab, bir-birlarini tabriklashardi. Shu payt sherning oʻkirishiga oʻxshash bir ovoz ularni Sudze tik turgan kirxona tomiga qaratdi. Mahbuslikda oʻn yildan ortiq ovoz chiqarmay zabun yashagan Sudze ichida yigʻilib qolgan xamma tovushlarini jamlab qichqirayotgandek edi. — Kunchiqar Vatanim, mening Yaponiyam! Kechir, burchini oʻtolmagan badbaxt oʻgʻlingni kechir! Kechir!.. Uning qoʻlidagi dudama pichoq oftob tigʻida chaqnab ketdi. U pichokni yalangʻoch tanasining chap biqiniga zarb bilan urib, oʻng biqini tomon tortdi. U ogʻriqni ham unutib, ikki oyogʻi oraligʻida osilib qolgan ichak-chavoqlariga ham parvo kilmay, xamon hirqirab qichqirardi: — Japan! Japan! Mening Vatanim, Japan! U shunday deya turib tunuka tom qirgʻogʻiga yiqildi. Oʻzining qoni halqob boʻlib qolgan tom qirgʻogʻida belidan osilib yotardi. U bir muddat tipirchilab turgandan keyin sirpanib yerga shaloplab tushdi. Tarnovdan oqayotgan qaynoq qoni endi oʻzining ustiga sharillab quyilardi. Bu mudxish manzaradan badanlarim muzlab ketgandek boʻldi. Uni kuzatib turgan yaponlar yuzlarini ters oʻgirishmadi. Har qalay, Sudze sobiq boʻlsa xamki yapon edi. U umrining soʻnggi daqiqasida yaponligini isbot qildi. Oʻ yapon boʻlib olamdan oʻtdi. Japan, Japan, deb jon berdi. Zonadan chiqkanimda yaponlar avtobus oldida toʻplanib turardilar. Dyun olazarak boʻlib meni kutayotgan edi. — Tovarish Axmed, suvratga tushaylik. U gaunday deb boʻyniga ikkita apparat osgan yapon fotomuxbirini boshlab keldi. Dyun, Iosiro uchovimiz yelkalarimizga koʻl tashlab suvratga tushdik. Boshqalar allaqachon avtobusga chiqib boʻlgan. Ammo Dyunga oshilmasdi. Meni bagʻridan qoʻyib yuborgisi kelmasdi. Hiqillab yigʻlardi. Alik Chetkauskasga tashqariga chiqishga ruxsat yoʻq edi. U tomga chikib Dyunga qoʻl siltab xayrlashardi. Avtobus ikki marta signal bergandan keyingina meni bagʻridan qoʻyib yubordi. U avtobusga chiqqandan keyin xam derazadan qoʻl chiqarib, kaftlarini oʻpib silkitardi. U ketdi. Hijron azoblaridan, xoʻrliklardan qutulib yurtiga ketdi. Oradan oylar oʻtdi. Biz yashayotgan qamoq-lagerga yuz minglab baxtiqaro maxbuslar kelib ketgap. Bu mustahkam devorlar, tikanli simlar goʻyo xech narsani koʻrmayotgandek gung-soqov edi. Biroq oʻn yilning nari-berisida kelib-ketgan yapon mahbuslarini xech kim unutmasdi. Ularning ahilligidan, odobidan, sezgiru topagʻonligidan, bir ish qilsa, astoydil mehr bilan qilishidan gapirishardi. Ayniqsa, Dyunni koʻp gapirardik. Uning «L»ni «R» deb talaffuz qilishini eslardik. U «lager»ni «Rager», litvalik rassom Alikni «Ritovets Arik» deyishini eslab kulishardik. Bir shum xabar koʻnglimizni vayron qilib yubordi. Olib ketilgan yaponlarning hammasini Imperatorning maxsus buyrugʻi bilan Vatan xoinlari sifatida dengizga choʻktirib yuborishgan emish. Bu sovuk xabarga birov ishondi, birov «parasha» deb qoʻya qoldi. Usha vokealarning boʻlib oʻtganiga roppa-rosa ellik yil boʻldi. Yaqinda taqdir taqozosi bilan, toʻgʻrirogʻi, «Kelinlar koʻzgʻoloni» bahonasida olis Amerikaga — Atlantika okeanining nariyogʻiga borish manglayimga 6itilgan ekan, bordim. Nyu-Yorkda orzu qilib yetib boʻlmas joylarni koʻrdim. Mashhur afsonaviy Brodvey shohkoʻchasini, Amerikaning timsoli boʻlib qolgan Ozodlik haykalini koʻrmok nasib qildi. Ayniqsa, Manxettenda BMT karorgoxi oldida xilpirab turgan bayroqlar qatorida Uzbekiston bayrogʻini koʻrganimda, mijjalarimga yosh qal-qib chikkanini sezmay qoldim. Uzbekiston elchixonasi xodimlari, atayin Vashingtonga kelib muzeyni koʻrmay ketsangiz, keyin afsuslanib yurasiz, mashhur Vashington muzeyida buyuk bobomiz Alisher Navoiyning oʻz qoʻli bilan yozgan ikkita gʻazali bor. Albatta, borib koʻring deb, maslahat berishdi. Oʻsha kuniyoq bordim. Afsuslar, boʻlsinki, muzeyning Qoʻlyozmalar boʻlimi berk. Maxsus mutaxassislar qoʻlyozmalar holatini oʻrganayotgan ekan. Afsus-nadomatlar bilan qaytib chikdim. Muzeyda koʻrsa arziydigan millionlab eksponatlar bor. Oʻshalarni koʻrib qoʻya qolsam ham boʻlardi. Ammo, ochigʻini aytsam, Daho shoirimizning qoʻlyozmasi oldida muqaddas Ka’ba toshini tavob etgandek buyuk e’tiqod bilan bosh egib turmoqchi edim. Niyatimga yetolmadim. Boya shofyor bu yerda kamida ikki soat boʻlasiz, shoshilmay koʻravering, men bir yarim soatlarda kelaman, degandi. Qayoqqa borishimni bilmay, muzey hovlisidagi gulzor yoqasiga qoʻyilgan skameykaga omonatgipa oʻtirdim. Ertaga Amerika safarim poyoniga yetadi. Vashingtondan mashinada toʻrt yuz kilometr yoʻl bosib Nyu-Yorkda Kennedi nomidagi aeroportga borigaim kerak. U yogʻi Toshkentgacha oʻn besh yarim soat okean ustidan uchib oʻtaman. Elchixopaga borib safar tadorigini koʻrishim kerak. Aksiga olib, shofer ham bir yarim soatdan keyin keladi. Uni kutishdan boshqa ilojim yoʻk edi. Skameykaning narigi boshida oʻtirgan, yoshini aniqlab boʻlmaydigan bir yapon qariyasi menga qarab hadeb jilmayadi. Koʻzini oladi, yana qaraydi, iljayadi. Hayron boʻldim, nega u bunaqa qilyapti. U surilib yonimga keldi. — Viy, tovarish Axmed?! — deb soʻradi chala-chulpa rus tilida. Hayron boʻldim. Dunening narigi burchida meni taniydigan odam bor ekan, deb oʻyladim. — Rutfirro pomniti? — dedi u kulib. Biz lagsrda Dyun Yerosini «Rutfirro» deb atardik. Men Dyunga uchinchi barakdagi muqovachi Lutfulloni chaqirib kel, deb iltimos qilganimda u muqovachini topolmay, Rutfirro yoʻq ekan, deb javob qilgan edi. Ana shundan keyin ba’zilar uni Rutfirro deb ataydigan boʻlishgandi. Buni notaniga chol qasqdan biladi ekan deb xayron boʻldim. — Tovariga Axmed, bundan roppa-rosa qirq besh yil oldin, siz bilan qamoq-lagerida birga boʻlganmiz. Esladim. Bu — Dyunning eng yaqin doʻsti Iosiro edi. Ammo lagerdan boʻshab ketgan yashjlarni Imperatorning maxsus buyrugʻi bilan dengizga choʻktirib yuborishgan deb eshitgan edim... U tizzamga qoʻlini qoʻyib, Dyunni eslaysizmi, deb yana soʻradi. — Bu ajoyib, olijanob insonni unutib boʻladimi?— dedim afsuslanib. U paytda Iosiro oʻttiz yoshlarda edi. U uylangan paytlarini, qayligʻi bilan ikki marta Kabuki teatriga borganini, mashxur aktyorlar ijro etgan rollarni xuddi tushida koʻrgan voqealarni aytib berayotgandek gapirardi. Aytgancha, uning egizak qizlari bor edi. — Qizlaringiz bilan, xotiningiz bilan diydor koʻrishdingizmi? — deb soʻradim. — Bitta qizimni topdim. Xotinim bilan bir qizim atom nurlanishidan xalok boʻlishgan ekan. U xassasishshg uchi bilap sr chizib uzoq turib qoldi. — Men sizni koʻp eslayman. Esingizdami, ketar chogʻimizda Dyun, siz uchovimiz suvratga tushgan edik. Oʻsha suvratni qora kunlarimizdan xotira deb saqlayman. Qizim shu muzeyning Yapon boʻlimida ilmiy ish qilyapti. Kuyovim diplomat. Elchixonada ishlaydi. Qizimning ketidan bu yoqlarga kelib qolganman. Ikki nevaram bilan ovunib yuraman... Uning gapini boʻldim: — Sizlarpi depgizga choʻktirib yuborishgan, deb eshitgan edim... — Yolgʻon gap. Bu «parasha» gap. Hammamiz sogʻ-omon yurtimizga yetib kelganmiz. — Dyun omonmi? Bola-chaqali boʻlib ketgapdir? -deb soʻradim undan yaxshi bir gap eshitish ilinjida. — Dyup endi yoʻq, — dedi Iosiro hasrat-nadomat bilan. — Kemada ketayotganimizda Dyunning yuragi ikki marta xuruj kildi. Vrachlar arang saqlab qoligadi. Kemamiz qirgʻoqqa yetib borganda bizni kutib olish uchun Iegate portiga chiqqanlarning son-sanogʻi yoʻq edi. Oʻzingiz bilasiz, Dyunning xech kimi yoʻk, yetimxonada oʻsgan. U kemadan tushib, hech narsaga qaramay, qirgʻoq boʻylab, toʻlqinlar yuvaverib billurdek shaffof kilib qoʻygan kumlarni toʻpik boʻyi bosib ancha nari ketdi. Kurtkasini yechib uloktirdi. Bukchayib oʻtirdi-da, shoʻr qumni oʻpa boshladi. U bir bukchayganicha boshini, qaddini koʻtarmadi. Toʻlqinlar uning ustidan sapchib ikki-uch metr oʻtib kstdi. Dyunning gavdasi toʻlqip ostida koʻrinmay koldi. Toʻlqin orkaga qaytdi. Dyun tomonga yugurdim. Yetib borgunimcha, uni yana ikki marta toʻlqin bosdi. Uni koʻltigʻidan koʻtarmoqchi boʻlgandim, eplolmadim. Dyun kadrdon yurtishshg billur qirgʻogʻini oʻpib, jon taslim kilgan edi. Labidan okqan qonni qum shimib ketayotgandi. Mendan narida gullab turgan Sakura tagida qora chodirga oʻralib bir rohiba odamlarga javdirab, qarar, yum-yum yosh toʻkardi. U bir vaqtlar parijliklar xusniga mahliyo boʻlib, Oftob oyim deb atagan tengsiz goʻzal Maniko xonimga endi oʻxshamasdi. Koʻzlaridan nur qochgan, archilgan shaftolidek pushti yuzlarini rang tark qilgan, farzand dogʻi uni gʻijimlab tagalagan, afv qilinganlar orasida mening bolam ham bormikin, degan oʻyda kelganga oʻxshardi. Uning oldiga borolmldim. Dyun bilan ovora edim. Dyunni oʻz qoʻlim bilan qabrga qoʻydim. Qabri boshiga bir tup Sakura koʻchatini ekib qoʻydim. To bu tomonlarga kelgunimcha xar baxor uning qabri boshiga borib uzoq oʻtirardim. Sakura gullari toʻkilib, pushti rangga oʻralgan qabr poyiga tiz choʻkib, birga kechirgan kunlarimizni koʻz oldimga keltiraman. Men esam, lagerda Dyun bilan soʻnggi uchrashuvimni eslayman. Oʻshanda oy dum-dumaloq, oppoq edi. Oʻshanda Dyun Vatanimdan bir tomchi qon qarzdorman, degandi. Shu gapi uchun uni qattiq soʻkkan edim. Qarang-a! U niyatiga yetibdi. — Tovarish Axmed, hozir kuyovimga telefon qila-man. Qamoqdan boʻshaganimizda Dyun bilap uchovimiz tushgan suvratni olib keladi. Iosiro yonidan uyali telefonni olib kuyovi bilan gaplashdi. ... Odam bolasi tugʻilgan yurtiga oʻxshaydimi? Bilmadim, men negadir shunaqa deb oʻylayman. Dyunning suvratiga qarayman. U menga har kuni bitta oftob tugʻadigan Yaponiyaga oʻxshab koʻrinadi. Unga qaraganimda buyuk Yaponiyani koʻrib turganga oʻxshayman. Bodroqdek gʻuj-gʻuj gullagan Sakura soyasida Dyun orom uyqusida yotibdi. Dengiz tomondan shamol estanda Sakura gullari duv toʻkiladi. Goʻyo kabr ustiga pushti koʻrpa yopib ketgandek boʻladi. Dyun okean dovullarining dolgʻali tovushlarini, chagʻalaylarning qiyqiriqlarini eshitib yotibdi. 2001 yil 20 yanvar

Muallif: Said Ahmad