Kuyov (komediya) [Said Ahmad]

Kuyov (komediya) [Said Ahmad]
Kuyov (komediya) [Said Ahmad]
(Uch parda, uch koʻrinishli komediya)
Ishtirok Etuvchilar:
Gʻanivoy — seleksiyachi, beva, 67 yoshlarda.
Qudrat — uning oʻgʻli, 50 yoshlarda.
Rahima — Qudratning xotini.
Bahri — Gʻanivoyning katta qizi.
Nazmi — kichik qizi.
Erkin — Kudratning oʻgʻli. Fotograf.
Joʻravoy — Gʻanivoyning qoʻshnisi.
Mahsum — Nazmining eri.
Zebinisa — kolxoz raisi.
Anzirat
Jamila
Xolnisa
Zumrad
Rahbar
Qumri
Asal — qishloqdagi beva xotinlar.

Birinchi Parda
Birinchi Koʻrinish
Ozoda, shinam hovli. Oʻrtada chorboqqa chiqadigan eshik. Devor orqasidan teplitsa tomi koʻrinib turibdi. Ertalab, tongotar payt. Ayvonga nonushta tayyorlangan. Sahna chetida Gʻani ota zalga tsskari qarab taburetkada oʻtiribdi. Oyogʻi tagida togʻora. Unda yuvib, siqilgan kiyimlar. Ayvonda oʻgʻli Qudrat bilan kelini Rahima unga hayron karab turishipti. Qudrat uzoq pauzadan keyin tslefon trubkasini olib, shangʻillab gapira boshlaydi.
Qudrat. E, tezroq kelmaysanmi, opa? Hammayoq qiyomat-qoyim boʻlib ketdi-ku. Gapni choʻzma. Kelsang bilasan. Aytib qoʻymasam, keyin mendan xafa boʻlib yurasan. Pochchani ham olakel. Ha, aytgancha, komandirovkada edi-ya. Oʻzing kelaver, boʻlmasam.
Trubkani joyiga qoʻyib, ayvondan tushib, dadasi oldiga keladi.
Shu yaxshimas-da, dada. Musicha kukulamay turib olib, sahardan hovliga chiqib kir yuvganingiz nimasi? Odamlar koʻrib qolishsa biz nima degan odam boʻlamiz? Unaqa qilmang-da, dada.
Gʻani. Ha, yoqmadimi? Nomus qildingmi? Agar nomus qilish qoʻllaringdan keladigan boʻlsa, endi koʻrasanlar. Koʻylak-ishtonimni avtobus ostanovkasigacha opchiqib yuvaman.
Togʻoradagi kirlarni koʻtarib koʻcha tomonga yuraboshlaydi.
Rahima. Axir, unaqamas-da, dadajon. Bizni el-yurtga sharmanda qilmokchisiz. Egningizdan pesh tushgan kiyimni pesh yuvib turgan boʻlsak. Ikki haftadan beri kiyimingizni bizga bermay oʻzingiz yuvyapsiz. Muni qarang, ochilmapti. Kiri shundoq turipti. Uning ustiga dazmol qilmay kiyib ketipsiz. Birov koʻrsa, kir yuvmay keliningning koʻli sinsin, demaydimi.
Gʻani. Joning achimay qoʻyaqolsin. Joni achiydiganim oʻn bir yil boʻldi, qora yerning tagida yotipti. Tirikchiligim it yotish, mirza turish boʻlib qolganiga oʻn bir yil boʻlgan. Obidaginam boʻlganda menga bu kunlar qayoqda edi.
Rahima. Bizdan nima yomonlik koʻrdingiz, axir? Ovqatingiz tayin, oʻrningiz soligʻliq, kiringiz yuviqlik, yaktagingiz u yoqda tursin, paytavangizga ham dazmol bosamiz, oʻngigayam, teskarisigayam bosamiz. Durustroq kiyinib yuring, deymiz. Kimsan, butun mamlakatga taniqli limonchi seleksioner boʻlsangiz. Haftada bir televizorga chiqib limondan gapirsangiz, gazetayu jurnallarda tinmay svetnoy suratingiz chiqib turgan boʻlsa. Hali Turkmaniston, hali Tojikiston, hali Qirgʻizistondan telefon ustiga telefon qilib, limonni qanaqa ekadi, koʻchatidan bittagina olishni iloji bormi, deb soʻrab turishgan boʻlsa. Sal mundoq oʻz obroʻingizga yarasha ish tutingda, jon dadajon.
Gʻani. Kechqurun boʻldi deguncha hammang uy-uyingga kirib ketasan, magazin qorovulining itidek bitta oʻzim qolaman.
Rahima. Voy, uyga kirib yoting. Birov kirma deyaptimi? Choyxonaga chiqing. Klubga boring, mana shundoq yonimizda. Har kuni indiyskiy kinolar boʻladi.
Gʻani. Kino deydi-ya. Obidaginam tashlab ketgandan buyoq kino nimaligini bilmayman.
Qudrat. Endi qandoq qilamiz, dada. Anosi oʻlmagan kim bor, atosi oʻlmagan kim bor, qandoq qilamiz.
Gʻani (sapchib oʻrnidan turib ketadi). Iya, iya, hali niyatlaring shumidi?! Onangni ketidan meni ham joʻnatmoqchimisanlar? Oʻlimimni kutib oʻtirgan ekansanlar-da. Yoʻ-oʻq, men hali-veri oʻlmayman. Bu dunyodan umidim koʻp. Qiz olib senlarni bir kuydirmasam!
Qudrat. Sal pastroq tushing, dada, juda balandga chiqib ketdingiz.
Gʻani. Uylanolmaymanmi, a, uylanolmaymanmi? Shu zax, qorongʻi uyda koʻkragimni zaxga bosib muzdek yostiqni quchoqlab gʻingshib yotaveramanmi?!
Qudrat bilan Rahima bir-biriga ma’noli qarab olishadi.
Rahima. Voy, tavba! Oʻgay onali boʻladiganga oʻxshaymiz. Notavon koʻngilga qoʻtir jomashov, degan ekan, bir dono odam. (Kesatib.) Qanaqasidan boʻlsin, boyevoyrogʻidanmi, yo pishib, yetilib ana ketaman, mana ketaman deb hilvirab turganidanmi? (Qudrat uning yoniga kelib, koʻp jigʻiga tegaverma degandek, sonini chimchilaydi.) Karnaychi bilan surnaychiga xabar berib, ocheredga yozilib qoʻyish kerak ekan. U oʻlgurlarning ham qoʻli-qoʻliga tegmaydi.
Koʻchadan dod ustiga dod solib Nazmi kiradi. Hansirab, terlab ketgan, sochlari toʻzgʻigan.
Nazmi. Voy dod! Voy dod! Onaginamdan ayrilib qoldim. Mehribonimdan ayrilib qoldim. Sandiq toʻla sariq gul, taqsam ado boʻlmaydi, onaginamni dardini aytsam, ado boʻlmaydi. Shu hovlilarda selkillab yursangiz boʻlmasmidi? Savlatim onam, davlatim onam. Bizni odam qilguncha sochi supurgi, qoʻli kosov boʻlgan onam. Voy dod! Voy dod! Kimlarga aytay yurakdagi dardimni!
Qudrat. Boʻldi-ey, onangni oʻlganiga oʻn bir yil boʻldi-yu, endi yigʻlaysanmi? Oʻlganda qayokda eding, kurortda eding. Telegramma bersam ham kelmagansan. Yigirmasiga zoʻrgʻa yetib kelgansan.
Nazmi. Voy, menga nega zugʻum qilasiz, akajon? Axir sersam oʻlgurni mazasi yoʻq edi. Putyovkamdan hali oʻn yetti kun bor edi.
Gʻani. Dod, de, onang tirilib keladi.
Nazmi. Onaginamni boshqatdan oʻldirdinglar. Bu gaplarni eshitib, goʻrginangizda qandoq yotibsiz, onajon. Uy toʻla limon, bittaginasini yemay oʻlib ketgan, onaginam.
Qoʻlida gulqaychi bilan uzumni xomtok qilayotgan Joʻravoy u tomonga qaraydi.
Joʻra. Tinchlikmi? Nima gap boʻldi? Birontasi yana limon uziptimi?
Gʻani. Bu yoqdan aylanib chiq. Dardimni sen bilasan. Ellik yillik devor-darmiyon qadrdonimsan.
Joʻra devor oshib tushadi.
Joʻra. Oʻzi nima gap boʻldi? Hoy, qizim, sen birpas shangʻillamay turgin.
Qudrat. Dadam uylanmoqchilar.
Rahima. (sevinib). Shundoq, oʻrgilay.
Joʻra. Iya, rostdanmi? Yo, tavba! Uylanib nima qilasan? Dardisarni boshingga urasanmi? Toʻringdan goʻring yaqin boʻlib qopti-ku, uylanishga balo bormi! Xotin zotining turgan-bitgani dahmaza-ku. (Belbogʻidan tortib silkitadi.) E, bu ahvolda toʻyning ertasiga oʻlib qolasan. Limon yeyaverib, limon gulini hidlayverib sovugʻing oshib ketibdi.
Gʻani. Koʻp valdirama. Otam rahmatli toʻrt marta uylanganlar. Uzumni gʻoʻrasini gʻarch-gʻarch chaynardilar, turpni suvini ichardilar, xom anorni yemasalar uxlolmasdilar. Shuncha nordon narsa yeb sovuqlari oshmagan. Qaytaga sakson bir yoshlarida Hasan-Husan farzand koʻrganlar. Sen nima deb oʻtiripsan, limon deydi-ya!
Nazmi. Voy dod! Olgan xotini Hasan-Husan tugʻib bersa hovlining hammasini olib qoʻyadi. Oyimdan qolgan merosga ega chiqadi.
Qudrat. Ovozingni oʻchir! Oyingdan nima qopti? Bitta mis barkash bilan toʻrtta sopol lagan qolgan. Ol, kerak boʻlsa!
Bahri (eshikdan kirganiga ancha boʻlgan. Gaplarga quloq solib turgan edi). Hali shunaqami, hali shunaqami? Oʻttiz ikkita nevara koʻrgan, yettita quda tutgan odamdan shu gap chiqdimi? Voy, qudalarim oldida nima degan odam boʻlaman? Nevara-chevaralarimga nima deyman? Yaqinda qiz uzatadigan odamman. Uxojorniy cholning nevarasi ekan, deb sovchilar ostonamdan qaytib ketadi. Hoy, Qudrat, nima qilib serrayib turibsan? Chaqir oʻgʻlingni. Erkiningni chaqir!
Qudrat. Nima qilasan, uni, opa?
Bahri. Chaqir uni. Chaqir dedimmi, chaqir!
Qudrat. (uyga qarab). Ho, Erkin, Erkin-ov! Suratni keyin ishlarsan, bu yoqqa chiq!
Ichkaridan boʻyniga fotoapparat osgan, soqoli koʻksiga tushgan Erkin chiqadi.
Bahri. Mana! Mana! Mana shu nevarasi boʻladi. Nevarasining soqoli koʻksiga tushadi. Nevarasi hassasiga tayanib qolgan cholga qaysi likildoq kampir tegadi. Bu gap kimdan chiqqan boʻlsa, noma’qul buzoqning goʻshtini yepti.
Rahima. Qoʻying, opa, uylansalar uylanaqolsinlar. Koʻngil ekan-da!
Nazmi. Voy dod! Kennoyim dadamdan qutulolmay yurgan ekan. Bu gap shu kishidan chiqqan. Bir kosa osh berish, bitta koʻylagini yuvish malol kelganidan dadamni uylantirmokchi. Qaysi kelin er urugʻiga el boʻlgan!
Bahri. Agar dadaginam sizlarga malol kelayotgan boʻlsalar, men olib ketaman. Biznikida turadilar.
Joʻra. Bahri, seni yaxshi bilaman. Eringni ham kaftimning chizigʻidek tochniy bilaman. Birinchidan, Gʻani bir buyum emas, hamma olib ketaveradigan. Uy kerak boʻlsa, respublikaning qaysi burchagiga borsa professorlar ololmagan uyni berishadi. Negaki, bunaqa limonchi hali yetti iqlimda paydo boʻlmagan. Bu gap, gap emas. Ikkinchidan, sen uni bekorga olib ketmaysan, uni oʻzidan koʻra pensiyasi kerak senga, bildingmi?
Bahri. Sizdan qachon bir shirin gap chiqqandiki, endi chiqadi. Manavi kelin bilan Joʻravoy togʻaning tili bor.
Nazmi. Oyimni ham shu kelin sil qilib oʻldirgan.
K u d r a t. Ogʻzim bor, deb har gapni aytaverasanmi? Oʻchir ovozingni!
Nazmi. Agar dadam uylanadigan boʻlsalar, xotinlariga sirka ichirib, akashak qilib oʻldiraman. Limonxonaga oʻt qoʻyib, kulini koʻkka sovuraman.
Joʻra. Endi menga kdranglar. Bunaqa valaq-vuluq qilgan bilan ish bitmaydi. Doʻppini olib qoʻyib, gaplashaylik. Men Gʻanivoy tomonda turib gaplashay. Sizlar koʻpchiliksizlar, men tomonga ikki kishi oʻtsin. Shunda ikki yoq bab-baravar ovozga ega boʻladi. Qani, kim oʻtadi? (Nazmi bilan Bahri hammaga sinchkovlik bilan qarab turishadi.) Hoy kelin, sen men tomonga oʻt. Erkin ham oʻtsin.
Bahri. U yosh bola-ku. Nimani biladi.
Joʻra. Iya, iya! Shu yosh bolami? Soqolini qara. Lev Tolstoyga oʻxshaydi. Xoʻsh desangiz, bu tomoni hal boʻldi. Gap bundoq. Men tomondagilar Gʻanining uylanishiga tarafdor. Siz tomondagilar qarshi. Kelishdikmi? Qani, qaysi tomondagilar gap boshlaydi?
Nazmi. Men boshlayman. Biz qarshimiz.
Joʻra. Sababini ayt.
Nazmi. Qarshimiz, vassalom.
Joʻra. Bu gap emas. Dadang oltmish yetti yoshda. Grajdanlik huquqi oʻzida. Bola-chaqalaridan tinchigan. Birini erga berib, birini uylantirib, qarzidan qutulgan. Endi uylanmoqchi ekan, ixtiyori oʻzida. Sen qarshi boʻlasanmi, boʻlmaysanmi, buni ahamiyati yoʻq.
Nazmi. Boy, amaki, bilib gapiryapsizmi?
Bahri. Bular shunaqa, pochchang oʻlgur ham agar men oʻlib qolsam, bu yoqdan tuproqqa tiqadi-yu, mozorboshidan qaytishda surnay chaldirib, bittasini uyga olib keladi.
Gʻani. Kuyovimni koʻpam yomonlayverma. Durust bola u.
Bahri. Yomonlayotganim yoʻq. Bitta yaxshi erkak sizmi? Shundoq onaginamni arvohini chirqillatyapsiz.
Qudrat. Bunaqa mayda, ipirisqi gaplarni qoʻyinglar. Asosiy gapdan gaplashaylik. Dadam yeyish-ichishdan kam emaslar. Kiyimlari yuvuqsiz qolgani yoʻq. Ammo qariganda bitta tanmahram zarurligini bilaman. Ammo oltmish yetti yoshga kirib uylansalar, eshitgan quloqqa juda xunuk gap-da.
Joʻra. Qudratjon, sen ham oʻzimni bolamdeksan. Kishi keksayganda yotib qolishi bor. Yotib qolgan kishining har xil holati bor. Kelin yechintirib qarolmasa. Qizlar kelib qarolmasa. Senlar ham bir qaraysanlar, ikki qaraysanlar, uchinchi galda burnilaringni jiyirasan. Shunaqa paytda faqat bitta tanmahram bu ishga yaraydi. Hammang oʻz bola-chaqalaring bilan ovorasanlar. Mana, oʻtgan hafta dadang kasal boʻlib qoldi. Hammang ishdasanlar. (Gʻaniga.) Nima yegan eding, ha, qulupnay yeb, ketidan xom sut ichgan ekan. Kelin yaqiniga kelolmadi. Kuniga men yaradim. Yechintirib, oʻzim kiyintirdim. Xoʻsh, shu insofdanmi? Men boʻlmasam, belanib yotaverarmidi? Qani, birortang ayt-chi, yana shunaqa boʻlsa, (Nazmiga) sen qaraysanmi, (Bahriga) yo, sen qaraysanmi? Manavi kelin-ku mutlaqo qarolmaydi. Masalaning bu tomonini ham agʻdarib qaranglar-da.
Nazmi (uzoq pauzadan keyin). Mayli. Men roziman. Ammo bitta shartim bor.
Joʻra. Qanaqa shart, ayt!
Nazmi. Agar xotin olsalar, bu uyda turmaydilar. Dom-pomga chiqib ketadilar.
Joʻra. Oʻzi qurgan uyni tashlab ketadimi? Undan tashqari qishloqda ortiqcha uy yoʻq. Boʻladigan gapdan gapir. Limonxonani tashlab qayoqqa ketadi?
Bahri. Uylanadigan odam bu yogʻini ham pishiq qilsin-da.
Joʻra. Unaqa ahmoq gapni gapirma. Oʻzlaringga gap tegadi. Bordiyu ichkuyov boʻlib ketsa, chidaysanlarmi?
Nazmi. Voy dod! Bizni tashlab xotinlarinikiga ketmoqchimilar?! (Chapak chalib dodlaydi).
Gʻani. Boʻldi, ovozingni oʻchir-ey!
Qudrat. Joʻravoy amaki, boyagi gaplaringizni xoʻp tanamga oʻylab koʻrdim. Juda dono gaplarni aytdingiz. Men dadamning uylanishlariga roziman.
Rahima. Ot qayoqqa yursa, arava ham oʻshaqqa yuradi. Menam roziman.
Nazmi. Men ikki dunyoda rozi emasman.
Qudrat. Seni rozi-rozimasliging kopeyka. Oʻzing uch marta erga tegding, bizdan qaysi biriga rozilik soʻragan eding. Koʻchaga chiqib erkak zotini koʻrsam, kuyovim shu boʻlsa kerak deb, ehtiyotdan salom berib oʻtaman.
Joʻra. Bolam, eshak minib oyoq ostini koʻrgandan, tuya minib uzoqni koʻrgan yaxshi deydilar.
Nazmi. Qachon eshak minibman?! Ogʻzingizga qarab gapiring, amaki.
Joʻra. Seni eshak mindi deyayotganim yoʻq, bolam. Bu bir maqol.
Nazmi. Maqol ham oʻlsin. Endi shu bitta eshak qolgandi maqol boʻlmagan.
Qudrat. Bilib-bilmay gapga aralashmay turgin, maqolni tagida bir gap bordirki, gapga qistiryaptilar. Gapiring, Joʻravoy amaki.
Joʻra. Gapdan ham adashib ketdim. Nima edi? (Oʻylab). Ha, topdim. Uzoqni oʻylash kerak, bolam. Dadang kichkina odam emas. Kimsan, Gʻani limonchi! U yaratgan limon navlari butun Oʻrta Osiyo va Qozogʻistonga mashhur boʻlgan. Hatto Kavkazdan odam kelib, koʻchat olib ketyapti. Gʻanivoy bugun Fargʻonada boʻlsa, ertaga Xorazmda. Biron oy yoʻqki respublika yo oblastga bormagan boʻlsa. Oblastma-oblastь yurib, limonchilarga konsulьtatsiya beradi. Shundoq dadalaring borligiga sevinmaysizlarmi. Koʻksi toʻla orden. Sal kunda geroy boʻlib ketadigan holi bor. Ana shu odamning yonida issiq-sovugʻidan xabar olib turadigan, orqasini qashlab qoʻyadigan bir tanmahram boʻlsa, eh-he, bu chol tushmagur, nima ishlar qivormaydi, deysiz. Apelьsin bilan mandarin chatishmasi allaqachon bitib ketardi. Bitta oʻzlaringni oʻylamanglar-da! Respublikani oʻylanglar. Tushundinglarmi?!
Bahri. Apilьsin oʻlgur bilan mandarin oʻlgurni uylanmay chatishtirsa boʻlmaydimi!
Nazmi. Ha-ya, dadam uylanmasalar apilьsin qurib ketgur chatishmaydimi?
Joʻra. Oʻzimni qizim emassan-da. Shundoq boʻlganda hozir bitta shapaloq yerding.
Qudrat. Toʻxtanglar. Joʻravoy aka, gaplaringiz bir kattakon olimning gapiga teng keladigan gap boʻldi. Dadamga qancha yaxshi sharoit yaratib bersak, u kishi shuncha yaxshi ijod qiladilar. Hoy, Bahri, hoy, Nazmi, senlarni bu atrofda hech kim falonchining xotini, deydimi? Yoʻq, demaydi. Haligacha Gʻani limonchining qizi, deydi. Limonini yegandankeyin, limonchiniyam hurmat qilgin-da. Dada, qizlaringiz vaqillayveradi. Oʻzim sovchi boʻlib uylantirganim boʻlsin.
Rahima. Bu oiladan bitta aqlli bola chiqpb qolgan ekan-da.
Joʻra. Endi bundoq qilaylik. Kuyov bola bilan uyga kiraylik. Sizlar aqllashib, qayerda Gʻanibop kelin borligini bilib, roʻyxat qilinglar. Boʻptimi? Yo, Gʻanivoy, koʻzingni ostiga olib qoʻyganing bormn?
Gʻani (iymanib). Koʻz ostiga-ku, olganim yoʻgʻ-a. Ammo Abdumajidning onasini ham roʻyxatga kiritib qoʻyinglar.
Nazmi. Voy dod! Aslo rozi emasman. Oyim rahmatli shundan xavotirda edilar. Oyim tirikliklarida ham dadam shu Zumrad kampir bilan don olishib yurardilar. Eshitganman. Tegirmon orqasida soating necha boʻldn, deb bilagidan ushlaganlarini odamlar necha martalab koʻrishgan. Yoshi ellik beshga kirib, haliyam ulama takadi. Magazinda sumkasidan pul olayotganda bitta qogʻoz yerga tushib ketganmish. Olib qarashsa, jurnalda chiqqan dadamning svetnoy surati emish. Sharmandasi chiqib ura qochganmish. Moda boʻpti deb, bilagiga erkaklar soatini taqib yuradi. Sira rozi emasman.
Gʻani. Bilib-bilmay gapiraverma. Damskiy soatning miliga koʻzi oʻtmaydi. Mili yirik, yaxshi koʻrinadi deb, shunaqa katta soat taqadi, bildingmi?
Nazmi. Balki soatni ham oʻzingiz olib bergandirsiz.
Joʻra. U boʻlmasa, agronomni onasini koʻrnshsin.
Bahri. Voy, savil, dadam shuni oladilarmi? Sharm-hayo bormi u kampirda. Oʻz koʻzim bilan koʻrganman. Har kuni tong otishi bilan mayka kiyib, qishloq koʻchasida yarim soat yuguradi. Ha, desa, ertalabki zaryadka deydi. Shunaqa qilsa, qon bosimi oshmasmish. Impap boʻlmasmish.
Erkin. Malades kampir.
Qudrat. Sen aralashma, bor, uyga kir.
Nazmi. Yomonning bir qiligʻi ortiq, degandek, bozorga valasapit minib borganiga oʻlaymi.
Bahri. Nevarasini toʻyida beliga roʻmol oʻrab indiycha oʻynagan.
Rahima. Boshida eri yoʻq. Oʻzini shunaqa qilib ovutadi-da. Erga tegsa, quyilib qoladi. Oydek kelin boʻladi. Yoshligida judayam chiroyli boʻlgan deyishadi-ku. Machit buzilsa mehrobi qolar, degandek, haliyam yuzidan nur yogʻilib turadi.
Joʻra. Ha, chiroylikka chiroyli edi. Eri ishqiboz boʻlib qolib, Chust degan joyning Olmos degan parilar qishlogʻidan opqochib kelgan edi. Akalari oʻldiraman deb, qishlogʻimizda ikki oy pichoq yalangʻochlab yurishgan.
Nazmi. Chiroyli boʻlmay oʻlsin. Ming chiroyli boʻlgani bilan, bari bir popiris chekadi.
Rahima. Boya aytdim-ku, boshida eri yoʻq, deb. Xumor bostiga popiris chekkan boʻlsa chekkandir. Erga tegsa, darrov xumori bosiladi, qoladi.
Erkin. Bitta oʻrtogʻimning buvisi bor. Juda zoʻr kampir.
Qudrat. Haliyam shu yerdamisan? Bor, uyga kir.
Joʻra. Haydamay tur bolani. Qani, ayt-chi, Erkinboy, qaysi oʻrtogʻingni buvisini aytyapsan?
Erkin. Bitkombinatda biz bilan ishlaydigan fotochi oʻrtogʻim bor. Oti Arkadiy.
Nazmi. Oʻrismi?
Erkin. Yoʻq, oti Orif. Biz uni yangichasiga Arkadiy deymiz. Buvisi juda chiroyli. Qishda muzlarni teshib choʻmiladi.
Bahri. E, anavu Qumri kampirni aytyapsanmi, u gʻirt jinni-ku. Qishda soy boʻyiga borsangiz, shir-yalangʻoch boʻlib, muzni teshib, choʻmilayotganini koʻrasiz.
Qudrat. Qishda choʻmilishni tan sogʻliqqa juda foydasi koʻp-da. Qishda choʻmiladiganlarni morj deyishadi.
Nazmi. Voy oʻlay, morj Shimoliy qutbda yashaydigan hayvon-ku. Zooparkda koʻrganman.
Joʻra. Qanaqasi boʻlsa ham roʻyxatga olib koʻyaveringlar-chi. Birontasi ma’qul boʻlib qolar.
Qudrat. Rayispolkom raisining onasini ham yozib qoʻyinglar.
Rahima. Xozmag mudirining onasi ham durust xotin.
Nazmi. Tishi oʻzinikimi yo hukumat qoʻyib berganmi?
Qudrat. Senga bari bir emasmi? Yo tishi oʻziniki boʻlsa, ovqatni koʻp yeydimi?
Nazmi. Boʻlmaydi. Boshini yuvayotganda koʻrishgan ekan, boʻynida sovun koʻpirmasmish.
Rahima. Shu ham gap boʻptimi. Koʻpirmasa koʻpirmas. Erga tegsa koʻpirib ketadi. Erining oʻzi koʻpirtirvoradi.
Joʻra. Eslaringga kelganini yozib koʻyaveringlar-chi. Bir chekkadan sovchilikka boraverasizlar.
Nazmi. Voy, meni dadamga kimlar tegmaydi. Qayoqdagn qalangʻi-qasangʻilarga boravermanglar.
Qudrat. Singlim, dadamiz bari bir hammasini ololmaydilar. Bittasini oladilar. Ammo-lekin tanlab olib beramiz.
Nazmi. Hali toʻy ham boʻladimi?
Joʻra. Toʻy emas-ku, toʻychiq qilib berasizlar-da.
Bahri. Karnay-surnay chalinadimi?
Joʻra. Karnay chaldirsak, ayb boʻlar-ov! Surnay chaldirib qoʻyaqolsakmikin.
Gʻani. Hech narsa chaldirmaymiz.
Nazmi. Albatta chaldirmaysiz-da. Yo yonboshiga lenta taqilgan, oldiga qoʻgʻirchoq boylangan «Chayka»da qishloq aylantirmoqchimisizlar?
Gʻani. Meni kalaka qilma, bolam.
Nazmi. Oyiginamning qoʻllari tekkan biron buyumni qoldirmayman. Elakniyam, samovarniyam, choʻyan dazmolniyam olib ketaman.
Qudrat. Uyni shipshiydam qilib ketganing yetmasmidi? Har kelganingda biron narsani sudrab ketasan. Govmish sigirimizniyam yetaklab ketgansan, yeliniga oyimni qoʻli tekkan, deb. Uyalmaysanmi?
Nazmi. Nega uyalar ekanman? Kelin ayam oyimni qadriga yetmagandi. Oʻzini qadrlamagan, sigirini qadrlarmidi.
Gʻani. Opket, nimaiki qolgan boʻlsa, hammasini ol. Oyingni qoʻli tekkan devorni ham koʻchirib ket. Faqat menga tegma. Tinch qoʻy.
Bahri. Ana koʻrdingizmi, hali xotin olmasdan bizni begona qilyaptilar. Kelinni kelganda koʻr, sepini yoyganda koʻr. Koʻrarmiz?
Rahima. Gapimni teskari tushunmanglar. Kelin ayam dadamdan qachon qutulaman, deb payt poylab oʻtirgan ekan, deb aslo oʻylamanglar. Otamdan men hech qachon tirnoqcha yomonlik koʻrmaganman. Oʻz qizlaridek koʻradilar. Rahmatli qaynonam ham farishtadek xotin edilar. Endi qandoq qilamiz. Otamizga ham jabr boʻlib ketdi. Bir tanmahram kerak, albatta. Agar xoʻp desanglar, bir kampir bor. Bichish-tikishga chevar. Pazandaligini aytmaysizlarmi! Oʻzi nihoyatda ozoda. Sovunga chidasanglar boʻldi. U yoqqa oʻtsa ham, bu yoqqa oʻtsa ham koʻziga sovun koʻrinsa boʻldi. Har qanday ishini tashlab, qoʻlini yuvadi. Bir kunda yuz marta sovun koʻrsa, yuz marta qoʻlini yuvadi. Choynak-piyola u yoqda tursin, qozonni ham atir sovunda yuvadi. Suhbati shirin xotin. Bir gaplashgan, yana gaplashsam deydi.
Nazmi. Obbo, juda maqtavordingiz-ku.
Rahima. Aslo maktayotganim yoʻq. Sizlar ishonmaysizlar deb, koʻp yaxshi ishlarini aytganim yoʻk. Agar bu xotin maqtaydigan yozuvchining qoʻliga tushsa, eh-he, nimalar demaydi. Sizlarga yolgʻon, menga rost, sigir soqqanda kuyovining aragʻidan paxtaga tomizib, yelinini artadi.
Erkin. Sutini ichganlar kayf qilarkan-da.
Nazmi. Sigirni yeliniga dazmol ham bosadi, deb qoʻyaqoling.
Rahima. Shunaqa ishonmaysizlar-da.
Nazmi. E, oʻlsin, Jamila xolami? Dadamni eski jazmanlari. Boʻlmaydi. Atir surmasa, uyqusi kelmaydi. Nima balo, atirni boshidan quyadimi, koʻchadan oʻtsa, uch kungacha atir hidi kelib turadi. Magazinga kelgan atirlarni sotmay, oʻzi olib qoʻyadi. Boʻlmaydi.
Rahima. Boʻlmasam, sartarosh Orif sariqning qaynonasini olib beraylik.
Qudrat. Qaysi Orif sariq? Tushuntiribrok ayt. Kim ekan, gapni choʻzmasdan ayt-qoʻy-da.
Rahima. Uchkoʻprikdagi sartarosh Orif sariq degan bor-ku. Oʻshaning qaynonasi. Yaqinda uyida katta janjal chiqdi. Sariq oʻlgur arzimagan narsalardan janjal chiqazib, bechora kampirni qiynapti. Kampir bechoraning shu qizidan boshqa bolasi yoʻq, boradigan joyi yoʻq. Hovli-joyini sotib, kuyovining qoʻliga bergan. Tunov kuni aptekani yonida koʻrib qolgan edim. Bechora yigʻlab-yigʻlab humordan chiqdi. Tengim chiqsa tegib ketganim ming marta yaxshi edi, deydi bechora. Menimcha, shuni ham roʻyxatga kiritib qoʻyish kerak.
Joʻra. Juda Gʻanibop kampir ekan. Xoʻsh, oʻzing nima deysan, oshnam?
Gʻani. Mayli, shunga boringlar.
Nazmi. Hech kim bormasin. Roʻyxatdagilarni avval mahallasidan, quda-andalaridan oʻzim surishtiraman. Ana undan keyin sovchilikka borasizlar.
Qudrat. Sen aralashadigan ish buzilmay qolmaydi. Jim tursang boʻlardi.
Bahri. Kelinposhsha bilan ikkovimiz boramiz. Nazmi, sen boshqa ish qil.
Nazmi. Ho, yoqadimi? Boʻladiganini boʻladigan, boʻlmaydiganini boʻlmaydigan qiladigan oʻzimman. Qani, mensiz bir kadam bosib koʻringlar-chi. Ishongan togʻda kiyik yotmas, deb shuni aytarkanlar-da. Agar dadam xotin olsalar, boʻgʻizlayman, degan kim edi?
Bahri. Singiljon, jahl ustida odam nimalar demaydi. Joʻra amakimni gaplarini eshitding-ku. Dadam qulupnay yeb, ketidan xom sut ichib, kasal boʻlganlarida kunlariga sen yaradingmi, men yaradimmi? Bu yogʻinn ham oʻylash kerak. Agar gapning poʻskallasini aytsam, shu ishni qilsak oyim rahmatli goʻrlarida tinch yotadilar. Dadamning notinchligi onaginamning arvohini bezovta qiladi. bildingmi?
Joʻra. Bahrgg, oʻzing ayol ktgshp boʻlsang ham, ammo oʻtil bolaning gapini qilding. Demak, Orif sariqning kaynonasi, shundaymi? Boʻpti. Tugun-tersaklarni tayyorlanglar. Boʻldi, endi men uyga chiqay. Xotinim qidirib yurgandir.
Nazmi. Shoshmang, amaki. Sovchilikka borishni bir-ikkp kun kechiktirib turishga toʻgʻri keladi. (Oʻzicha pichirlab. ) Men tirik ekanman, bu uyga xotin zoti oyoq bosmaydi.
Joʻra. Yana qandoq gap topding?
Nazmi. Kampir degani, bu dunyoga mehmon degani. Bugun bor, ertaga yoʻq. Hammasi pishib, hilvirab turgan narsalar. Bpttasini surishtirmay olib bersagu uch kun oʻtmay oʻlib bersa. Nima, uch kunlik omonat ona deb bir yil qora kiyib yuramizmi? Yaxshilab surishtirish kerak.
Gʻani (toqati toq boʻlib). Axir, nima qil deysan, jon bolam.
Nazmi. Boyagi roʻyxatni menga beringlar. Poliklinikadan hammasnni delosini olib, oʻqib chiqaman. Oʻladiganini oʻladigan, qoladiganini qoladigan qilib, ajrataman. Ana shundan qilib joni qattigʻini tanlaymiz.
Qudrat. Kallangga qoyilman!
Gʻani. E, kallasi qursin.
Maxsum jindek kayf bilan kiradi.
Maxsum. Salomlar boʻlsnn.
Rahima. Nima balo, kayfingiz bormi? Unaqa odatingiz yoʻq edi-ku, kuyov toʻra.
Maxsum. Toʻydan kelyapman, kelinposhsha.
Nazmi. Qanaqa toʻy? Ertalabdan qaysi goʻrda toʻy bor ekan?
Maxsum. Imi-jimida toʻy, xotin. Xufiya toʻy. Orif sariqni qaynonasini erga berib kelyapman. El uygʻonmasdan toʻyni qilib, bitta kinomexanikka uzatdik. Kelinni joʻnatib, Orif aka ikkovimiz kelin-kuyov sogʻligiga jindek-jindek qildik.
Bahri. Qaysi kampirni aytyapsiz?
Maxsum. Oʻzing tushuntir, xotin. Kelinposhshaning mahallasidan-da. Oʻzingiz tushuntiring, kelin. (Rahimaga qaraydi.) Tilim kelishmayapti.
Rahima. Boya men aytgan Orif sariqning qaynonasi erga tegib ketipti.
Hamma bir-biriga hayron qarab qoladi.
Gʻani. Shuni ham xudo koʻp koʻrdi-ya. Olgʻirlar ilib ketishipti-ya!
Gʻani xoʻl kiyimlar solingan togʻorani koʻtarib, koʻcha eshigi tomon yuraboshlaydi.
Nazmi. Ha, qayoqqa? (Sevinib.) Kuyov toʻra?
Gʻani. Avtobus istansasiga. Oʻsha yerda kir yuvaman. Ahvolimni butun qishloq, butun rayon, butun oblastь bilsin.
Erkin. (Kesatib). Koʻchada kir yuvishingizni chet el radiosida ham gapirib qolishsa kerak. Bu ishingiz — gʻirt xato.
Qudrat. Kattalarning gapiga aralashma, deb necha marta aytganman. (Dadasini orqasidan). Hoy, dada, bizni sharmanda qilmang. Hoy, dada...
Gapi ogʻzida koladi. Gʻani koʻchaga chiqib ketadi. Hamma jnm, faqat Nazmi xursand.

Parda
Ikkinchi Parda
Ikkinchi Koʻrinish
Yana oʻsha hovli. Chorboqqa ochilgan eshikdan limonxonaning ich tomoni koʻrinib turipti. Gʻuj-gʻuj limonlar koʻzga tashlanadi. Rahima hovli supuryapti. Tomda, cherdak eshigidan Erkin ning boshi koʻrinib qoladi. U nimanidir qidiryapti. Eshikdan Bahri kiradi.
Bahri. Yaxshi oʻtiripsizmi, kelinposhsha. (U yoq-bu yoqqa qarab). Dadam koʻrinmaydilarmi?
Rahima (u bilan koʻrisharkan). Sartaroshga kiraman, hammomga tushaman, deb, sochiq qoʻltiqlab chikib ketgandilar.
Erkin (cherdak eshikchasidan boshini chiqazib). Oyi, oyi, manavi nima? (Hovliga bir boylam qogʻoz tashlaydi.)
Rahima. Nima balo ekan? (Qogʻoz boylamining changini qoqib ocha boshlaydi.) Eski-tuski qogʻozlar-ku.
Bahri. Hovlining vasiqalaridir-da. (U ham qogʻozlarni titkilab.) Qudratning frontdan yozgan xatlarimasmi?
Rahima. Ukangizning xatlari uchburchak buklangan boʻlardi. Hammasini pachka-pachka qilib, ipga boylab, sandiqqa solib qoʻyganman. Bu boshqacha xatlarga oʻxshaydi.
Bahri (bir xatni qoʻliga oladi). Voy, oʻlsin, lotincha yozilgan-ku. Koʻring-chi, siz eskicha oʻqigansiz, bilarsiz. (Qogʻoz orasidan bir surat yerga tushadi. Shoshib uni oladi va tikilib qoladi.) I-i-y-ya. Yo tavba! Manavinisi dadamlar-ku!
Rahima (u ham suratga tikilib). Voy, rost. Juda yosh paytlari ekan. Yonlaridagi kim boʻldi? Oydek narsa ekan. Qosh-koʻzlari popukdek. Burnilari chimchilab qoʻygandek. Qarang-a, ikkovlari boshlarini boshlariga tegizib tushishgan ekan.
Bahri. Shoshmang, shoshmang. Peshonalari, iyaklari koʻzimga juda tanish koʻrinyapti.
Rahima. E, oʻlsin. Anavi Zumrad kampir-ku.
Bahri. Boʻldi, boʻldi, oʻshaning oʻzi. Voy oʻlmagur-e, yoshligpda judayam chiroyli boʻlgan ekanmi?
Rahima. Haliyam chiroyli. Qosh-koʻzlari yonib turadi. Bu suratning olinganiga kamida ellik yil boʻlgan chiqar.
Bahri. Toʻgʻri. Ellikdan kam emas.
Rahima. Dadamiz yoshliklarida juda uxajorniy boʻlgan ekanlar, deyman.
Bahri. Dadam hali ham boʻsh kelmaydilar. Kampirlarnp koʻrsalar, ogʻizlaridan soʻlak oqadi.
Erkin (pastga tushib, kiyimlaridan changni qoqarkan). Oyi, qanaqa qogʻozlar ekan?
Rahima. Arzimagan, keraksiz qogʻozlar...
Erkin. Menga bering, oʻchoqqa oborib yoqvoraman.
Rahima. Yoʻq, unaqa qilma. Balki kerak boʻlib qolar.
Bahri. Bor! Sen aralashma. Undan koʻra uyni qorongʻi qilib, kecha olgan suratlaringni ishlab chiq.
Erkin. Shoshmang, lentam qurisin. Rosa qiziq suratlar olganman. Qishloq u yoqda tursin, butun rayonni aylanpb, jamiki kampirlarning suratini olib kelganman. Hammasp vo chiqqan!
Erkin uyga kirib ketadi.
Rahima. Qani, xatni oʻqib koʻraylik-chi. (Oʻqiydi.) Vafoli yorim Gʻanivoy aka!
Bu kecha opga qarab sizni oʻyladim. Koʻz oldimga Alpomishdek qomatingiz kelaverdi. Zebining toʻyiga kuyovnavkarlar kelganda, siz surnaychining orqasida ekansiz. Devordan qarab turgan edim. Oʻzim tikib kiydirgan doʻppini boshingizda koʻrib, yuraklarim dukillab urib ketdi. Belingizdagi belboqqa gʻazal bitgandim. Oʻqib koʻrdingizmi, yorim? Bugun ertalab akam bir gap topib keldilar. Siz tegprmon boshidagi Akrom duduqning qizi Obidaga uylanarmnshsiz. Shu gapnp eshitib, koʻzlarimga dunyo qorongʻu boʻlib ketdi. Nahotki rost boʻlsa! Kolxoz bogʻida, oy tepamizga kelganda yigʻlab-yigʻlab nima degandingiz? Nima degandingiz, bevafo?! Dadang bermasa, narigi qishloqqa qochib ketamiz, sendan boshqasini olsam, otimni boshqa qoʻyaman, demaganmidingiz?
Bilib qoʻying, toʻyingiz boʻlgan kuni koʻchaning boshidan surnay chaldirib siz kelasiz, bu boshidan tobutda men kelaman...
Oʻzimni osib qoʻymasam, Shohimardon pirim ursinlar.
Ushbu maktub xatni koʻz yoshlarim, jigar qonlarim bilan yozdim. Baxtsiz yoringiz Zumrad, deb bilgaysiz.
1938 yil, javzo oyining 19 inchi chahorshanba kunp».
Bahri. Voy-boʻ! Oshiqlik manavunaqa boʻlarkan.
Rahima. Dadam rosa bevafolik qilgan ekanlar. Bechora qon qaqshab qolgan ekan.
Bahri. Iy, iy... orqasini qarang, yana nimalar yozilgan.
Rahima (xatning orqasidagi yozuvni oʻqiydi). «Agar oʻsha Akrom duduqning qiziga uylanadigan boʻlsangiz, toʻy kuni hovlidagi behining shoxiga oʻzimni ospb qoʻyaman. Bilib qoʻying, xat qoldiraman. Oʻzimni oʻldirishimga nima sabab boʻlganini yozib qoldiraman. Yurtga oʻzingiz javob qilasiz.
Bu olamdan koʻzim yumsam, Gʻanining dastidan, dsnglar...»
Bahri. Voy, gʻazalga dadamni nomlarini ham kiritvoribdi...
Rahima. Kuyib ketgan-da, bechora. Voy, rost, bir gap boʻlgan edi. Zumrad xola yoshligida bitta yigitni yaxshi koʻrib qolib, oʻzini osgan deyishuvdi.
Bahri. Shunga oʻxshagan gap boʻluvdi shekilli.
Rahima. Kap-katta xotin nega marvarid taqadi, desam, ha, bildim. Tomogʻimdagi arqon izi koʻrinmasnn, deb taqarkan-da.
Bahri. Burma yoqa koʻylak kiyishi ham shundan ekan-da.
Rahima. Zumrad xola haliyam suqsurdek.
Bahri. Pigurasiyam saqlangan. Gʻozdek yuradi. Basharasida bitta ham ajin yoʻq.
Rahima. Terisini torttiradi, oʻrgilay, torttiradi.
Bahri. Qoʻysangiz-chi, yoʻ-oʻq, boʻlmagan gap. Bitta artistkani bilaman. Terisini torttirganda bir koʻzi qulogʻining oldiga borib qolgan. Gajagi oʻsha surilgan koʻzp ustidan osilib turadi. Yoʻ-oʻq, Zumrad xola terisini torttirmagan. Asli toza xotin. Sira aynimaydi. Qizlarinn bilasiz-ku. Qandoq chiroyli. Asal aynimas, saryoq sasimas, deb shuni aytishadi-da. Qani, boshqa xatlarni ham bir titib koʻraylik-chi (qogʻoz oʻramlarini titkilab, bir surat oladi). Voy, oʻlay, bu qanaqasi?! Tagʻin bittasi bilan suratga tushgan ekanlar.
Rahima (suratni oladi, tikilib saraydi). E, oʻlsin. Bu anavi agronomni onasi Rahbar xola-ku. (Orqasidagi yozuvni oʻtsiydi.) «Ushbu surat Termiz shahrinda, 1939 yilning asat oyinda suvratchi Ashot Karapetyan tomonidan olingan».
Bahri. Dadam uylanganlaridan keyin ham tinch yurmagan ekanlar-da.
Rahima. Voy, siz bilmaysiz. Dadam shu Rahbar xola bilan Termizga qochib ketganlarida, togʻasi aeroplanda uchib borib besh kun deganda topib, olib kelgan. Kelgandan keyin Toshkentdagn katta doʻxtirlarga koʻrsatishgan ekan. Manavi surat oʻlgurni oʻshanda oldirishgan-da.
Bahri. Oyim bechorani ham koʻp kuydirgan ekanlar.
Rahima. Nimasini aytasiz. (Yana qogʻozlarni titkilashadi).
Bahri. Qanaqa xatlar ekan?
Rahima. Buyogʻidagi xatlarning hammasi Zumrad xolaniki. Fakat bittasi Rahbar xolaniki. (Xatni ichida pichirlab oʻqiydi.) Termpzdan qaytarib olib kelishganda, uyida qandoq hangomalar boʻlganini yozipti. Akasinpng urganimi, dadasining, yertoʻlaga qamab qoʻyganimi, onasining tuynukdan non tashlaganimi, Gʻanijon, deb dodlaganimi, hammasini yozipti.
Bahri. Tavba! Erkaklarning xunuk-chiroyligi boʻlmas ekan-da. Dadamning nimasiga oshiq boʻlishadi. Shaldir-shuldur qoqsuyak boʻlsalar.
Rahima. Unaqa demang. Dadamning koʻzlarida ajinalari bor. Xotin kishi, bir qarasalar, oʻq tekkan kaptardek tappa-tappa yiqilaveradi. Yaxshilab tikilsalar, xotnnkn zoti bor, ilon avragan quyondek esankiraydi-qoladi.
Bahri. Endi boʻldi. Xatlarni kechqurun ermak knlamnz. Nazmixon qaynsinglingiz kelib qolsa, hamma xatlarnn tortib olib, dadamni sharmandai sharmisor knladi. (Ichkariga sarab.) Hoy, Erkin bu yoqqa chiqqin!
Erkin (ichkaridan ovoz beradi). Birpas sabr qi.ting, hoznr chiqaman.
Rahima. Bir narsa esimga tushib qoldi. Bilasizmi, dadam bolalarni batareyali chirogʻini koʻtarib, tomga chiqib ketganlaricha, soatlab yoʻq boʻlib ketardilar. Tomda nima qilasiz, dada, desam, uyga chakka tomyapti, shuni suvayapman, derdilar. Voy, dada, saratonda ham chakka oʻtadimi, desam, koʻpam mahmadona boʻlma, derdilar. Endi bildim, xatlarni chnroqqa solib oʻqirkanlar-da. Tomdan kuzlari qizarib, oʻpkalari toʻlib, xoʻrsinib tushardilar.
Bahri. Yoshlikda bergan koʻngil, ayrilmas balo boʻlar, oʻrgilay. Eski muhabbatlarning yarasini yangilab tusharkanlar-da.
Erkin (chiqadi). Nima deysiz, oyi?
Rahima. Bu yoqqa kel, bolam. Manavi suratlarni apparatingda koʻchirib, katta qilib ber. Shu bugun tayyor boʻlsin, xoʻpmi?
Erkin (suratni qoʻliga olib). Kim ekan? Iya, otamlar-ku. Yonlaridagi kim? Buvimlarmi?
Bahri. Gapga aralashavermay, oying aytganini qil. Kechgacha tayyor boʻlsin.
Erkin (xech narsa tushunmay). Xoʻp. Boʻpti. Kattaroq boʻlaversinmi?
Rahima. Qancha katta boʻlsa shuncha yaxshi.
Erkin. Boʻpti, qotiramiz.
Bahri. Shoshma, bola. Dadamni suratlaridan ham besh-oltitasini kattalashtirib qoʻy, kerak boʻladi.
Rahima. Ordenlar bilan tushgan suratlaridan boʻlsa yana yaxshi. (Erkin «xoʻp, xoʻp», deb yana uyga kirib ketadi).
Bahri. Oyim rahmatli koʻp moʻmin-qobil xotin edilar-da. Dadamning shuncha qiliqlarini ham kechirib kelganlar.
Rahima. Siz bilmaysiz, rahmatli dadamni jamiki kiyimlariga munchoq taqib tashlagan edilar. Kir yuvganimda koʻrganman. Munchoq deysizmi, tumor deysizmi, hammasidan bor edi. Bari bir foydasi boʻlmagan. Oʻsha Zumrad xola bilan tut tagida gaplashib turganlarida ushlab ham olganlar.
Shu payt Nazmi qoʻlidagi ogʻir tugunni arang koʻtarib kirib keladi.
Nazmi. Yaxshi oʻtiribsizlarmi? Nima balo, hammayoq jimjit.
Bahri. Jimjit boʻlsa, ana, siz keldingiz, toʻpolon endi boʻladi-da.
Nazmi. Dadam qanilar? Kuyov bola koʻrinmaydilar?
Rahima (ma’noli silib). Sartaroshga kiraman, undan keyin hammomga tushaman, deb chiqib ketganlar.
Nazmi. Shundo-ogʻ deng... Juda oʻzlariga oro berib qoldilar. Tavba! Qari odam jikillab yursa, yarashmas ekan.
Bahri. Dadangiz qachon jikillamagandilar. Hammavaqt serkning otidek gijinglab turadilar-ku!
Nazmi. Kech qoldim, deb yugurib, oʻpkam ogʻzimga keldi. Ximchistkaga u-bularni bergan edim. Qani akam?
Bahri. Kelib qolar. Ishdan chnqib keladi-da.
Nazmi. Erkin nima qildi? Suratlarni oliptimi? Qachon koʻrarkanmiz?
Rahima. Onali boʻlaman, deb shoshib ketyapsiz-da, singiljon. Hali kelsa koʻrarsiz, kula-kula oʻlarsiz. Judayam shoshmang. Onachangiz kelar ham, qiligʻini chiqazar ham, oʻrtaga sovuqchilik tushar ham.
Shu payt eshik oldida mashina toʻxtagan ovoz eshitiladi. Bir ozdan ksyin eshikdan Qudrat bilan Maxsum kiradilar.
Maxsum. Kino boshlangani yoʻqmi?
Nazmi. Qanaqa kino?
Maxsum. Xotin tanlash kinosi. Erkinjon olgan qoʻlbola kino.
Nazmi. Shundo-o demaysizmi?
Bahri. Erkinni chaqiringlar, kech kirib, qorongʻi tushib qoldi. Devorga parda-mardasini ossin. Dadam kelishlari bilan kinoni boshlaymiz. Dadamning oʻzlaridan darak yoʻq-ku.
Qudrat. Xotinlar hammomi oldidagi sartaroshxonada koʻrgandek boʻluvdim.
Bahri. Yo tavba! Xotinlarning hidi keladi, deb atayin xotinlar hammomi yonidagi sartaroshxonaga boriptilar-da. Boʻlmasam qishlokda yettita sartaroshxona bor-a!
Qudrat. Hammomdan qip-qizil boʻlib, bugʻlanib chiqayotgan xotinlarni koʻrib, sal boʻlsa ham xumorlari bosiladi.
Maxsum. Sartaroshxonadan chiqib, xozmagga kiriptilar. Ikkita sham olib, etikning qoʻnjiga qistiriptilar. Undan keyin gulchi oʻrtoqlarinikiga borib, bir dasta antiqa gullardan olib, Qoʻshtut tomonga ketayotganlarini odamlar koʻrishipti.
Nazmi. Voy, men oʻlay. Dadam birorta yer yutkur kampir bilan kechasi, xoliroq, elektr yoʻq joyda uchrasharkanlar. Sham yoqib qoʻyib gaplasharkanlar. Gul ham oʻsha oʻlgur shum kampirga olingan.
Bahri. Oshiq-moshiqlik ham evi bilan-da. Gul koʻtarib, svidaniyaga borish yosh-yalangga yarashadi.
Rahima. Dadangizniki boshqacha, oʻrgilay. Gulning yonida shami ham bor.
Erkin (uydan chitsib). E, ha-a! Qorongʻi tushipti-ku. Kinoni boshlasak ham boʻlar ekan.
Qaytib kirib ketadi. Bir ozdan keyin yelkasida oq surp chodir, qoʻlpda proyektor apnaratn bilan chiqadi. Apparatni taburstka ustiga qoʻpib, shnurni ayvondagi rozstkaga tiqadi.
Pardani dsvorga oʻrnatadi.
Mana, bpz tayyor. Uchinchi signaldan keyin tomosha zaliga odam qoʻyplmaydi.
Qudrat. Shoshma, bola. Dadam kelsinlar. U kishi boʻlmasalar, tomoshang bir pul. Dadam qayoqda qolib ketdilar? Qorongʻi tushib qoldi-ku.
Bahri. Bironta tashlandik tegirmondami, ovloq dala shiyponidami jononlari bilan oʻtirgandirlar.
Nazmi. Oʻliptimi. Qorongʻn tushib qolganda-ya?
Rahima. Qorongʻi tushishi aynn muddao-ku. Sham yoqadilar.
Nazmi. E, shamlari qursin, tutamay.
Bahri. Unaqa dema, jinni. Shamni fonusga qoʻyib, gul hpdlab, yayrab-yayrab oʻtnrgandirlar.
Shu payt eshikdan Gʻani kiradi. Ularning gaplariga birpas quloq solib turadi. Keyin yoʻtaladi. Hammalari unga oʻgirilib qaraydilar.
Maxsum. Qayoqlarda qolib ketdingiz, dada?
Gʻani. Juda mehribon boʻlib qopsizlarmi? Yurgandim sanqib.
Nazmi. Qayoqlarda yurgashshgizni bilamiz. Sizga bunaqa qiliqlar yarashmaydi, dada.
Gʻani. Oʻzimda ayb. Kenjatoyim deb koʻp erkalatdim. Ona qizim, deb erkalatdim. Oppoq qizim deb erkalatdim. Nima desang, olib berdim. Loʻmbozdek boʻlib qolganingda ham toyloqdek qilib, opichib yurdim. Ana shunday qilib, boshimga chiqazib oldim. Tiling juda ham burro boʻlib ketdi. Na kattani bilasan, na kichikni. Ayb oʻzimda.
Nazmi. Men togʻdan kelsam, bu knshi bogʻdan keladilar. Bu gapni gapga nima aloqasi bor. Qayoqda yuribsiz, desam, erkalatib, boshimga chiqazvorganman, deysiz. Oʻzi sizga bir balo boʻlgan. Bitta megajin boshingizni aylantirib, lakalov qilib qoʻygan. Boʻlmasam kap-katta odam kuppa-kunduzi koʻchaning oʻrtasida sham yoqib, gul koʻtarib yuradimp?
Gʻani. E, gap bu yoqda ekan-ku. Ogʻzim bor deb, gapiraverasanlarmi! Sartaroshga kirib, sochimni oldirdim, undan keyin hammomga tushdim.
Nazmi (kesatib). Xotinlarning hammomiga tushdingizmi?
Gʻani. Vey, qanaqa odamsan oʻzing. Axir bugun hammom erkaklarga ishlaydigan kun. Sani ering umrida hammomga tushmagan-da, bilmaysan. Saratonda eringni yoniga borib boʻlmaydi. Undan sasigan tuxum hidi keladi.
Maxsum oʻzini chetga olib, yoqasinn hidlamoqchi boʻladi.
Nazmi. Erimga tpl tekkizmang. Yilda bir marta choʻmilsalar ham, juda toza yuvinadilar. Undan koʻra nimaga gul koʻtarib yurganingizni gapiring. Kuppa-kunduzi sham yoqib xaloyiqqa ermak boʻlib yurganingizni gapiring.
Gʻani (tajang ahvolda). E, esi yoʻq. Sen nimani bilasan. Mozorboshiga bordim. Oyingni qabriga sham yoqdim. Gul qoʻydim. Obidaginam uch kundan beri tushimga kirib, uxlatmaydi. (Hammalari birdan jim boʻlib qolishdi).
Rahima (Bahrining qulogʻiga shivirlaydi). Dadamga insof kirganga oʻxshaydi. Sovchilik bekor boʻldi-yov.
Bahri. Zora shundoq boʻlsa. Mozorboshiga borib, tavba qilganga oʻxshaydilar.
Gʻani (ularning pichirlashayotganlariga jahli chiqib). Yana nima deb igʻvo qilyapsizlar. Men borib Obidaginamdan rozilik olib keldim. Yolgʻiz qoldim, dedim. Yakkamoxov boʻlib qoldim, dedim. Kelinlaringga, kuyovlaringga, qizlaringga, oʻgʻillaringga ermak boʻlib qoldim, meni odam oʻrnida koʻrmay qoʻyishdi, dedim. Hayxotdek uyda bitta oʻzim arvohga oʻxshab tong ottiryapman. Oʻlib qolsam, bir haftadan keyin, sasib ketganimdan keyin bilishadi, dedim. Meni kechir, bir tanmahram kerak boʻlib qoldi, dedim. Qariganda yotar-turarim bor, issiq-sovugʻim bor, dedim. Mana, qish kelyapti. Pechkani oloviga tikilib, tong ottirish osonmi? Qish kechasidek uzun kecha olamda boʻlmaydi. U yoqqa yuraman, bu yoqqa yuraman, deraza oldiga kelib oʻtiraman. Koʻchaga chiqay desam, sovuqda qayoqqa boraman. Men tengi chollar kampirining qoʻynida orqasini qashlatib yotipti. Qaysi kovakka sigʻaman, oʻzing ayt, dedim. Meni hech qaysi oʻrtogʻim mehmonga chaqirmay qoʻydi. Hammasi mendan kampirinn qizgʻanadi. Toʻylarga borganimda qaysi joyga oʻtirsam, oʻrtoqlarim kampirini qoʻltigʻidan koʻtarib, boshqa yoqqa borib oʻtiradi. Yangi yil kutgani qishloq veteranlari pul yigʻishib, xotinlari bilan klubda oʻtirish qilishdi. Meni aytishmadi. Nega aytmadilaring, desam, xotini borlarni aytdik, deyishdi. Obida, endi rozilik ber, bir boshimni ikki qilay, dedim. Shunday qilib, oninglarni roziligini olib keldim. (Hamma jim. Hech kimdan sado chiqmaydi.)
Bahri. Dadajon, bunchaligini bilmagan ekanmiz. Bizni kechiring. Ustingiz but, qorningiz toʻq boʻlsa boʻldi deb, yurgan ekanmiz.
Rahima. Tani boshqa dard bilmas, degandek, bu yogʻini oʻylamagan ekanmiz. Sizga juda-juda qiyin boʻlib ketgan ekan.
Qudrat. Dada, meni kechiringu aslini olganda, uylanishingiz eshitgan quloqqa juda xunuk gap. Ammo... men juda koʻp oʻyladim. Bunaqada, odamlar nima derkin, deydigan boʻlsak, bu yorugʻ jahonda yashab boʻlmaydi. Odamlar nima derkin, deb ZAGSga bormay, toʻylar qildik. Mana, yoshlar ZAGSdan oʻtib, toʻy qilishyapti, hech kim bir nima deyayotgani yoʻq. Odamlar nima derkin, deb uy qurganimizda koʻcha tomonga deraza ochmasdik. Mana, ochdik, hech kim kechasi kelib, er-xotin yotganimizda derazadan moʻralayotgani yoʻq. Koʻchaga er-xotin chiqqanimizda odamlar nima derkin, deb oʻzimiz oldinda, xotinimiz ketinda yurdik. Mana, kuppa-kunduzi padrushka qilib yuribmiz. Hech kim bir nima deyayotgani yoʻq. Endi odamlar nima derkin, deb sizni uylantirmay yurgan ekanmiz. Uylantirganimiz boʻlsin. Odamlar bir kun gap qiladi, ikki kun gap qiladi, qarabsizki, oʻrganib ketishadi. Gapirmay qoʻyishadi. Gapirish qayokda, shunaqa gap qiladigan beva chollarning oʻzlari uylanish harakatiga kirib qolishadi. Erga tegmayman, deb noz-firoq qilib yurgan kampirlar ham qimirlab, devordan moʻralab, chol tanlaydigan boʻlib qoladilar.
Gʻani. Ammo-lekin, Qudrat, gapning oʻgʻil bolasini gapirding. Oʻqigan odam boshqa ekan-da. Ogʻzingda ilming bor seni.
Erkin. Meni ham oʻzimga yarasha ishlarim bor. Kino koʻradigan boʻlsanglar, boshlay, boʻlmasam dov-dastgohimni yigʻishtirib, boshqa tirikchiligimni qilay. Boshlaymi?
Maxsum. Boshlang, bir koʻrib qoʻyaylik.
Erkin (devordagi chodir yoniga kelib). Aziz tomoshabinlar. Bugun biz sizlarga «Qishlogʻimiz va rayonimizning piri badavlat kampirlari» degan filьm namoyish qilamiz. Siz bu filьmda kolxoz veteranlari, II Jahon urushi yillarida erlari oʻrniga dalaga chiqib ketmon chopgan, paxta tergan fidokor, vafodor, ajoyib farzandlar oʻstirgan qahramon, kolxoz dalasida fidokorona mehnat qilib, paxtadan eng yuqori hosil olgan tabarruk paxtakor, har quti urugʻdan 125 kilodan pilla olgan pillakor, har bir sigirdan yiliga uch tonnadan sut sogʻib olgan (oʻtirganlarga qarab) koʻp sut soqkanlarni nima derdi? Sutkor dermidi, sigirkor dermidi?
Maxsum. Bari bir, nima desangiz ham boʻlaveradi.
Erkin. Ajoyib sut sogʻuvchi onaxonlarimizni koʻrasiz. Ularning har biri vatan oldida, xalq oldida, qilgan ajoyib xpzmatlari uchun orden hamda medallar bilan mukofotlanganlar. Bu ajoyib, pokiza, beminnat, mehribon, vafodor, bolajon...
Nazmi. Gapni choʻzmay, kartinkangni boshlayvermaysanmi? Muncha choʻzasan.
Erkin. Qoidasi shunaqa-da, ammajon. Shunday qilib, kampirlar toʻgʻrisidagi diafilьmimizni boshlaympz.
Maxsum. Nima deding? Mulьtfilьm dedingmi? Kampirlar endi mulьtfilьm boʻldimi?
Erkin. Mulьtfilьm emas, diafilьm. Diafilьmda faqat surati koʻrinadi. Qimirlamaydi ham, gapirmaydi ham.
Qudrat. Shundoq demaysanmi, bolasi tushmagur.
Erkin pardaga oq xalat kiygan, qoʻlida sigir sogʻish apparatini ushlagan kampirning suratini tushiradi.
Erkin. Bu dongdor sigir sogʻuvchi — Xolnisa ona Erkayeva. Bu tabarruk onaxonimiz har bir sigirdan yilliga uch ming litrdan sut sogʻib oladi. Beva, eri 1956 yilda vafot qilgan. Ikki qizi erga tekkan. Oʻrtancha oʻgʻli bilan birga turadi. Kelini bilan orasi buzilgan. Omonat kassada yetti ming soʻm puli bor. Oblastь miqyosidagi pensiya ham oladi. Qalay, boʻladimi?
Hech kimdan sado chiqmaydi.
Nazmi. Boʻlmaydi, bu kampir nos chekadi. Boshqasini koʻrsat.
Erkin. Boʻpti.
Ekranga tovuqlar orasida bir savat tuxum koʻtarib turgan kampirsho suratini tushiradi.
Asal xola. Mashhur tovuqboqar. Ikkita medali bor. Xalq xoʻjaligi koʻrgazmasining qatnashchisi. Toʻrt qizi bor. Uzatilgan. Nevaralari ham bor.
Kattakon hovlida bir oʻzi turadi. Yaqinda sigiri tuqqan. Sutini tekinga yasliga beradi. Baland poshnali tufli kiyadi. Ulama soch taqadi. Qalay, boʻladimi?
Nazmi. Boʻlmaydi. Sochidan suzma xaltaning hidi keladi.
Rahima. Uni undoq, buni bundoq deyavermang-da. Boshidan suzma xaltaning hidi kelishi sochini qatiqlab yuvganidan. Erga tegsa, har kuni choʻmiladi. Hidi qolmaydi.
Nazmi. Boʻmaydi, boʻmaydi. Boshqasini koʻrsatsin.
Erkin. Xoʻp, xoʻp, dedim-ku. Talashmanglar, manavi qutida hali kampir koʻp. Tong otguncha koʻraman, desangiz ham yetadi.
Ekranga magazin prilavkasi oldida turgan gajakdor bir juvonning suratini tushiradi.
Respublikada xizmat koʻrsatgan savdo xodimi Jamila Olloyorova. «Savdo a’lochisi» nishoni bor. Yoshi ellik toʻqqizda. Onasi uygʻur, otasi namanganlik. Bitta oʻgʻli bor. Ichkuyov boʻlib, xotininikiga ketib qolgan. Har gal bola tuqqanda opkelib tashlab ketadi. Jamila xola shunaqa bolalardan yettitasini boqib, voyaga yetkazgan. Oʻgʻli yilda bir kelib, Jamila xolaning topgan-tutganini mashinaga bosib, olib ketadi. Kelini bilan yuz koʻrmas boʻlgan. Oʻzi juda bolajon xotin. Ozoda. Qozonni ham, choynak-piyolani ham atir sovunda yuvadi. Magazinga kelgan fransuz atirlarini sotmay, oʻziga olib qoladi. Undan gup-gup atir hidi keladi. Uchastkovoy milisaning dadasi olaman deganda tegmagan. Qalay, boʻladimi?
Qudrat. Boshqasini koʻrsat. Bu xotin yoshligida sal anaqaroq boʻlgan. Aytib boʻlmaydi. Ammo-lekin puli koʻp. Boshqasini koʻrsat.
Erkin. Xoʻp dedim-ku. Oʻzim ham boʻlmasov, deb oʻylagan edim-a. Mana, boshqasini koʻrsataman.
Ekranga vslosiped minib ketayotgan oltmish yoshlardagi xotin surati tushiriladi.
Anzirat xola. Hammanglar taniysizlar. Velosiped poygasida xotin-qizlar orasida birinchi oʻrinni olib, chempion boʻlgan. Hozir ayollar oʻrtasida respublika velosiped poygasiga tayyorgarlik koʻryapti. Har kuni kechqurun soat oltidan keyin katta tosh yoʻlda mashq qiladi. Eri yoʻq. Ajrashgan.
Bahri. Qoʻy, bunaqalar dadamga toʻgʻri kelmaydi. Ikki kunda adoyi tamom qiladi.
Gʻani. Darrov yoʻqqa chiqarmanglar-da. Oʻylab koʻrish kerak. Hozircha roʻyxatga kiritib qoʻyaveringlar, oʻylashib koʻramiz.
Nazmi. Voy, savil, shunga koʻngillari ketganga oʻxshaydi. Hoy, dada, oʻylab gapiryapsizmi? Agar shuni oladigan boʻlsangiz, bu uylarga oʻt qoʻyvoraman.
Gʻani. Muncha shoshasan. Olaman deyayotganim yoʻq-ku. Nihoyati roʻyxatda turatursin, dedim, xolos.
Rahima. Ha, rost, shunaqa dedilar. Mayli, boshqasini koʻrsataqol.
Erkin. Xoʻp, dedim-ku.
Ekranga choʻmilish kiyimidagi oltmish yoshlardagi xotinning hovuz boʻyidagn tolga suyanib turgan tasviri tushiriladi.
Bu ayamizni butun qishloq, butun rayon, hatto oblastda ham Morj aya deyishadi. Qumrixon aya qirchillagan qish chillasida ham hovuzning muzini teshib choʻmiladi. Sovuq zabtiga olgan, tarnovlarga muz osilgan, asfalьt yoʻllar oynadek yiltirab muz boylaganda, odamlar poʻstinga oʻralib yurganda bu Morj aya kanalda choʻmiladilar. Ba’zan mahalla hovuzidagi muzni lom bilan teshib, ichiga tushib oʻtiradilar. Yoshlari oltmishda. Ikki qiz, bir oʻgʻillari bor. Nevaralari ham roʻzgʻorli boʻlib ketgan. Kattakon hovlida bir oʻzlari turadilar. Bir sigir, toʻrt qoʻylari, oʻn oltita tovuqlari bor. 110 soʻm pensiya oladilar. Kassada ham uncha-muncha pullari bor. Sotsial ta’minot ministrligidan yiliga bir marta markaziy kurortlarga putyovka berishadi. Qora dengiz hamda Boltiq dengizlarida choʻmilib, badanlarini oftobda qoraytirib keladilar. «Ogonyok» jurnalining muqovasida rangli suratlari chiqqan. Ana shundan beri butun dunyodagi chollardan oshiqona xatlar kelib turadi. Oblastь boʻyicha qishda muzni teshib choʻmiladigan morj xotinlar seksiyasiga boshchilik qiladilar. Yaxshi dutor chertadilar. Yalla aytishda bu ayaga teng keladigan qoʻshiqchi yoʻq. Yilda bir-ikki marta radioda shu aya aytgan qoʻshiqlardan eshittirib turishadi.
Gʻani. Shuni yozib qoʻyinglar.
Bahri. Yoqmay oʻlsin. Sizga tegarmidi. Ne-ne qoʻshqavat belbogʻ boylagan chollarga tegmagan, sizga tegarmidi.
Maxsum. Hozircha yozib qoʻyaturinglar.
Nazmi. Voy, qoʻyinglar. Qishda ham dadamlarni muzda choʻmiltirib vaspaliniy lokki qilib qoʻyadi.
Qudrat. E, oʻrganib ketadilar.
Maxsum. Yaxshi boʻladi. Har kuni ertalab lungi koʻltiqlab hammomga borib yurmaydilar. Yozib qoʻy roʻyxatingga.
Gʻani. Har kuni emas-e.., yoshim ketib qolgan.
Nazmi. Muncha kampir tanlaysizlar? Dadamga nomiga xotin boʻlsa boʻldi-da.
Gʻani. Ogʻzingga qarab gapir. E, esi yoʻq.
Rahima. Xoʻp, roʻyxatga oldik. Erkin, oʻrgilay, bu yogʻidagilarni koʻrsat.
Erkin. Xoʻp, dedim-ku. Mana.
Ekranga «Moskvich» rulida oʻtirgan Zumrad kampirning surati tushiriladi. Koʻkragida qator ordenlar. Qoshiga oʻsma qoʻygan. Boʻynida qavat-qavat marvarid.
Bu qishlogʻimizning sobiq sakson sentnerchi paxtakori. Xalq xoʻjaligi yutuqlari vistavkasining bir oltin, ikki kumush medallariga sazovor boʻlgan, tekinga «Moskvich» mashinasini mukofotga olgan Zumrad aya Xamroqulova.
Nazmi. Voy dod! Ayam rahmatli dadamni shu xotin bilan tegirmonning orqasida ushlab olgandilar.
Gʻani. Ogʻzingga qarab gapir. Lotereya tekshirayotgan edik.
Nazmi. Lotereyani tegirmon orqasida, qorongʻi tushganda tekshiradimi?
Gʻani. Tegirmon derazasidan yorugʻ tushib turgan edi.
Qudrat. Un gardi oʻrnashib qolgan tegirmon derazasidan yorugʻ tushadimi? Boʻladigan gapni aytsangiz-chi, dada.
Erkin. Nima qildinglar? Roʻyxatga kiritasizlarmi, yoʻqmi? Boshqasini koʻrsataveraymi?
Gʻani. Shoshma buni ham roʻyxatga kiritib qoʻy. Albatta kirit.
Erkin. Xoʻp, xoʻp, dedim-ku.
Bahri. Dada, roʻyxatingizda kampir toʻlib ketdi-ku.
Gʻani. Ha, endi ehtiyot shart-da. Biri boʻlmasa, biri boʻlib qolar, deyman-da.
Bahri. Pishiqsiz-da, dada. Ammo-lekin Zumrad xolani suratlarini koʻrib boshqacha boʻlib ketdingizmi?
Rahima. Zumrad xola shuncha yoshga kirsayam, basharasida bitta ajin yoʻq. Ikki yuzidan qon tomaman, deydi. Figurasiyam balerinalarnikidan qolishmaydi. Yurganda qaddini bukmay, gʻoz yuradi. Gapirganda basharasini tirishtirmay, tekis gapiradi.
Nazmi. Qayokdan bilasiz figurasi yaxshiligini? Boʻlmagan gap. Hoynahoy ichidan belini sirib boylab yurar.
Bahri. Qoʻysang-chi, hammomda koʻrganman... Boylamagan.
Nazmi. Bari bir boʻlmaydi, boʻynida chandigʻi bor.
Rahima. Bu gapingiz toʻgʻri. Boʻynida chandigʻi borligi rost. Bechora yoshligida bir yigitga oshiq boʻlib (Gʻani tomonga imlab qoʻyadi), oʻshaning ishqida oʻzini hovlisida behiga osgan ekan.
Gʻani. Hoy, hoy! Nimaga shama qilyapsan? Nega meni imlab koʻrsatasan? Bu gaplar tuhmat.
Rahima (uning gapiga parvo qilmay davom etadi). Chandigʻini bekitish uchun oʻziyam oʻn bir qavat marvarid, toʻrt qavat dur taqib yuradi.
Gʻani. Boʻpti. Koʻp vaysayvermalaring. Yoz, dedimmi, yoz! Xotin tanlaydigan menmi, yo senlarmi? Qani, yana bormi?
Erkin. Bor, mana.
Ekranda yaponcha zontik tutgan, pricheskali, ikki qulogʻida kattakon oybaldoq, pardoz-andozi joyida, bir qoʻlida mushuk koʻtargan xotin koʻrinadi.
Bu — Rahbar xola. Agronomimizning onasi. 27 yil yasliga mudir boʻlganlar. Respublikada xizmat koʻrsatgan madaniyat xodimi unvoniga sazovor boʻlgan. Shu kunlarda bola-chaqali boʻlgan akalarimiz, opalarimiz yaslida shu onaxonimiz qoʻlida tarbiya koʻrganlar. Respublika miqyosidagi shaxsiy pensioner. U kishiga avtobuslar tekin. Hovliga nalog toʻlamaydilar. Elektr, vodoprovod, gaz tekin. Har yili qoʻshimcha yana bir oylik pensiya oladilar. Yiliga bir marta xohlagan shahriga poyezdda tekinga borib-kelishga haqqi bor. Apteka dorilari yarim bahoda. Bir marta markaziy kurortga tekin putyovka oladi.
Maxsum. Juda dadam bop ayol ekan. Yozib qoʻyinglar.
Bahri (piching hilib). Termiz tomonga ham poyezd tekin boʻlsa kerak?
Nazmi. Bu nima deganingiz, opa? Tushunolmadik.
Rahima. Allaqaysi bir yigit bilan 1938 yilda Termizga qochib ketgan ekan, deb eshitgan edik. Dada, bilmaysizmi, kim bilan qochgan edi?
Gʻani. (xijolatda, gap topolmay). Bilmadim. Xabarim yoʻq.
R a h i m (piching bilan). Shundo-o deng... Xabarlari yoʻq ekan.
Erkin. Boʻldimi? Roʻyxatga kirsinmi?
Bahri. Roʻyxatga yozmanglar. Boʻlmaydi.
Gʻani. Yozaveringlar!
Nazmi. Yoʻq. Boshqasini koʻrsat!
Bahri turib Erkinning qulogʻiga nimadir deb pichirlaydi. Erknn «xoʻp», deb bosh irgʻib qoʻyadi.
Erkin. Aziz kinotomoshabin oʻrtoqlar. Endi navbat - antiqa suratlarga. Marhamat.
Ekranda Gʻani bilan Zumrad kampirning yoshligida, boshini boshiga tegizib tushgan surati koʻrinadi.
Nazmi. Bular kimlar? Ikkoviyam koʻzimga issiq koʻrinyaitp.
Ular gaplashayotganda Gʻani sekin turib, qochmoqchi boʻladi. Qudrat toʻnining baridan tortib, oʻtkazib qoʻyadi.
Rahima. Judayam tanish odamlar. Qosh-koʻzlari kimgadir oʻxshab ketyaptp.
Maxsum. I-i-i-y, manavu dadamlar-ku! E, dada, siz-ku.
Gʻani. E, yoʻgʻ-e!
Qudrat. Manavi Zumrad xola-ku!
Gʻani. Boʻmagan gashsh gapirma.
Erkin. Aziz kinotomoshabin oʻrtoqlar, bu suratga jindek izoh berishga majburman.
Gʻani. Bas qil. Senga kim qoʻyipti, kattalar gapiga aralashishni.
Nazmi. Mayli, gapirsin!
Erkin. Koʻpchilik kinotomoshabinlarning iltimosiga koʻra gapirishga majburman. Oʻrtoqlar, bu surat Gʻanivoy A’zamov bilan Zumrad Xamroqulovalarning yoshlik paytlari. Surat 1938 yili Margʻilon shahrida Marduxayev degan suratchi tomonidan olingan.
Nazmi. Ana, oʻsha paytda boʻninda chandigʻi yoʻq ekan.
Baxri. Oʻzini osmasidan oldin tushgan surat ekan-da.
Qudrat. Suqsurday yigit boʻlgan ekansiz-da, dada.
Gʻani. Boʻldi, koʻpam menp kalaka qilavermanglar!
Maxsum. Boʻldi, boshqa suratingiz boʻlmasa, doʻkoningizpp yoping.
Erkin. Yana bitta qoldi. Mana.
Ekranga Rahbar bilan Gʻanining, xuddi avvalgisidek boshini boshiga tegizib tushgan surati tushadi.
Nazmi. Tagʻin bu kanaqasi boʻldi?
Erkin. Bu surat buvam bilan Rahbar xolaning Termizda Karapetyan degan suratchpga oldirgan suratlari.
Gʻani yana qochishni moʻljallab, engashib joyidan qoʻzgʻalganida yana Qudrat etagidan tortib, oʻtqazib qoʻyadi.
Bahri. Bu qanaqasi boʻldi, dada?
Gʻani. Eski gapnpi titkilab nima qilasanlar. Bu — 1939 yildagi gap. Salkam 45 yil oldingi gap bu. Endi, yigitlik ekan. Shoʻx, olov edik.
Bahri. Yigitlik ham oʻlsin, shunaqa boʻlsa.
Erkin. Kartinka tamom. (Borib pardalarni yigʻishtira boshlaydi.)
Rahima. Mana, kelinlikka nomzod kampirlarni koʻrdik. Erkinjon baraka topsin, hammasini tarjimai holi qanaqa, nimasi bor, nimasi yoʻq, hammasini aytib berdi. Endp nima qilaylik, roʻyxatga kirganlarnikiga birin-ketin sovchilikka boraveraylikmi?
Bahri. Boramiz-da. Boshqa ilojimiz yoʻq. Birdan-bir ishimiz shu. Dadamizning bir boshlarini ikki qilishimiz kerak. Ertadanoq harakat boshlaymiz.
Nazmi. Illo-billo mensiz bormaysizlar. Dadam menga yoqqanini oladilar.
Gʻani. Yo tavba. Nega senga yoqqanini olarkanman? Oʻzimga yoqqanini olaman.
Qudrat (oʻrnidan turib, u yoqdan-bu yoqqa yuradi). Dada, kallamga bir fikr keldi. Shu ishni shundoq qiladigan boʻlsak; onam rahmatlpiing arvohlarini chirqillatmaylpk. Oʻz tengi xotinlarni yigʻib, bir dasturxon yozaylik. Indinga onaginam ellik sakkizga kirardilar. Tugʻilgan kunlari boʻladi. Roʻyxatga kirgan xotinlarni shu kunga chaqiraylpk. Sovchi boʻlib, tugun-tersak koʻtarib yurgandan koʻra, shu yerda, uyimizda ularnp gapga solib koʻrib, boʻladiganini koʻndiraylpk. Boʻlmaydiganlari mehmon boʻlib kelib, ketaveradi. Xoʻsh, nima deysizlar?
Bahri. Qudrat akamning gaplarida jon bor. Odamlarga ermak boʻlgandan mana shu ish ma’qulroq.
Maxsum. Qayin onamiz rahmatlining arvohlari ham shod boʻladi. Oʻzingiz nima deysiz, dada?
Gʻani. Sizlar nima desangiz, shu-da!
Shu payt devor nahrasidan Joʻravoy ning boshi koʻrinadi.
Joʻra. Nima qilib valaqlab oʻtiribsizlar? Radionn qoʻymaysizlarmi?
Qudrat. Nima gap, tinchlikmi?
Joʻra ( tranzistorni devorga qoʻyib). Eshitib koʻringlar.
Radio... Endi soʻzni kolxozimizning raisi Zebinisa Mahkamovaga beramiz. Marhamat, Zebinisa opa.
Zebinisa. Bugun kolxozimiz a’zolari uchun unutilmas kundir. Keksa bogʻbonimiz, ajoyib seleksioner Gʻani bobo A’zamovning Davlat mukofotiga sazovor boʻlishi qalblarimizni cheksiz gʻururga toʻldirdi. Gʻani bobo butun mamlakatimizda ajoyib sohibkor limonchi sifatida mashhurdir. Men butun kolxozimiz ahli nomidan, shaxsan oʻz nomimdan Gʻani boboni yuksak mukofot bilan chin dildan tabriklayman. Ajoyib bogʻbon ota, sizga muvaffaqiyatlar tilayman. Shaxsiy hayotingizda katta omadlar tilayman.
Nazmi. Voy dod! Onaginam boʻlganlarida yuraklari yorilib ketardi.
Qudrat. E, bas qil! Shundoq yaxshi kunda ham dodlaysanmi?
Rahima. Endi dadajonimizga tegadiganiyam tegadi, tegmaydiganiyam tegadi.
Nazmi. Tegib boʻpti. Men tirik ekanman, bu uyga xotin zoti kelmaydi.
Hamma Gʻanivoyni oʻrab olib, tabriklay boshlaydi.
Joʻra (oʻzini devordan tashlab). Hoy, hoy, menga ham qolsin. (Odamlarni ikkiga ajratib, Gʻanini quchoqlab, dast koʻtaradi.) Qadrdonim! Ming yillik oʻrtoqjonim! (Belini mahkam qisadi.)
Gʻani. Iy, iy, boʻldi. Belni yeding. Voy, belim! Belni yeding-a, nomard. (Qizlari, kelin uni Joʻraning quchogʻidan arang qutqarib olishadi.)

Parda
Uchinchi Parda
Uchinchi Koʻrinish
Yana oʻsha hovli. Devorlarga Gʻanivoyning har xil xolatda tushgan suratlarn kattalashtirib osib qoʻyilgan. Chorbogʻ eshigidan teplitsa koʻrinib turipti. Unda limonlar gʻarq pishgan. Eshik oldidagi daraxt shoxiga salla, choponlar ilingan. Ostonaga nkki-uchta obdasta qoʻyilgan. Ayvon oldidagi yalanglikka stol-stullar qoʻyilgan. Sahnaning bir burchagi parda bilan toʻsilgan. Unda temir oʻchoq, samovar. Kursida besh-oltita choynak va piyolalar terib qoʻyilgan.
Gʻani samovarga oʻt tashlayaptp. Bahri bilan Rahima stol yasatishyapti. Eshikdan ogʻir sumka koʻtargan Nazmi kiradi.
Nazmi. Avtobus oʻlgurda biram odam koʻp, biram koʻp. Osilib keldim-a!
Teplitsa eshigi oldiga qoʻyilgan obdastaga qoqilib ketadi.
Bu nima balo? Iya, choponga balo bormi?
Bahri. Dadangni qilgan ishi-da. Keladigan xotinlar limon uzmasin, deb shunaqa qilganlar-da.
Nazmi. Tavba. Obdasta bilan salla-choponlar boʻlsa, xotnnlar qoʻrqarkanmn? Shunaqa irim bormi? Eshitmagan ekanman.
Bahri. Bunaqa irim yoʻq. Xotinlar obdastani, salla-choponni koʻrib, nchkariga namozxon erkaklar tahorat olgani kirib ketgan ekan, deb oʻylashadi.
Nazmi (kuladi). Dadamdan har balo chiqadi. (Bahrini izlab, chetga chaqiradi.) Opa, bir ishni bopladim. Endi dadam xotnn olib boʻptilar. Bu yogʻini pishiq qilib keldim.
Bahri. Nnma balo qilding?
Nazmi. Rans opaning oldiga kirib, rosa yigʻlab berdim. Dadam uylanyapti, jon opa, uni bu yoʻldan qaytaring, qariganda elga ermak boʻlmasin, dedim.
Bahri. U nima dedi?
Nazmi. Hech narsa degani yoʻgʻu, ammo bilib turibman, gapim unga ma’qul keldi.
Bahri. Tayinli bir gap aytdimi?
Nazmi. Aytmasayam, aytgandek harakat qildi. Dadamning uylanishi unga yoqmagani shundoqqina bilinib turdi. Paytdan foydalanib bugungi oʻtirishga uni taklif qildim. Albatta boraman, deb va’da berdi. Ana endi qiziq boʻladi.
Bahri. Chakki qipsan-da, singlim. Dadam bechora uylansalar uylanib qoʻyaqolganlari ma’qul edi.
Nazmi. Voy dod! Siz ham oʻsha tomonga ogʻib ketdingizmi? Ishongan togʻda kiyik yotmas, deb shuni aytadilar-da.
Bahri. Har holda yaxshi ish qilmapsan.
Nazmi. Bu gapni hidini chiqazmang. Bilmagandek, yelib-yugurib xizmat qilavering. Menam shundoq qilaman. (Pardani koʻtarib.) Voy, dadajon, dasturxonga limonlardan bermaysizmi?
Gʻani. Toʻkilganlaridan bitta savatchaga terib qoʻyganman. Oʻshani dasturxonga qoʻyinglar.
Bahri. Burishgan-qurishganlarni dasturxonga qoʻyadimi, bilib gapiryapsizmi?
Gʻani. Yesa boʻladimi?
Nazmi. Yoʻq, dadajon. Mehmondan ovqat ayab boʻlmaydi. Apelьsin bilan mandarin chatishmasidan berasiz. Yeb duo qilishadi.
Gʻani. Yoʻq, yoʻq. Unga qoʻl tekizmanglar. Tajriba apelьsin u.
Nazmi. Xotinlarni shunaqa qilib eritamiz-da. Agar dadamga tegsanglar, har kuni shunaqa apelьsin yeysizlar, deymiz.
Bahri. Nazmi rost aytyapti. Xotinlarni shunaqa qilib eritamiz. Xotin oladigan erkak avvaliga hech narsasini ayamay turishi kerak.
Gʻani (malol kelgandek oʻrnidan turib). Boʻlmasam senlar uzmalaring. Oʻzim bir-ikkita uzib beraman.
Nazmi. Unaqa qurumsoq boʻlmang. Mana shu togʻorani toʻldirib uzib berasiz.
Gʻaniga ergashib, togʻora koʻtarib tsplitsaga kirib ketadi.
Rahima. Kenjatoy-da, aytganini qildiradi. Shu yerda turib yangi apelьsinga hali ogʻzim tekkani yoʻq. Nazmixon har kelganlarida xaltani toʻldirib uzib ketadilar.
Bahri. Ha, Nazmi shunaqa tentak. Hech kim uning bir gapini ikki qilmaydi. Undan oyim rahmatli ham qoʻrqib turardilar.
Ichkaridan Gʻani bilan Nazmining ovozi eshitiladi.
Gʻani. Boʻldi, boʻldi, deyapman senga! Hoy bola, endi kaltak yeysan mendan.
Nazmi. Xudo olsin limoningizni. Limon oʻlgur odamdan aziz boʻptimi? Oyimning oʻzlari apelьsin yeyolmaganlariga yarasha ma’rakalariga kelganlar yesin.
Gʻani. Suyulma. Chiq, tashqariga! Boʻldi, deyapman senga. Quloq degan narsa bormi senda.
Gʻani togʻora toʻla apelьsin, limon koʻtargan Nazmini haydagandsk tsplitsadan itarib chiqadi.
Nazmi. Yana uch-toʻrtta uzay.
Gʻani. Meni xonavayron qilding-ku, esi yoʻq. Bunaqaligini bnlsam, sira-sira uylanaman, demasdim-a.
Nazmi (Bahriga imlab). Koʻrdingizmi, boshlandi. Uni xotinlardan shunday sovutayki, oʻzi bilmay qolsin.
Gʻani (hali ham alamdan javrab yuripti). Esiz, esiz, shuncha apelьsin! Necha yildan beri kechani kecha, kunduzni kunduz demay, urinib yetishtirgan mevalarimni shart-shart uzdi-oldi-ya! Hali komissiya ham koʻrgani yoʻq edi.
Nazmi. E, komissiyangizdan oʻrgildim. Bolalaringiz yeyolmasa, nevaralaringizni ogʻzi tegmasa. E, bunaqa limonxonaga oʻtlar tushib, yonib ketmaydimi!
Gʻani. Hoy, hoy, ogʻzingga qarab gapir.
Joʻra (devor nahrasidan dasturxonga oʻralgan togʻora uzatadi). Hoy, Rahima kelin, bu yoqqa qara. Manavini ol. Ayang somsa yopgan edi. Dasturxonga qoʻyasizlar. Hozprcha oʻrogʻlik tursin, issigʻida oʻrtaga qoʻyasizlar.
Rahima (boʻy choʻzib, togʻorani olarkan). Oh, oh, tandir somsaning hidi ham boshqacha boʻladi-da (Ichkariga kirib ketadi.)
Gʻani. Bu yoqqa chiqmaysanmi?
Joʻra. Chiqaman. Sen sal durustroq kiyinib olsang boʻlardi. Hoy, kelin, manavu kuyovbolani yasantirmaysizlarmi? Yangi toʻnlarini olib chiqinglar.
Rahima. (uydan yangi toʻn, doʻppi olib chiqib, unga kiydiradi). Yana nima kerak, dadajon?
Joʻra (uning koʻkragidagi ordenlarga qarab). Iya, iya, juda koʻp ekan-ku. Generallarga oʻxshab ketding-ku!
Nazmi (unga qarab xaxolab kulib yuboradi). Axir, dadajon, kelnn ayamning «Qahramon ona» medallarini ham taqib olibsiz-ku.
Gʻani. Iye, shunaqa boʻptimi? Erkinga ordenlarimnp taqib qoʻy, degandim. Bu nodon bola adashtirvoripti-da. (Koʻkragidan bitta medalni olib Rahimaga uzatadi.) Ma, olib qoʻy. Ehtiyot qil, bolalar oʻynab, yoʻqotib qoʻymasin.
Joʻra. Xotin zoti erga tegsa, senchalik erga tegadi-da. Baxti bor xotin tegadi, oshnam. Endi kimga ogʻiz solsang, gʻiring demay tegishi aniq.
Nazmi (oʻzicha). Gʻiring demay tegishi kerak emish. Koʻramiz, toʻy emas, qiyomat boʻladi.
Gʻani. Hoy kelin, yana bitta medalь qopketibdi-ku, Xalq xoʻjaligi vistavkasidan bergan katta «Oltin medalь»ni olib chiq. Koʻzoynagimni qutisiga solib qoʻygandim.
Rahima. Xoʻp boʻladi, dadajon. (Kirib ketadi. Bir ozdan keyin medalni olib chitsib, uning koʻkragiga taqib qoʻyadi.)
Joʻra. Kosmonavtlarga oʻxshab ketding-ku.
Gʻani. Devorga koʻngan hakkadek shaqillayvermasdan bu yoqqa chiq. Menga dalda boʻlasan. Sal taptimni olib turasan.
Joʻra. Xoʻp. (Devor orqasida koʻrinmay ketadi.)
Gʻani. Hushyor boʻlasizlar. Xotinlar agar limonmi, apelьsinmi uzadigan boʻlsa, hammayoqni ostin-ustun qilib yuboraman.
Joʻra (kiradi). Mana, biz keldik. Xizmat-pizmating boʻlsa aytaver.
Gʻani. Samovarga oʻzing qara. Men qozonga qaray.
Koʻchadan mashina motorining gurillagani eshitiladi. Bir ozdan keyin qoʻlida mashina kalitini oʻynab, Zumrad xola kiradi.
Zumrad. Yaxshi oʻtiribsizlarmi, kelinposhshalar. Ha, Gʻanivoy, yaxshi yuribsanmi? E, Joʻra oʻlgur, senam bormisan? Tirik ekansan-ku (Ayollar bilan koʻrishadi.)
Joʻra. Ke, Zumrad. Tinchmisan?
Zumrad. Yuribman. Yurmay qayoqqa borardim. Gʻani, uylanib olganing yoʻqmi? Agar uylansang, mendan koʻradiganingni koʻrasan. Xotin oladigan boʻlsang, oʻzimni olasan.
Gʻani. Semirib, gumbaz boʻlib ketibsan. Menga koʻplik qilasan.
Zumrad. Men tegaman, dedimu sen oʻlgur noz qildingmi. Tegaman desam, jon-jon dersan.
Joʻra. Zumrad, asl oʻzing Gʻani bop xotinsan. Tegib qoʻyaqol.
Zumrad. Bu bevafodan bir pand yeganman. Endi bas. Bundan qirq besh yil oldin va’dani menga berib, Obidaga uylanib ketgan. Chirqillab qolganman.
Joʻra. Oʻshanda oʻzingni behiga osganding shekilli.
Zumrad. Boʻldi, koʻp vaqillayverma. (Ayollar oldiga ketadi.)
Joʻra. Gʻani, menga qara, oshna. Hali ham boʻlsa shu Zumradni olib qoʻyaqol. Yoʻq, demaydi. Hali ham koʻngli senda. Har qalay eskirib qolgan boʻlsa ham ahdu paymonlaring boʻlgan. Yoshlikda bergan koʻngil...
Gʻani. Hali sabr qilib tur-chi... Shu gaping koʻnglimdan oʻtib turgandi. Boshqalarini ham bir koʻraylik.
Velosiped qoʻngʻirogʻini jiringlatib, eshik oldida shim kiygan Anzirat xola koʻrinadi. Velosiped qoʻngʻirogʻini ketma-ket bosadi.
Anzirat. Hoy, kim bor? Kiraversam boʻladimi?
Gʻani. Kiraver, bu senga raisning kabineti emas. Zvonok chalmay kiravermaysanmi? Shunaqa byurokrat boʻpsanki, zvonogingni ham oʻzing bilan olib yurasan.
Anzirat kirib, velosipedni devorga tirab qoʻyadi.
Joʻra. Anzirat, sira quynlmading, quyilmading-da. Kap-katta xotin velosiped minishiga balo bormi?
Anzirat. Nega quyularkanman? Bitta quyilgan senlarmisanlar? Bellaring obkashdek egilib, yursalaring osma soatning kapgiriga oʻxshab lapanglaysanlar.
Gʻani. Minaver, minaver velosipedingni. Oʻlmaysan. Dunyoga ustun boʻlasan.
Anzirat. Albatta oʻlmayman. Oʻlsam ham sendan keyin oʻlaman. Yuz yil yashashga qasam ichib qoʻyganman.
Jamila (eshikdan bosh suqadi). Mumkinmi?
Joʻra. Mumkin, mumkin, kiraver. Yaxshi yuribsanmi, Jamilabonu?
Jamila. (kiradi). Oʻh-hoʻ, ishlar katta-ku. Yaxshi qipsan, Gʻanivoy. Shunaqa yaxshi kunlarda marhumlarni eslab turish kerak. Rahmat senga. (Kelib ikkovlari bilan koʻrishadi.) Shu bahona eski dugonalarimiz bilan bir gaplasharkanmiz.
Joʻra. Bay-bay-bay! Qanaqa atir quyding? Hammayoq sasib ketdi-ku.
J a m p l a. Fransuzskiy atir, bildingmi! Bir shishasi 60 soʻm turadi.
Gʻani. Bunaqasini senga oʻxshagan magazinchilar quyadi. Oson pul topishni bilasanlar.
Jamila. Senlar shunaqasanlar-da. Otiki magazinchi boʻlsa, oʻgʻri deysanlar.
Ariq boʻyida sovunga koʻzi tushib qoladi. Engashib, ariqda qoʻlini yuva boshlaydi.
Gʻani. Ana, endi sovunga qiron keltiradi. Bir kunda oʻi marta sovunga koʻzi tushsa, oʻn marta qoʻl yuvadi. Qoʻllari ham oq yem boʻlib ketgandir.
Jamila sumkasidan dastroʻmolcha olib, qoʻlini arta boshlaydi.
Joʻra. Tayyor toza sochiq bor-ku. Oʻshanga artavermaysanmi?
Jamila. Oʻzing bilasan-ku, mehmonga borsam oʻzimnn piyolam, qoshigʻimni olib boraman. Birov qoʻl artgan sochiqqa oʻlsam ham artmayman.
Gʻani. Bunaqada seni ikki dunyoda ham er olmaydi.
Jamila. Tegmayman ham-da, zarur keptimi?
Joʻra. Atir sepishingdan ersiraganga oʻxshaydi, deb yurgan edim. Demak yanglishibman-da.
Jamila. Yanglnshganda qandoq. Sapsemiga yanglishgansan. (Xotinlar tomonga oʻtib ketadi.)
Gʻani. Oliftagarchiligini qara-ya. Koʻngling erkak tusamasa, nega pardoz qilasan? Erkak zotini koʻrsang tutdek toʻkilib ketaman deysanu.
Qumri xonaga kiradi.
Qumri. Assalomu alaykum. Doʻmboqqina boʻlib yuripsanmi, Gʻani polvon?
Gʻani. Hudoga shukr. Oʻzing qalaysan, oʻrdakka oʻxshab qishin-yozin suvda suzib yuribsanmn?
Qumri. Ha, endi bu ham bir gap-da. Xudo har bandasiga bitta ermak berib qoʻygan. Suvni koʻrsam, baliq boʻlib ketgim keladi.
Joʻra. Guzardagi Pinxas yamoqchi doʻkoniga sening jurnalda chiqqan svetnoy suvratingni yopishtirib qoʻyipti. Uyalmaysanmi, suvratga shiryalangʻoch tushipsan-a.
Gʻani. Bu jurnal butun dunyoga tarqaydi.
Qumri. «Ogonyok» jurnali chet ellarga ham tarqaydi.
Joʻra. Rosa sharmanda boʻpsan-ku.
Qumri. Nega sharmanda boʻlarkanman? Figuram yaxshi. Badanim toza. Butun dunyo xotinlarini koʻzi kuysin, deb shunaqa qilganman.
Gʻani. Dunyoning jamiki shaharlaridan senga xat kelarmish, shu rostmi?
Qumri. Rost. Koʻplarini oʻqiyolmayman. Anglizcha, fransuzcha, yaponcha, ispancha, italьyancha xatlarga javob berolmayman. Nevaram Toshkentdan kelganda olib ketib, hammasiga javob yozadi.
Joʻra. Iya, nevarang shu tillarning hammasini biladimi?
Qumri. Biladi. Chet tillar institutida dars beradi-ku, bilmaydimi. Biladi. Bilmaganini biladiganlarga yozdiradi.
Gʻani. Yoshing bir joyga borib qoldi. Qishda muzlarni teshib choʻmilishingni bas qil.
Qumri. Bekorlarni aytibsan. Qirchillagan qishda, qirq gradus sovuqda muzni teshib choʻmilmabsan, dunyoga kelmabsan.
Joʻra. Toyloqov televizorga chiqib, bugun sovuq palon gradus boʻladi, degandayoq etlarim uvishib, a’zoyi badanim muzlab ketadi.
Qumri. Toploqov sovuq boʻladi, degan kuni men yayrab ketaman.
Gʻani (seskanib). E, nafasing oʻzingga ursin.
Qumri xotinlar tomonga oʻtib ketadi.
Joʻra. Qishda choʻmiladiganlar juda sogʻlom boʻladi, deyishadi.
Gʻani. Yaxshiyam boshida eri yoʻq. Agar eri boʻlganda muzdakkina badanini bitta quchoqlagandayoq vaspaliniy lokkiy boʻlib qolardi.
Joʻra. Xotin emas, muz quchoqlagandek boʻlardi, desang-chi.
Eshikdan yaponcha zontik tutgan, pricheskasi hafsala bilan tuzatilgan, pardoz-andozi kelishgan, ikki qulogʻida tilla baldoq Rahbar kiradi.
Joʻra. E ke, ke, Rahbaroy. Ahvoling yaxshimi, tinch-omon yuribsanmi?
Rahbar. Oʻzing tinchmpsai? (Gʻaniga.) Qalaysiz, charchamaygina yuribsizmi, Gʻanijon aka?
Gʻani (dovdirab, oʻzini yoʻqotadi). Ha, endi, haligi...
Rahbar (uni ahvolini tushunib). Mayli, mayli, oʻzingizga kelganingizda gaplasharmiz. (Narigi tomonga oʻtib ketadi).
Joʻra. Senga nima boʻldi? (Peshonasini ushlab koʻradi.) Isitmang yoʻq-ku. Oʻzingni tut-da, oshnam.
Gʻani (koʻksini changallab). Hozir, hozir oʻtib ketadi.
Joʻra uning ahvolini koʻrib, ma’noli kulib qoʻyadi. Xolnisa, Asal xola va bir qancha xotinlar tugun-tersak koʻtarib, ular bilan salomlashib, oʻtib ketadilar. Odatdagi eson-omonlik, koʻrishish, hol-ahvol soʻrashishlar boʻlib oʻtadi.
Bahri. Xush kelibsizlar. Qani, dasturxonga marhamat.
Zumrad. Dasturxonga oʻtirish qochmas. Bir limonxonani koʻrsak boʻlardi. Ta’rifini xoʻp eshitganmiz. Radioda ham, televizorda ham shu limonxonaning gapi. Bir koʻraylik. (Teplitsa tomon yurib, ostonadagi obdasta va daraxt shoxiga ilingan salla-choponlarni koʻrib toʻxtaydi.) Voy, oʻlsin, erkaklar tahorat olgani shu yoqqa kirib ketishgan ekan-ku. (Orqasiga qaytadi.)
Nazmi. Limonxonaga kirmasangiz ham mevasini yesangiz boʻldi-da.
Dasturxon ustiga tashlab qoʻyilgan dokani ochib yuboradi. Qator bir necha vazada apelьsin, limonlarni koʻrgan xotinlar hayratda bir daqiqa qimirlamay qoladilar. Kolxoz raisi Zebinisa kiradi.
Zebinisa. Ish vaqtida nima qilib toʻy-toʻylashib yuribsanlar. Pensiyaga chiqib olib, is chiqqan joydan qolmayapsanlar. Shunaqa qilaversalaring, hammangni qiyqirtirib erga berib yuboraman.
Zumrad. Hali ersiraganimizcha yoʻq. Kechalari tushing buzilayotgan boʻlsa, oʻzing erga teg.
Zebinisa. Boshimda xudoga shukur erim bor, lochindek, qarchigʻaydek...
Anzirat. Voy, lochindek, qarchigʻaydek emish. Basharasiga qaratib talinkadek ventillator qoʻysang, shamoli narigi qishloqqa uchirib oboradi.
Zebinisa. Cholimni yomonlama. Erlaring yoʻq, alam qilgandan shunaqa deyapsanlar. Erlaring tirikligida gʻidi-bidi qilib, rosa qiynardilaring. Ana endi eski paytavasiga ham zor boʻlib oʻtiripsanlar.
Qumri. Hoy menga qara, oʻrtoq Mahkamova. Avval mundoq salom-alik qil. Hol-ahvol soʻra. Eshikdan kirmay, teshikdan bpzga oʻdagʻaylaysan. Endi bizga gaping oʻtmaydi. Biz radio aytgandek, qarilik gashtini surayotgan pensionerlarmpz. Bildingmi? Bizga gʻoʻdayma. Kolxozda qiladiganimizni qilib boʻlganmiz.
Zebinisa. Nima, nima? Kolxozdan hali qarzing koʻp. Maslahat bilan sendaqa kampirsholardan bitta brigada tuzmoqchi boʻldik. Jamiki brigada boshliqlari senlarga pochinaysa qiladi. Uyda zang bosib, mogʻorlab, oʻtirmay, mundoq dalaga chiqasanlar. Yoshlarga yoʻl-yoʻriq koʻrsatasanlar. Paxtada ham, chorvada ham, pillada ham tajribalaring koʻp. Shuncha bilimu hunarni goʻrga olib ketmoqchimisanlar? Hamma ilmu hunarlaringni xuddi sigir soqqandek kilib yoshlarga olib beraman. Navoiy bobo nima deganlar, bilasanlarmi, bilmaysanlar, «Hunarni asrabon netgumdir oxir, olib tuproqqami ketkumdir oxir». Senlar ham hunarlaringni olib ketmay, yoshlarga berib ketasanlar.
Zumrad. Seni rais qilib boshimizga balo orttprgan ekanmiz-ku.
Qumri. Men ahmoq boʻlmasam, shu rais boʻlsin, desa qoʻl koʻtaramanmi-ya!
Zebinisa. Ke, qoʻy, boshqa gaplardan gaplashaylik. (Gʻaniga). Ha, Gʻanivoy, ahvollaringiz qalay? Xotin-potin oladiganmisiz, yo yoʻqmi? Peshonada xotin olish bitilganmi, yoʻqmi? Ertaga peshonangizni rengenga soldirib koʻraman.
Joʻra. Rais, rengen kerakmas. Koʻzoynak taqib psshonasini men qaraganman. Xotin oladi, deb yozilgan. Ammo kimligini oʻqiy olmadim, yozilmagan.
Zebinisa. Mana, shuncha xotin. Tanlasin, olaman deganini olib bermasam, otimni boshqa qoʻyganim boʻlsin.
Nazmi. Rais opa, kechagi gapingiz boshqacharoq edi-ku.
Zebinisa. Senga hech narsa deganim yoʻq edi-ku.
Nazmi. Tilingiz bilan aytmasangiz ham koʻzingiz bnlan boshqa gapni aytib turgan edingiz shekilli.
Zebinisa. Tavba, gapiradigan koʻzim borligini bilmagan ekanman. Xoʻsh, bunaqa mayda gaplarni qoʻyaylik. Qizlar, menga qaranglar. Yaqinda oblastda bir leksiya boʻlgan edi. Asli senlar eshitsang boʻlarkan uni. Leksiyaning nomi «Yolgʻizlik» deb ataladi. Odamzodning yolgʻiz yashashi umrdan oʻn uch protsentini yulib ketarkai. Doktor bunga juda gʻalati misollar keltirdi. Bir Fotima-Zuhralar bor ekan. Bittasi oʻttiz besh yoshida eri oʻlib, beva qoladi. Eri oʻlgani boshqa erga tegmaydi. Muni qarangki, eri bori sakson yetti yoshda oʻladi, eri yoʻgʻi ellik toʻrt yoshda oʻladi. Sotsiolog olimlar beva erkak va beva ayollar umrini hisoblab chiqishipti. Xotini bor erlar beva erkaklardan oʻn sakkiz, yigirma uch yil ortiq yashagan. Yolgʻizlik erkakmi, xotinmi, bari bir, asab sistemasini yemirarkan. Ishtaha ham boʻgʻilarkan. Havas yoʻqola boshlarkan. Goʻzallikka, san’atga, ertangi kunga intilish asta soʻna boshlarkan. Natijada qarilik erli xotinlarga nisbatan vohli boshlanarkan. Erli xotin yoqi xotinli erkaklarda hayotga intilish kuchaya borarkan. Yaxshi kiyinish, oʻziga oro berish, kuy va qoʻshiq tinglashga intilish kuchayarkan. Tajanglik oʻrnini allaqanday muloyimlik egallarkan. Pardoz-andoz qilishga mayl kuchayarkan. Oʻsha lektorni qidirib yuribman, topsam, hammangni yigʻib bir eshittiraman.
Joʻra. Shunaqa qilgin, rais opa.
Zebinisa. Senlarda oʻzi insof degan narsa bormi? Pensionerman deb boshimizga chiqib olasashar shekilli. Nima desalaring xoʻp, deb qoʻl qovushtirib turgan boʻlsak. (Barmoqlarini bir-bir bukib gapiradi.) Qulogʻi eshitmaydiganlarga apparat olib berdik, bu, bir. Tishi yoʻqlarga protez qoʻydirib berdik, bu, ikki. Koʻzi xira tortganlarni koʻrikdan oʻtkazib, fransuzcha gardishli koʻzoynak qildirib berdik, bu uch. Togʻora qoʻltiqlab, hammomga borib yurmalaring, deb uylaringga oppoqqina vanna kurdirib berdik, bu toʻrt. Yana nima kerak boʻlsa, tayyor turibmiz. Xoʻsh, nega senlar aytgan gap boʻlaveradi-yu, bizniki boʻlmaydi. Oppoqqina vannaning huzurini oʻzlaring koʻraverasanlarmi?
Zumrad. Bachkana boʻlmay oʻl. Yarashadigan gapdan gapir.
Rahbar. Menga qara, Zebi, oʻzing xoʻp esli juvonsanu, ammo ba’zi-ba’zida aynab turasan-da. Xoʻsh, menga bir aytib qoʻy-chi, erga tegib biz nima roʻshnolik koʻramiz? Ilgarigi kampirlar azbaroyi muhtojligidan erga tegardi. Hozirgi kampirlar hukumat bilan teppa-teng. Pensiyani jaraqlatib olib turishipti. Elektrdan tortib gazgacha, vodani suvidan tortib uyni nalogigacha teppa-teng. Zarur keptimi, bitta sassiq cholga tegib, paytavasini yuvib, qizlaridan turtki eshitib...e, bor-e!
Zebinisa. Boʻldi, boshqalarni ham yoʻldan urma. Sen tegmasang, jon-jon deb tegadiganlar bor. Faqat istihola qilib, odamlar nima derkin, deb damini ichiga tortib turishipti. Bir gapni aytib beray. Oʻtgan kuni oblastda kolxoz veteranlarining kengashi boʻldi. Oblispolkomning zaliga odam sigʻmay ketgan. Koʻksi toʻla ordenli chol-kampirlar savlat toʻkib yurishipti. Nima boʻldi, degin? Bizdan borgan chollarni zalga kiritishmadi. Yomonam oʻsal boʻlib qaytvorishdi.
Qumri. Chollarimiz nima gunoh qilishgan ekan?
Zebinisa. Borgan chollarning kiyimiga qarab boʻlmaydi. Oq koʻylakka qizil tugma qadalgan. Doʻppisining yogʻi chiqib ketgan. Shimi oʻlgurga bir umr dazmol tegmagan. Soqollari oʻsib, patak boʻlib ketgan. Borlaring, odamga oʻxshab kellaring, deb qaytarvorishdi. Nomuslarga oʻldim, yer yorilmadi-yu, yerga kirib ketmadim. Agar shu bechora chollarning senlarga oʻxshagan xotini boʻlganda, chaqmoqdek kiyintirib, maylisga yuborardi. Tortinmay aytaverlaring, bironta cholni koʻz ostiga olib qoʻygan boʻlsalaring, menga shipshib qoʻysalaring, bas! Bu yogʻini oʻzim kelishtirvoraman.
Anzirat. Menga qara, rais. Erga tegadigan boʻlsak, seni agitatsiyangsiz ham tegaveramiz. Tashvish qilmay qoʻyaqol.
Zebinisa. Senlar oʻzlaringni oʻzlaring xor qilyapsanlar. Shundoq zamonda davru davron surmay, kavakda zang bosib yotish, oʻzini oʻzi xor qilish emasmi? Hoʻ, yaramas, shum kampirlar.
Zumrad. Shu bir ogʻiz agitatsiyang bilan toʻs-toʻpolon qilib, hamma kampirlar erga tegib ketadi, deb oʻylayapsanmi? Nima, biz senga yosh bolamizmi?
Zebinisa. Menga bari bir. Uzoq yashayman, maza qilib yashayman, desalaring erga tegasanlar. Mogʻorlab, zanglab oʻlib ketamiz, desalaring, mayli, oʻlib ketaverlaring.
Rahbar. Albatta, hammaning ham uzoq yashagisi keladi.
Jamila. Kimni yashagisi kelmaydi. Hammaning ham yashagisi keladi.
Zebinisa. Yashaging kelsa, erga teg.
Xolnisa. Nimalar deyapsiz, rais, bizni kim olardi?
Asal. Ha-ya, kimgayam kerakmiz.
Zebinisa. Axir insof ham kerak-da. Bu dunyoga nimaga kelgansanlar? Qoʻsha-qoʻsha bola tugʻib, boqdilaring. Bolalaringni bolasini ham boqdilaring. Xoʻsh, qachon oʻzlaring uchun yashaysanlar? Erlaring boʻlsa qoʻl ushlashib bormagan joylaring qolmaydi. Koʻrmaganingni koʻrasan, yemaganingni yeysan, kiymaganingni kiyasan. Oʻzlaringni bozorga solguncha bozorlaring oʻtib ketadi. Sal kunda puf sassiq boʻlib, birov qaramaydigan holga kelasanlar. Gapni oʻgʻil bolasini aytsam, erga tegsalaring betlaringdagi ajinlar tarqab ketadi. Oqargan sochlaring yana qorayadi. Yurgan yoʻllaringda mingʻillab ashula aytadigan boʻlasanlar. Er qanaqa boʻlishi eslaringdan chiqib ketgan-da. Jon er, jon olov, degan ekan bitta dono.
Joʻra. Boplading, rais.
Gʻani. Zebi balo. Gapni juda oladi-da!
Telefon jiringlaydi. Nazmi trubkani koʻtaradi.
Nazmi. Kim dedingiz? Rais opami, hozir beraman. Opa, sizni soʻrashyapti.
Zebinisa. Eshitaman. Ha, oʻzim. Kim deding? Qayerdan? E, shunaqami? Hozir yetib boraman. (Trubkani joyiga qoʻyadi.) Gap shu. Agar erga tegaman desanglar, ertalab soat toʻqqizdan kech soat yettigacha zayavkalarni oʻzim qabul qilaman. Mana, Gʻani otani qaranglar. Qarchigʻaydak boʻlib, toʻlishib, oqi-oqqa, qizili-qizilga ajralib turipti. Bu kishiga tekkan xotinning joni rohatda oʻtadi. Hali Kavkaz, hali Ukraina, hali Tojikiston, hali Belorussiyaga sayohat qilgani qilgan. Kim shunga tegaman, desa, qoʻlini koʻtarsin.
Zumrad. E, bor-e. Bunaqa ish imi-jimida boʻladi.
Zebinisa. Nega imi-jimida boʻlarkan? Oʻgʻrilik qilyapsanmi, imi-jimida qilasan. Hozir erga tegadigan ayol gazetaga e’lon beryapti. Yoshim palonda, ogʻirligim muncha, tishim oʻzimniki, menga palon yoshdagi sogʻligi yaxshi er kerak. Xohlovchilar palon adresga murojaat qilsin, deb gazetaga e’lon beryapti.
Asal. Yo, tavba, ajab zamonlar boʻldi-da.
Zebinisa. Boʻpti men ketdim. Meni yoʻqlab odam kepti. Xayr. Ammo gaplarimni tanlaringga yaxshilab oʻylab koʻringlar. Xayr.
Chiqib ketadi. Pauza. Hamma jim.
Anzirat. Bor-e, deb erga tegvoray deymanu, shu, quda-andalarimdan uyalaman-da.
Rahima. E, ayamiz tushmagur-e! Har kimning huzur-halovati oʻziga.
Jamila. Bu rais tushmagur hammamizning yuragimizga oʻt yoqib ketdi.
Rahbar. Bir hisobda uning gaplari toʻgʻri. Erta-indin paq etib oʻlib ketsak, palonchi er qilmay olamdan oʻtdi, deb goʻrimizga marmar tosh qoʻyarmidi? Ikki oʻrtada shoʻppayib, yolgʻizlikda oʻtib ketganimiz qoladi.
Jamila. E, yolgʻizlik qursin. Yolgʻizlik hech kimning boshiga tushmasin. Bitta qiltillagan choling boʻlsa ham jikillab kun oʻtganini bilmay qolasan. Bola-chaqa oʻz rohati bilan ovora. Kezi kelganda yashab yurganing ularga malol kelayotganga oʻxshab ketadi.
Xolnisa (xayolga berilib). Choling boʻlsa. Oʻtin yorib, sabzi toʻgʻrab bersa. Oʻchoqqa oʻt qalab, jaz-biz qilsang. Hovliga suvlarni sepib, joy qilsang. Magnitofonda yaxshi ashulani qoʻyib qoʻysang. Chol-kampir oʻtirib to osh dam yeguncha choyni maydalab oʻtirsang. E, bu gaplar endi bir ertak boʻlib qoldi.
Nazmi. Bu shum kampirlar shu topda koʻzimga balo boʻlib koʻrinyapti.
Rahima. Endi aynimang. Uyga mehmon aytib qoʻyib, shunaqa deysizmi? Oyingizni bular oʻldiriptimi? Boʻladigan ishni qilaylik.
Bahri (ichkari uydan dutor koʻtarib chiqadi). Hoy, mehmonga kelganmisizlar yo azagami? Qumrixon aya, oʻladigan dunyoda bir yayrab qolaylik. Bitta yalla aytib bering.
Qumri. (dutorni olib). Chalmaganimga ham ancha boʻlib qolgandi. Xoʻp, anavu chollarning yuragini bir oʻynatay. Nimani aytib beray? Hoy, Gʻanivoy, qanaqasidan boʻlsin. Yigʻlatadiganidanmi, kuldiradiganidanmi, oʻynatadiganidanmi?
Joʻra. Yigʻlatadiganini nima qilasan? Koʻngilni boʻshatadiganidan ayt.
Qumri (dutorni chertib, avvaliga past, keyinchalik baland pardada qoʻshiq boshlaydi).


Turnalar uchsa qaraylik,
Margʻilonning yoʻliga.
Hidi kelsa mast boʻlaylik
Handalakning boʻyiga.
Handalak boʻylikkinam
Sen unda zor, men bunda zor.
Toʻtiqushning bolasidek
Ikkalamiz intizor.
Intizorlik torta-torta
Tanda toqat qolmadi.
Yoʻl chivindek sargʻayib
Ucharga holat qolmadi.

Shu payt telefon jiringlab qoladi, qoʻshiq toʻxtaydi.
Joʻra. Ashulani beliga tepti-da.
Nazmi (trubkani olib). Labbay. Dadamlarmi? Shunaqami? Hozir aytaman. Xoʻp. Darrov borarmishsiz. Kinoga oladiganlar dedimn, olimlar keldi dednmi, ishqilib, katta odamlar kelganmish, sizni koʻrib, gaplashisharmpsh. Limon masalasida emish.
Gʻani. Boʻptn. Hozir boraman. (Koʻcha tomonga yurarkan, orqasiga qaytib, teplitsa eshigini qulflamoqchi boʻladi.)
Bahri. Qulflamang, uyat boʻladi-ya. Nima qilasiz, xasis degan nom orttirib. Ochiq turaversin. Limonlaringizni boʻri yemaydi.
Gʻani (kalitni yoniga solib, koʻcha tomon yuradi). Joʻravoy, men kelguncha ssn mehmonlarnn choy-poyidan xabar olib tur.
Joʻra. Boshqa ishim yoʻqmi? Uyga televizor ustasi kelmoqchi edi. (Gʻanijonga ergashib chiqib ketadi.)
Erkin uydan bir dasta jurnal bilan kattakon alьbom koʻtarib chiqib, xotinlarning oʻrtasiga oʻtirib oladi.
Erkin. Hozir sizlarga bir narsalarni koʻrsataman. Tomosha qilasizlar. Manavi jurnal Fransiyada chiqqan. Ikki beti toʻla buvamni maqtab yozgan. Suratlarini qarang. Lpmonxonada olingan. Qoyilmisizlar? Manavi jurnal Chexoslovakiyada chiqqan. Bunda ham buvamni suratlarini bosib, oʻzlarini maqtagan. (U besh-olti jurnalni xotinlarga beradi.) Bunisi Ispaniyada, bunisi Angliyada, bunisi Vengriyada, bunisi Bolgariyada... Endi devordagi suratlarga qaranglar. Mana, buvam kosmonavt Jonibekov bilan tushganlar, bunisi Fidelь Kastro bilan, limonxonamizga kelganda olganman. Manavinisi Lyudmila Zikina bilan. E, koʻraverasizlar hali. Manavinisi Arkadiy Raykin kelib buvamning yangi nav apelьsinlarini koʻrayotganda olingan. Manavu xalq artistlari Sora Eshontoʻrayeva bilan Halima Nosirovalar limonxonaga kelishganda olingan. Qoyilmisizlar? Buvam oladigan xotinning peshonasi yarqiragan boʻladi. Mana, mana, buvam ilgʻor kolxozchilar qurultoyi minbarida gapirayotgap rasmlari. Buni Penson degan zoʻr fotochi olgan.
Rahbar. Oldingdan oqqan suvnn qadri yoʻq, deb shuni aytisharkan-da. Gʻani aka juda buyuk kishi ekanlar.
Zumrad. Zoʻrlikka zoʻrku-ya, ammo sal bevaforoq-da.
Qumri. Sizni olmagani uchun shunaqa deysiz, oʻrgilay. Oʻzi qarib qolgan boʻlsa ham, bitta xotinni toʻtidek yashnatib olib yuradigan holi bor.
Zumrad (Rahbar tomonga imlab, piching bilan). Bunaqaligini biz qayoqdan bilardik. Yurtma-yurt qochib yurganlar biladi buni.
Rahbar. Kesatmang, kesatmang. Oʻtgan gapni kovlamang. Oʻlgan ilonning boshini qoʻzgʻatmang. Bu gapga qirq yildan oshgan. Sizga alam oʻtgan-da, sira unutolmaysiz.
Zumrad. Bir aytdim-qoʻydim-da.
Erkin jurnallarni yigʻishtirib oladi.
Erkin. Kartinka tamom. Opketaveraymi? Boʻpti. (Narsalarni olib, uyga kirib ketadi.)
Qumri (qoʻlidagi dutorning u yoq-bu yogʻini koʻrib). Yasalganigayam biron sakson yil boʻlgandir. Obidani charlarida ham shu dutorni chalgandim.
Nazmi. Voy, oyimni toʻylariga kelganmisiz?
Qumri. Nega kelmas ekanman? Yor-yorni ham oʻzim aytganman. Oyingdan ikki yosh kichik boʻlsam ham, juda balo edim. Katta-katta bazmlarda yalla aytardim.
Anzirat. Meni toʻyimda aytmagansan. Oʻshandan beri koʻzimga yomon koʻrinasan.
Qumri. Akam rahmatli uyga qamab qoʻygan edilar. Kelolmaganman. Erga tekkaningga necha yil boʻldi, Anzirat?
Anzirat. Bir kam qirq yil boʻldi. Hozir shu yurishingni, valasapit minishingni akang koʻrsa, naq teringni shilib olarkan-da.
Qumri. Akam rahmatli eskicha odam edilar-da. U kishi ham urushda oʻqqa uchib ketdilar.
Nazmi. Dadam idoraga ketdilar. Yoʻqlarida limonxonani bir tomosha qilinglar. (Nazmi bogʻ eshigi oldidagi obdastalarni tepib yuboradi.) Kiraveringlar! (Xotinlar baravariga oʻrinlaridan turib, limonxona tomon yura boshlaydilar.)
Bahri. Singiljon, dadamdan baloga qolmasmikinmiz?
Nazmi. Shu xotinlar limonlarni bitta qoʻymay uzib olsa juda yaxshi boʻlardi-da. Ayni muddao boʻlardi.
Bahri. Nega unaqa deysan?
Nazmi. Xotinlar dadamni koʻziga balo boʻlib koʻrinsin deyman-da. Hammasini quvib solardi.
Rahima. Xoy, Nazmixon, oʻrgilay. Bunaqa niyat qilmang.
Nazmi. Siz aralashmang, kennoyi. Har qalay, nima qilsa ham begonasiz. Qoningiz qoʻshilmaydi. Dadamni uylantirib, qozon-tovogʻini boʻlak qilmoqchisiz. Bilaman.
Rahima. Voy, oʻlay! E, boring-e, bilganingizni qiling, menga nima! (Jahl bilan uyga kirib ketadi.)
Nazmi. Qani, kiraveringlar dedim-ku!
Rahbar. Hoy, qoʻyinglar. Gʻanivoy akaning tajriba limonlari-ya. Yoʻq, kirmanglar.
Nazmi. Siz xoʻjayinlik qilmang. Nima, dadamni xotinimisiz? Kiraveringlar.
Zumrad. Yoʻgʻ-e, baloga qolmaylik.
Nazmi. Baloga qolmaysizlar. Komissiya koʻradiganini koʻrib boʻlgan. Bu yogʻini dadam sizlarga qoldirganlar. Bemalol uzaveringlar. Hammasi sizlarniki.
Xotinlar jur’atsizlik bilan teplitsaga kirib ketishadi. Ichkaridan ularning ovozlari eshitilib turadi.
— Hoy, qanaqa boʻlarkin-da.
— Gʻanivoyning koʻziga shumshuk boʻlmasmikanmiz?
— Gulidanam uzaylik. Limon gulidek xushboʻy gul dunyoda boʻlmaydi.
— Kelinim limonga boshqorongʻi edi. Bittagina uzaqolay.
Nazmi. Mana, mana, sumkalaringni toʻlatib olinglar.
Bir ozdan keyin xotinlar toʻr xalta, sumka, tugunlarda limon-apelьsinlarni arang koʻtarib, chakkalariga limon gullarini taqib chiqishadi.
Xolnisa. Qishda muzni teshib choʻmiladiganlar limonni koʻp yesin, degan. Kitobda shunday yozilgan.
Jamila (limon gulini hidlab). Muni qarang-a, bilmas ekanman. Limon gulining hidi oldida fransuz atiri kapiyka ekan.
Anzirat. Qani, qizlar, shu Gʻanivoyni bir duo qilaylik. Bogʻi bundan ham obod boʻlsin. Obroʻsi borgan sari baland boʻlaversin.
J u r a v o y kiradi. Ular qoʻlidagi tugunlarni koʻrib xang-mang boʻlib qoladi.
Joʻra. Bu qanaqasi? Insoflaring bormi, oʻzi...
Jamila. Ha, nima boʻpti?
Joʻra. Nima boʻpti, deydi-ya! Bu apelьsinlarni yetnshtirguncha Gʻani bechora naq adoyi tamom boʻlay degan-ku. Nega uzdinglar? Komissiya koʻrishi kerak edi. Vistavkaga yuboriladigan apelьsinlar edi.
Rahbar (xijolat boʻlib). Men tekkanim yoʻq. Nazmixon eshikni ochib berdilar. Xohlagancha uzaveringlar, dedilar.
Joʻra. Nazmi, sira esing kirmadi, kirmadi-da. Dadangni ajalidan besh kun oldin oʻldirasan. Hech dadangni ayaysanmi oʻzi?! (Xotinlarga.) Uz, desa senlar ham uzaverdinglarmi? Endi juda yomon boʻldi. Hali kelsa bu ahvolni koʻrib, jinni-minni boʻlib krlmasa goʻrga edi.
Nazmi. Hech balo boʻlmaydi. Limon oʻlsin, odamdan aziz boʻlmay. Xijolat boʻlmanglar, oʻzim javob qilaman. Bunaqa xasis cholga qaysi xotin tegadi. Kim tegsa ham sil boʻlib oʻladi. Dadamni xoʻp qiliqlari borki, joni toshdan boʻlsa ham xotin kishi uch kunga chidamaydi. Oyim rahmatlini ham shu ziqnaliklari oʻldirgan.
Bahri. Ogʻzim bor, deb har gapni gapiraverasanmi, dadam unaqa odam emaslar.
Nazmi. Qanaqaliklarini hozir kelganlarida koʻrasizlar. Toʻrtta sap-sariq limon deb, hammayoqni ostin-ustun qiladilar. Hammaning dilini xufton qiladilar. Voy dod, bu qanaqa molparast ziqna, xasis ota! Oʻz bolalaridan, mehmonlarndan ikkitagina qurishqoq limonni ayaydigan ota qanaqa ota, axir!
Joʻra. Baqirma-e. Oʻz otangni shundoq deyishga qandoq tiling bordi?
Nazmi. Bilib qoʻyinglar, xolajonlar. Mana shu qurumsoq chol xotin olmoqchi. Tegmanglar, aslo tegakoʻrmanglar unga. Sil qilib, rak qilib, impay qilib oʻldiradi sizlarni.
Shu payt Gʻani kiradi, qizining loʻlilik qilib, shangʻillashiga quloq solib turadi.
Joʻra. Hoy qizim, bas qil. Bilaman nega unaqa qilayotganingni. Dadam xotin olmasin, deb uni hammaga yomonlayapsan. Bu ishing yaxshi emas. Uning ustiga, dadang bechora yetti ynl kechani-kecha, kunduzni-kunduz demay qiymalib yetishtirgan apelьsin gibridini talon qilding. Otaga hurmat shumi?
Nazmi. Siz aralashmang. Siz begona odamsiz.
Joʻra. E, bor-e! Senga gapirdi nima-yu, devorga gapirdi nima. (Jahl bilan chiqib ketadi.)
Gʻani (chidayolmay qizining oldiga keladi). Ovozingni oʻchir! Esi yoʻq. Joʻravoy oilamizga eng qadrdon kishi. Otang qatori odam. Hamma gapingni eshitdim. Meni jigʻimga tegish uchun shunaqa qilgansan, mayli. Istaganingcha dodla. Men oʻz qarorimdan qaytmayman. Bu yerdagi apelьsinlarni vayron qilsang yana yetti shaharda teplitsam bor. Hammasida limonu apelьsinlar shigʻil pishib yotipti. (Xotinlarga.) Yaxshi qipsizlar. Oʻzlaring uzganlaring juda soz ish boʻpti. Oʻzim shunchalik uzib berolmasdim. Koʻzim qiymay, qoʻlim qaltirab apelьsinlarni uzolmasdim. Osh boʻlsin. Bola-chaqalaring bilan birga baham koʻringlar. Aslo xijolat boʻlmanglar. Men endi Termizga ketdim. Televideniyadan operator kelgan. Kino qilmoqchi. U bilan Termizga boraman. Rahima, kelin, kiyim-boshimni chamadonchaga solib ber. Hozir yoʻlga chiqamiz.
Boyadan beri xijolat chekib turgan xotinlarga jon kiradi.
Jamila. Gʻanivoy, endi bizni kechirasan-da. Beodobchilik qilib qoʻydik.
Zumrad. Juda xunuk ish boʻldi-da. Nazmixon olaveringlar, deganlariga biz ham surishtirmay uzaveribmiz.
Gʻani. Aslo xijolat boʻlmanglar, deyapman-ku. Axir, bu narsalarni odamlar yesin, deb ekkanman-da.
Qumri. E, baraka top. Bogʻing bundan ham obod boʻlsin. Obroʻying ortaversin.
Rahima kichkina chamadoncha olib chiqadi. Gʻanijon beixtiyor Rahbarga qaraydi. Uzoq qarab turadi. Bir nima demoqchi boʻladi. Deyolmaydi.
Rahbar. Ketyapsizmi?
Gʻani. Ketyapman. Xayr endi. (Chiqib ketadi.)
Nazmi. Bopladimmi?!
Rahima. Bagʻritosh, uyatsiz!
Nazmi unga burnini qiyshaytirib chiqib ketadi.
Rahbar xamon kimirlamay turipti, bir qarorga kelgandek shoshib uning ketidan koʻcha eshigi tomon yuguradi.
Rahima. Otamga jabr boʻldi. Qariganda bunchalik azob berish kerak emasdi. Axir u kishi kichkina odam boʻlmasa. Eh, beodob Nazmi...
Qudrat (shoshib kiradi). Dadam qanilar?
Rahima. Hozir ketdilar. Kinochilar bilan Termizga joʻnab ketishdi.
Qudrat. E, attang. Bitta kampirni koʻndirgandim. Juda antiqa edi. Oʻrischaniyam, fransuzchaniyam bilarkan. Oʻzi bilan gaplashdim. Rozi boʻldi. Dadam koʻnsalar tamom. Toʻyni boshlavorardik.
Rahima. Dadam endi bizni kechirmaydilar. Nazmixon xotinlarga limonxonani ochib bergan edilar...
Qudrat. Voy-voy, juda xunuk ish boʻpti-ku. E, attang-a!
Erkin (qoʻlida xat bilan hovliqib kiradi). Dada, mana xat. Buvam berib ketdilar. Dadangga ber, dedilar.
Qudrat. (Shoshib konvertni ochadi. Oʻqiy boshlaydi). «Bolajonlarim. Men sizlarni oq yuvib, oq tarab oʻstirdim. Opichlab katta qildim. Tani boshqa dard bilmas, degandek yuragimdagi dardimni bilmadinglar. Necha yillab qilgan mehnatim, orzu-umidlarim boʻlgan limonxonamni payhon qilishga yoʻl qoʻydinglar. Men shu limonxonada ivirsib yurib ovunardim. Sizlar buni qadriga yetmadinglar. Termizga joʻnab ketdim. Rahbar xolang men bilan birga ketdi. Omon-eson yetib borsak, fotochi Karapetyan tirik boʻlsa oʻziga, oʻlib ketgan boʻlsa oʻgʻliga suratimizni oldirib yuboramiz. Kelasi haftaning juma kuni kechqurun soat yetti yarimda televizorni burab qoʻyinglar, meni koʻrsatadi. Sizlarga Rahbaroydan salom...»
Zumrad. Vop, pismiq Rahbar-e! Bu yoqda ishni pishiq qilib bitishib qoʻygan ekan-da.
Qumri. Zumrad, yana kuruq qolding. Endi oʻzingni qaysi daraxtga osasan?
Zumrad. Oʻzini osadigan ahmoq yoʻq.
Nazmi (eshikdan xrvliqib keladi). Dadam anavu Rahbar kampir bilan allaqayoqqa qochib ketgan emishlar. Shu rostmi?
Qudrat. Rost!
Nazmi. Voy dod! Onaginamni arvohi chirqilladi!
Joʻra (devordan bosh chiqazadi). Nima gap? Yana nima janjal?
Nazmi. Dadam anavi Rahbar kampir bilan allaqayoqqa qochib ketibdilar.
Joʻra. Qochgan boʻlsa nima qipti? Bu Rahbar bilan birinchi qochishi emas. 1939 yilda ham shu Rahbar bilan qochgan edi. Tashvish qilma, qizim. Qochgan boʻlsa, albatta Rahbar bilan boshini-boshiga tekkizib oldirgan surati keladi.
Bahri (Maxsumni qoʻlidan sudrab kiradi,hayajonlanganidan ovozi chiqmay, boʻgʻilib gapiradi). Dadam qochiptilar, dadam qochiptilar. Dadam qochib ketiptilar. Dadam qochib ketiptilar. (Nazmiga tashlanadi.) Sen aybdor. Hammasiga sen sababchi. Dadam qochib ketiptilar. Dadam...
Joʻra. Manavini yoshlikda bergan koʻngil, deydilar.

Parda
№Mualifning boshqa asaralari
1 Alla (hikoya) [Said Ahmad] 2546
2 Azob (hikoya) [Said Ahmad] 1493
3 Azroil oʻtgan yoʻllarda (hikoya) [Said Ahmad] 1313
4 Азоб (ҳикоя) [Said Ahmad] 693
5 Азроил ўтган йўлларда (ҳикоя) [Said Ahmad] 669
6 Алла (ҳикоя) [Said Ahmad] 548
7 Bahor qizlari (hikoya) [Said Ahmad] 988
8 Bahor suvlari (hikoya) [Said Ahmad] 774
9 Begona (hikoya) [Said Ahmad] 1390
10 Bir yuz yetmish soʻmlik xurrak (hikoya) [Said Ahmad] 752
11 Birinchi muhabbat (intermediya) [Said Ahmad] 2215
12 Borsa kelmas darvozasi (hikoya) [Said Ahmad] 1549
13 Bosh ogʻrigʻi (hikoya) [Said Ahmad] 827
14 Boʻston (hikoya) [Said Ahmad] 799
15 Buqalamun bilan uchrashuv (hikoya) [Said Ahmad] 1176
16 Баҳор сувлари (ҳикоя) [Said Ahmad] 580
17 Баҳор қизлари (ҳикоя) [Said Ahmad] 533
18 Бегона (ҳикоя) [Said Ahmad] 571
19 Бир юз етмиш сўмлик хуррак (ҳикоя) [Said Ahmad] 615
20 Биринчи муҳаббат (интермедия) [Said Ahmad] 681
21 Борса келмас дарвозаси (ҳикоя) [Said Ahmad] 567
22 Бош оғриғи (ҳикоя) [Said Ahmad] 570
23 Буқаламун билан учрашув (ҳикоя) [Said Ahmad] 537
24 Бўстон (ҳикоя) [Said Ahmad] 549
25 Dum (hikoya) [Said Ahmad] 736
26 Дум (ҳикоя) [Said Ahmad] 486
27 Farmonbibi qalʻasiga shturm. Bolshevikla... [Said Ahmad] 724
28 Фармонбиби қалъасига штурм. Болшевиклар ... [Said Ahmad] 643
29 Gap (hikoya) [Said Ahmad] 609
30 Gugurt (hikoya) [Said Ahmad] 1050
31 Gul haqida hikoyalar [Said Ahmad] 2318
32 Гап (ҳикоя) [Said Ahmad] 637
33 Гугурт (ҳикоя) [Said Ahmad] 621
34 Гул ҳақида ҳикоялар [Said Ahmad] 575
35 Iqbol chiroqlari (hikoya) [Said Ahmad] 769
36 Iqror (hikoya) [Said Ahmad] 1895
37 Иқбол чироқлари (ҳикоя) [Said Ahmad] 520
38 Иқрор (ҳикоя) [Said Ahmad] 506
39 Jajji hikoyalar [Said Ahmad] 967
40 Жажжи ҳикоялар [Said Ahmad] 609
41 Kataysa (hikoya) [Said Ahmad] 704
42 Kechikkan sevgi... (hikoya) [Said Ahmad] 1468
43 Kelinlar qoʻzgʻoloni (komediya) [Said Ahmad] 8557
44 Kiprikda qolgan tong (qissa) [Said Ahmad] 3802
45 Koʻzlaringda oʻt bor edi (hikoya) [Said Ahmad] 709
46 Катайса (ҳикоя) [Said Ahmad] 549
47 Келинлар қўзғолони (комедия) [Said Ahmad] 1129
48 Кечиккан севги... (ҳикоя) [Said Ahmad] 546
49 Киприкда қолган тонг (қисса) [Said Ahmad] 956
50 Куёв (комедия) [Said Ahmad] 651
51 Кўзларингда ўт бор эди (ҳикоя) [Said Ahmad] 482
52 Laylak keldi (hikoya) [Said Ahmad] 841
53 Lochin (hikoya) [Said Ahmad] 1191
54 Лайлак келди (ҳикоя) [Said Ahmad] 570
55 Лочин (ҳикоя) [Said Ahmad] 537
56 Mehribon (hikoya) [Said Ahmad] 834
57 Menga yetib kelmagan xat (hikoya) [Said Ahmad] 933
58 Meni kechiring (intermediya) [Said Ahmad] 1314
59 Mening doʻstim Babbayev! (hikoya) [Said Ahmad] 917
60 Moʻtti (hikoya) [Said Ahmad] 720
61 Muhabbatning tugʻilishi (hikoya) [Said Ahmad] 895
62 Musicha (hikoya) [Said Ahmad] 2358
63 Менга етиб келмаган хат (ҳикоя) [Said Ahmad] 558
64 Мени кечиринг (интермедия) [Said Ahmad] 736
65 Менинг дўстим Баббаев! (ҳикоя) [Said Ahmad] 578
66 Меҳрибон (ҳикоя) [Said Ahmad] 475
67 Мусича (ҳикоя) [Said Ahmad] 572
68 Муҳаббатнинг туғилиши (ҳикоя) [Said Ahmad] 502
69 Мўтти (ҳикоя) [Said Ahmad] 475
70 Nomi yoʻq toʻy (hikoya) [Said Ahmad] 853
71 Номи йўқ тўй (ҳикоя) [Said Ahmad] 607
72 Odam va boʻron (hikoya) [Said Ahmad] 684
73 Oftob oyim (hikoya) [Said Ahmad] 4939
74 Onajonlar (hikoya) [Said Ahmad] 709
75 Oshqovoq, 2 (hikoya) [Said Ahmad] 1438
76 Ot bilan suhbat (hikoya) [Said Ahmad] 2488
77 Одам ва бўрон (ҳикоя) [Said Ahmad] 470
78 Онажонлар (ҳикоя) [Said Ahmad] 539
79 От билан суҳбат (ҳикоя) [Said Ahmad] 526
80 Офтоб ойим (ҳикоя) [Said Ahmad] 539
81 Ошқовоқ, 2 (ҳикоя) [Said Ahmad] 494
82 Paypoq (hikoya) [Said Ahmad] 1248
83 Poyqadam... (hikoya) [Said Ahmad] 838
84 Пайпоқ (ҳикоя) [Said Ahmad] 565
85 Пойқадам... (ҳикоя) [Said Ahmad] 543
86 Qorakoʻz majnun (hikoya) [Said Ahmad] 12563
87 Қоракўз мажнун (ҳикоя) [Said Ahmad] 685
88 Rahmat, azizlarim! (hikoya) [Said Ahmad] 1003
89 Раҳмат, азизларим! (ҳикоя) [Said Ahmad] 513
90 Sagʻana (hikoya) [Said Ahmad] 721
91 Sarob (hikoya) [Said Ahmad] 3441
92 Seni izlab (hikoya) [Said Ahmad] 1024
93 Sinovchi ichuvchi (intermediya) [Said Ahmad] 668
94 Sobiq (hikoya) [Said Ahmad] 21550
95 Sobiq oʻgʻri (hikoyalar toʻplami) [Said Ahmad] 1238
96 Sobiq oʻgʻri - Boʻlishi mumkin hikoya [Said Ahmad] 940
97 Sud (hikoya) [Said Ahmad] 727
98 Sumbul (hikoya) [Said Ahmad] 642
99 Suvlar oqib ketdi (hikoya) [Said Ahmad] 731
100 Сароб (ҳикоя) [Said Ahmad] 590
101 Сағана (ҳикоя) [Said Ahmad] 487
102 Сени излаб (ҳикоя) [Said Ahmad] 526
103 Синовчи ичувчи (интермедия) [Said Ahmad] 585
104 Собиқ (ҳикоя) [Said Ahmad] 949
105 Собиқ ўғри (ҳикоялар тўплами) [Said Ahmad] 586
106 Собиқ ўғри - Бўлиши мумкин ҳикоя [Said Ahmad] 523
107 Сувлар оқиб кетди (ҳикоя) [Said Ahmad] 529
108 Суд (ҳикоя) [Said Ahmad] 520
109 Сумбул (ҳикоя) [Said Ahmad] 467
110 Tabelchi (intermediya) [Said Ahmad] 605
111 Tamom, davomi yoʻq (hikoya) [Said Ahmad] 799
112 Taqdir, taqdir, muncha shafqatsizsan? (h... [Said Ahmad] 0
113 Ta’zim (hikoya) [Said Ahmad] 1065
114 Ta’zim (hikoyalar) [Said Ahmad] 2196
115 Togʻ afsonasi (hikoya) [Said Ahmad] 618
116 Toʻlqinlar (hikoya) [Said Ahmad] 656
117 Toʻyboshi (hikoya) [Said Ahmad] 614
118 Turnalar (hikoya) [Said Ahmad] 1198
119 Tut pishigʻi (hikoya) [Said Ahmad] 653
120 Tuynuk (hikoya) [Said Ahmad] 519
121 Табелчи (интермедия) [Said Ahmad] 487
122 Тамом, давоми йўқ (ҳикоя) [Said Ahmad] 547
123 Таъзим (ҳикоя) [Said Ahmad] 490
124 Таъзим (ҳикоялар) [Said Ahmad] 691
125 Тақдир, тақдир, мунча шафқатсизсан? (ҳикоя) [Said Ahmad] 0
126 Тоғ афсонаси (ҳикоя) [Said Ahmad] 477
127 Туйнук (ҳикоя) [Said Ahmad] 495
128 Турналар (ҳикоя) [Said Ahmad] 540
129 Тут пишиғи (ҳикоя) [Said Ahmad] 506
130 Тўйбоши (ҳикоя) [Said Ahmad] 453
131 Тўлқинлар (ҳикоя) [Said Ahmad] 499
132 Uchinchi minora (hikoya) [Said Ahmad] 1142
133 Учинчи минора (ҳикоя) [Said Ahmad] 499
134 Xazina (hikoya) [Said Ahmad] 1825
135 Xomtalash (hikoya) [Said Ahmad] 749
136 Xotin (hikoya) [Said Ahmad] 698
137 Xotinboz chumchuq (hikoya) [Said Ahmad] 1240
138 Xurrak (hikoya) [Said Ahmad] 637
139 Хазина (ҳикоя) [Said Ahmad] 634
140 Хомталаш (ҳикоя) [Said Ahmad] 566
141 Хотин (ҳикоя) [Said Ahmad] 510
142 Хотинбоз чумчуқ (ҳикоя) [Said Ahmad] 502
143 Хуррак (ҳикоя) [Said Ahmad] 530
144 Yoʻgʻon tepa (hikoya) [Said Ahmad] 632
145 Yoʻlda (hikoya) [Said Ahmad] 793
146 Йўлда (ҳикоя) [Said Ahmad] 473
147 Йўғон тепа (ҳикоя) [Said Ahmad] 516
148 Yalpiz hidi (hikoya) [Said Ahmad] 1514
149 Ялпиз ҳиди (ҳикоя) [Said Ahmad] 529
150 Yelim (hikoya) [Said Ahmad] 635
151 Yer uygʻondi (hikoya) [Said Ahmad] 618
152 Елим (ҳикоя) [Said Ahmad] 513
153 Ер уйғонди (ҳикоя) [Said Ahmad] 440
154 Yuk (hikoya) [Said Ahmad] 540
155 Юк (ҳикоя) [Said Ahmad] 516
156 Zumrad (hikoya) [Said Ahmad] 687
157 Зумрад (ҳикоя) [Said Ahmad] 505
158 Oʻn sakkiz yoshing (hikoya) [Said Ahmad] 892
159 Oʻrik domla (hikoya) [Said Ahmad] 1047
160 Ўн саккиз ёшинг (ҳикоя) [Said Ahmad] 550
161 Ўрик домла (ҳикоя) [Said Ahmad] 463
162 Gʻildirak (qissa) [Said Ahmad] 1054
163 Ғилдирак (қисса) [Said Ahmad] 516
164 Sher (hikoya) [Said Ahmad] 1367
165 Шер (ҳикоя) [Said Ahmad] 530
166 Chevara (hikoya) [Said Ahmad] 613
167 Chiroqni oʻchir (hikoya) [Said Ahmad] 605
168 Chol kuyov bilan kampir kelin (hikoya) [Said Ahmad] 996
169 Choʻl burguti (hikoya) [Said Ahmad] 1907
170 Choʻl oqshomlari (hikoya) [Said Ahmad] 722
171 Chuchvara (hikoya) [Said Ahmad] 712
172 Чевара (ҳикоя) [Said Ahmad] 464
173 Чироқни ўчир (ҳикоя) [Said Ahmad] 495
174 Чол куёв билан кампир келин (ҳикоя) [Said Ahmad] 646
175 Чучвара (ҳикоя) [Said Ahmad] 591
176 Чўл бургути (ҳикоя) [Said Ahmad] 539
177 Чўл оқшомлари (ҳикоя) [Said Ahmad] 582
Tavsiya qilamiz
. Tush.UZ - Tushlar tabiri
. Yuklamlar ombori
. O'zbekcha Android dasturlar
. Orginal Mp3 lar
. Aralash rasmlar + 9 000
. Kitoblar
Яндекс.Метрика