Kiprikda qolgan tong (qissa) [Said Ahmad]

Insonni badnom qiladigan har qanday harom-xarish ishlardan oʻzini tiya olgan, bu dunyoga pok kelib, pok ketgan, nurdek tiniq hayot kechirgan, Alloh dargohiga farishta boʻlib yoʻl olgan doʻstim, ukam, jigarim, qadrdonim, xotirasi hech qachon yodimdan chiqmaydigan sevikli yozuvchim Oʻlmas Umarbekovga bagʻishladim ushbu qissani.Muallif
Birinchi boʻlim
Mashinada vodiy tomonga ketyapmiz. Yosh yozuvchi ukalarim bilan ba’zan shunaqa sayohatga chiqadigan odatimiz bor.
Oʻzim rulь boshqarib kelyapman. Yonimda nihoyatda chaqqon, ziyrak, hech narsani nazaridan qochirmaydigan, goho kuldiraman deb gapning orqa-oʻngiga qaramay aytvoradigan Anvar Eshonov. Orqa oʻrindiqda shu vodiyda tugʻilgan, birinchi hikoyalarini shu yerda yozib e’lon qilgan Xudoyberdi Toʻxtaboyev bilan ikki hikoyalar kitobini, «Sevgim — sevgilim» qissasini nashr qilgan, gʻoyatda odobli, yosh boʻlishiga qaramay koʻpchilikning tavajjuhini oʻziga qaratgan Oʻlmas Umarbekov oʻtiripti.
Boya yoʻlga chiqayotganimizda u, togʻdan ketmaymizmi, deb soʻragan edi. Unga hozircha togʻda vodiyga xos hech narsa yoʻq, hammayoq temir-tersak, texnika, ekskavatoru buldozerlar tosh surib yoʻl ochyapti. Men sizlarni ota-bobolarimiz qatnagan yoʻldan olib kelyapman, degan edim.
— Otabek yurgan yoʻldanmi? — deb takror soʻradi Oʻlmas.
Koʻpchilikni Otabek yurgan yoʻl qiziqtiradi. Oʻsha yoʻlni koʻrgilari keladi.
— Otabek yurgan yoʻl manavi togʻlar orasida, — deyman ularga. — U yoʻldan yo otda, yo eshak minib oʻtish mumkin. Biz Kumushbibi ota-onalari bilan aravada Toshkentga borgan yoʻlni yoqalab kelyapmiz.
Kayroqqum «dengizi» boʻylab borib, «Qista koʻz» bekatida toʻxtadik. Choy ichib, picha dam olmoqchi edik. Samovarchi bola qorachoy yoʻq, deb bahona qildi. Oʻzimizda bor, desak ham koʻnmadi. Qorachoy damlasam dadam uradi, deb ichkariga kirib ketdi-yu, qaytib chiqmadi.
Kula-kula yana yoʻlga tushdik.
Havo toza, osmon tiniq. Dengizni mavjlantirib biz tomon esayotgan ajib bir namxush epkin koʻngillarimizni yayratadi. Somonshuvoq tomlarda lolaqizgʻaldoq gulxani lov-lov yonadi. Yigitlar chakkasida chuchmoʻma, qizlar sochida tolbargakdan sochpopuk...
Uzun novdalari yerga tegay-tegay deb asta yelpinayotgan majnuntol tagidagi soʻrida yetmishlarning nari-berisidagi, chap qulogʻiga oʻn besh tiyinlik tanga qistirgan bir qariya tizzasini quchoqlab, oʻy oʻylab oʻtiripti. U bizni koʻrib, kelinglar, mehmonlar, deb ilkis oʻrnidan turdi. Shosha-pisha paloslarni qoqib, boshqatdan toʻshadi. Tol kuchalasi tushgan joylarni bir sidra supurib chikdi.
— Ozroq hordiq olib turinglar, men hozir...
U shunday dedi-yu, shoshib ichkariga kirib ketdi. Ichkarida andak hayallab qoldi.
Yelkasida dasturxon, bilagida sochiq. Bir qoʻlida qorachoy damlangan «Kuznesov» choynagi, yana bir qoʻlida shundaqa toʻrtta piyola bilan chiqdi. Anvar chaqqonlik bilan yelkasidan dasturxonni olib oʻrtaga yozdi. Samovarchi choynak-piyolalarni dasturxon chetiga qoʻyib Anvarga, ukaginam, choyni uch marta qaytarib manavi sochiqqa oʻrab qoʻying, deb iltimos qildi. Choyxona ichidan isiriqning xushboʻy hidi dimoqlarimizga urildi.
U isiriq tutuni buralib-buralib chiqayotgan xokandozni koʻtargancha mashina tomon ketdi. Mashina eshigini ochib isiriq tutata boshladi. Ishqilib oʻrindiqqa choʻgʻ tushmasin-da, deb jonim halak. Xokandozni yerga qoʻyib, qogʻozga oʻrogʻli isiriq urugʻlarini mashina ishkopchasiga sochib yubordi. Keyin hammamizga bir-bir isiriq tutatib chiqdi. Koʻz tegmasin, xushroʻy yigit ekansiz, deb Oʻlmasning boshidan xokandozni uch aylantirdi.
— Yomon koʻzdan asrasin, bunaqa husnni xudoyim har kimga ham beravermaydi, suygan bandasiga beradi. Bu zaifona chiroy emas, mardona chiroy. Ulamolarning gaplariga qaraganda, Xizir buvam ham xuddi shunaqa chiroyli odam boʻlgan ekanlar. Xoʻjandda daryodan oʻtishingiz bilan «Chorux darron» degan toshloq adirga roʻbaroʻ kelasiz. Choʻponlarning chorigʻi toshlokda yirtilaverganidan oʻz ismi oʻzi bilan boʻlsin, deb toshloqni «Chorux darron», ya’ni «Choriq yirtar» deb atashgan. Shu adirning isirigʻi ming dardga davo. Toshkent tomonlarda tumov xuruj qilganda mashinalarini toʻldirib ispand-isiriq olib ketishadi. Oʻsha yerdan men ham anchagina ispand opkeltirganman.
Samovarchi ichkariga kirib, margʻilonnusxa doʻppi, oppoq yaktak kiyib, ikkita patnis koʻtarib chiqdi. Bittasida qand-qurs, sedonali oltita non. Nonni ushatib choynak ustidagi sochiqni oldi, piyolaga bir hoʻplamgina choy quydi-da, lablarini choʻchchaytirib ichdi. Piyolaning lab tekkan joyini oppoq yaktagining koʻksiga yengilgina surtib, boshqatdan choy quydi. Uni menga uzatar ekan, «indiyskiy», deb qoʻydi.
Uning hamma harakatlarini diqqat bilan kuzatib turgan Oʻlmas qoyil qolganini yashirolmay, qalin qoshlarini kerib jilmayib turardi.
Oʻlmasning nimadir degisi keldi.
— Eski zamonning buyumlaridan hali ham bor ekan-da?
Samovarchi javobni nimadan boshlashini bilmay, andak oʻylanib turdi.
— E, ukam-e, bu hammasi oʻzidan ketish, haddan oshish, sendan qolsam qulogʻimni kesganim boʻlsin, degan nodonlikdan chiqqan narsa. Bundan oʻttiz yil oldin desam toʻgʻri boʻlarmikan, bir esi yoʻq samovarchi oʻrtogʻimiz choyxoʻrlarni oʻziga ogʻdirish uchun faqat shunaqa choynak-piyola ishlatadigan boʻldi. Sopol piyolada choy ichib yurgan choyxoʻrlar oʻris poshshoning piyolasida choy ichaylik, deb samovarga aridek yopirildi. Agar shu choʻtirdan qolsam kallamni olib tashlayman, deb yana bittasi kuniga uch marta sogʻiladigan sigirini buzogʻi bilan sotib, xuddi oʻshanaqa choynak-piyola oldirib keldi. Yana bitta samovarchi, ochigʻini aytsam, oʻzimning togʻam, oʻgʻil uylayman, deb qachonlardan beri tishida tishlab yiqqan puliga «Kuznesov» xarid qilib keldi. Qoʻqonlik arman savdogarlar qarasaki, «Kuznesov»ning xaridori kundan-kun koʻpayyapti. Mana boʻlmasam, dedi-yu narxni qopda pul olib keladigan boyvachchalarning ham boʻyi yetmaydigan balandga koʻtarib qoʻydi. Otam rahmatli endi «Kuznesov» olish mening navbatim, deb turganda savdogar uning qoʻlini kalta qilib qoʻydi. Otam rahmatlining koʻpkarida uloqni birovga oldirmaydigan, dumiga doʻla-na taqilgan epchil oti boʻlardi. Chinnipurushlar shu otni bersang «Kuznesov» seniki, deb oyogʻini tirab oldi. Otam rahmatli, bolam oʻksimasin, deb shu otni bagʻridan yulib olgandek ikki yashik choynak-piyolaga ayirbosh qildi. Undan esdalik boʻlsin, deb dumiga boylangan doʻlanani olib qoldi. Shu doʻlanani haligacha asrayman. Oʻsha choynak-piyolalardan bittasi chegalangan, uchta choynak bilan toʻqqizta piyola bor. Nozik-nozik mehmonlarga ishlataman. Qopqogʻini choynakka urib shiqirlatib, choy chaqiradiganlarni jinimdan ham yomon koʻraaan. Shiqirlataverib qopqogʻini arra qilib yuborishadi. Kar boʻlmasam, koʻr boʻlmasam, ovoz chiqazib, bitta choy, desang boʻldi-da, oftobni soyaga yetkazmay oldingga oborib qoʻyaman. Biz taraflarda erkak mehmonlarni uyda kutmaydilar. Ayniqsa xotin-xalaj koʻp xonadonlarga begona erkakning qadam izi tushmaydi. Har qancha mehmon boʻlsa samovarda kutib yuboradi. Men oʻzi andarxonlikman. Onam tojik, otam oʻzbek, Roʻzgʻorda tojikcha, oʻzbekcha aralash qilib gaplashaveramiz. Samovarchilik otamga otasidan qolgan. Besh yasharligimda otam meni yoniga olgan. Mana, bir kam yetmish yildan beri samovar qoʻyaman. Koʻp ajoyib insonlarning xizmatini qildim. Suhbatini, duosini oldim. Kam boʻlmadim.
Ikkita qovun qovgʻasining bandini bir-biriga bogʻlab, yelkasiga xurjundek tashlab olgan sakkiz-toʻqqiz yoshlardagi bola qoʻlida portfel bilan bizga salom berib, choyxona ichiga kirib ketdi.
— Nevaram bu. Darsdan chiqib oldimga keladi. Bugun maktabda qandaydir tadbir boʻlar ekan. Direktor oshning masalligʻini tashlab ketgan edi. Oshni damlab qoʻyganimda kelib qozoni bilan zambarda olib ketishdi.
Ertalab soat sakkizdan beri gaichilar kamqatnov asfalt yoʻlimizda shofyorlardan imtihon olishdi. Shuning uchun ham choyxoʻr koʻp boʻldi. Charchab qoldim. Sizlar kelganingizda tizza quchoqlab uxlab qopman, yomonam xijolat boʻldim.
Qovunlarimizni adirdagi qumga koʻmib qoʻyamiz. Adir tomondan qovun isi keldimi, bilingki, adirda qum koʻchib qovunlar ochilib qolgan. Oftob tegib hid chiqazyapti.
Tongga yaqin qattiq shamol boʻlgandi. Adirga qovun olib kelish uchun brichka arava ketgan edi. Bola bobomga qovun oboraman deb kutib qolgan ekan.
Shu nevaramni Gʻafur Gʻulomning xizmatiga bermoqchiman. Eti sizniki, suvagi meniki, deb uyiga tashlab kelaman. U kishi anchadan beri bu tomonlardan oʻtmay qoʻydilar. Tinchmikinlar? U kishi hali ham ministerstvodamilar?
Anvarning shaytoni gʻalaba qilib, uni kalaka qiladigan biron gapga ogʻiz juftlab turganini sezib qolib jahl bilan unga yomon qarab qoʻydim. Uning ogʻzidagi gapi boʻgʻzida qoldi.
Xayr-xoʻshlashib endi mashinaga chiqamiz, deb turganimizda choyxonachi peshonasiga shapillatib bir urdi. Hah kallam qursin, qovun qolib ketibdi-ku, dedi-da, shoshib choyxona tomon pildirab ketdi. Bir zumdan keyin patnisda chiroyli qilib karjlangan qovun, bir qoʻlida obdastada iliq suv olib chiqdi.
— Qovunni kim soʻydi? — deb soʻradim undan.
— Nevaram. Qovunni juda chiroylik soʻyadi. Qarang, gul qivoripti, bolasi tushmagur. Andarxonimizga kelib bir yoshga kirgan qovun yemay ketish yaxshi emas. Oʻzi ham asal boʻlib ketgandir. Biron oʻn besh kunlardan keyin bunaqa qovunni topolmaysiz. Hammasining urugʻini olib ekib qoʻyamiz. Andarxonning qovunini qovun desa boʻladi.
Samovarchi Andarxon qovunining ta’rifini sal oshirib yuboryapti, deb oʻylagan edim, yoʻq, maqtaganicha bor ekan. Gʻafur Gʻulom aytgandek, tilimi tilni yoraman deydi.
U qoʻlimizga suv quyib, engashib yelkasidagi sochiqni tutdi. Xudoyberdi uning yaktak choʻntagiga ellik soʻmlik pulni solib qoʻydi. Bu ishimizdan u astoydil ranjidi.
Qozoqlarga pichoq sovgʻa qilsangiz albatta tigʻ haqi, deb tanga-chaqa aralash pul beradilar. Bizlarda ham isiriq tutatgan kishiga pul berish bir udum boʻlib qolgan.
— Oqsoqol, — dedim, — isiriq haqi bermasdan ketish sha’nimizga toʻgʻri kelmaydi. Oling, olmasangiz xafa boʻlamiz.
Bu gapimdan keyin qoʻlini koʻksiga qoʻyib, davlatinglar ziyoda boʻlsin, ukalarim, dedi mamnun.
Qoʻqon tomon ketyapmiz. Hozirgina bizni kuzatib qolgan bu ajoyib inson toʻgʻrisida oʻylayapmiz. Uni birinchi marta koʻrishimiz. Faqat bir soatgina u bilan hamsuhbat boʻldik. Lekin eski qadrdonlardek ukdan ajralish qiyin boʻldi. Bu yoqimtoy, dilbar inson mehrini, muhabbatini, odamiyligini oʻzimiz bilan olib ketyapmiz.
Isiriq hamda qovun isi oʻrnashib qolgan mashinamiz qayiqdek yengil suzib boradi.
Samovarchi, oshga hozir guruch solaman, bir choʻqimgina yeb ketinglar, deb shuncha tavallo qildi, koʻnmadik. Soat ikkida Qoʻqonning Gʻishtkoʻprigida Adham Hamdam bilan Anvar Muqimov, Yoʻldosh Sulaymon hamda hofiz Qobiljon Yusupovlar bizni kutadi, shunga ulgurib bormasak boʻlmaydi, dedim.
Gʻishtkoʻprikda odam koʻp. Koʻcha oshi ichaman, deb navbat kutib turganlar son-sanoqsiz. Adham Hamdam butun vodiyda mashhur odam. Uni hamma taniydi, hurmat qiladi. U biz uchun oshxona orqasiga alohida joy qildirib qoʻyibdi.
Gʻishtkoʻprikning koʻcha oshi vodiyda ovoza boʻlib ketgan. Yangi soʻyilgan qoʻy goʻshti, jindakkina tuz yegan peshnob, poʻstdumba solingan, ustiga mayda kertilgan koʻm-koʻk xushboʻy kashnich sepilgan, yogʻi olinmagan ikki qoshiqqina qatiq solingan, betida koʻk qalampir suzib yurgan bu taom chimxoʻr, ovqatga injiq har qanday lanj odamning ham ishtahasini ochib yuborar edi. Bu noyob taomni huzur qilib ichar ekanmiz, qoʻli gul oshpazlarga rahmatlar aytardik.
Uncha-muncha ovqatni koʻngli tortib yeyavermaydigan Oʻlmas kosani hammadan oddin boʻshatib, uyalib-netib oʻtirmay, yana ikki choʻmichgina soʻrasam ayb qilmaysizlarmi, dedi.
Boshiga biron mushkul ish tushgan xonadon oq joʻxorini tuyib koʻcha oshi qiladi. Uni paqiri bilan koʻchaga opchiqib qoʻyadi. Paqir yoniga besh-oltita sopol kosa, koʻzachada qatiq, taqsimchada kertilgan kashnich qoʻyadi. Oʻtgan-ketgan toʻxtab, koʻcha oshini oʻzi suzib ichadi. Xonadon egalarini mushkulingiz oson boʻlsin, deb duo qilib, oʻtib ketadi.
Koʻcha oshi kambagʻallar ovqati, ocharchilik zamonlarining ovqati, deb uni ta’qiqlab qoʻygan edilar. Bu toʻkin, farovon, dorilomon zamonamizda bunaqa ovqat qilib xalqqa tarqatish siyosiy xato deb qishloq faollari koʻcha oshini ariqqa yo axlatga toʻkib tashlar edilar.
Shu yerning oʻzida maslahatni bir joyga qoʻyib, toʻppa-toʻgʻri Buvaydaga boradigan boʻldik. Anvar Muqimov oʻsha yerda maktab direktori. Adabiyot oʻqituvchilariga kelishimizni aytib qoʻygan. Ular maktab bogʻiga dasturxon tuzab kutib oʻtirishibdi.
Adabiyot muallimlari bilan suhbat qursang huzur qilasin.
Ular darsliklarda, programmada aytilgan gaplarni har yili takrorlayverib zerikkan muallimlardir. Bu-gungi adabiy hayot ularni qiziqtiradi. Adabiy ijod sohasida qandoq jarayonlar kechayotganini bilgilari keladi. Kutubxonadagi darsliklar ularga allaqachon yod boʻlib ketgan.
Ana shunaqa oʻqituvchilar bilan suhbat qursam yayrab ketaman. Yezuvchining shaxsiga, qanaqa asarlar yozayotganiga, qanday yozishiga, hatto kechasi yo kunduzi yozishigacha — hamma-hammasiga qiziqadilar. Birpasda savollarga koʻmib tashlaydilar. Maktab direktori, kitoblari chiqqan yozuvchi Anvar Muqimov ular uchun mahalliy klassik boʻlib qolgan.
Boshqa soha odami suhbatga aralashib qolsa, albatta, bitta kitobga qancha pul olasizlar, deb soʻraydi.
Kitobingizning orqa muqovasidagi narxi bir soʻm degan yozuvga koʻzi tushadi. Soʻnggi yeahifani ochib, oltmish ming nusxa bosildi, degan yozuvni oʻqib, koʻzi tinib ketadi. Bir soʻmni oltmish mingta zarb qiladi. Eh-he, bunga oʻnta «Volga» olish mumkin. Hukumatning puli yozuvchilarning choʻntagiga tushib ketibdi-ku, deb oʻylab qoladi. Bunaqada itining tuvagi tilladan boʻlib ketmaydimi?
Unga tushuntirishning foydasi yoʻq.
Unga qogʻoz haqi, harf teruvchi haqi, boʻyoq haqi, rassom haqi, korrektor haqi, muqovalovchi haqi, kitobni rotatsiyada bosgan usta haqi, elektr quvvati haqi... Bularni unga gapirib oʻtirishning foydasi yoʻq. Bari bir u yozuvchilar boy, itining tuvagi... vassalom, deyaveradilar.
Muallimlar bilan boʻladigan muloqot butunlay boshqacha. Ularni yozuvchining iqtisodiy hayoti emas, ma’naviy hayoti qiziqtiradi.
Muallimlar topgan-tutganlarini dasturxonga toʻkib solganlar. Oʻz qoʻllari bilan osh damlaganlar.
Bir suhbat boʻldi-bir suhbat boʻldi, aytilmagan gap, soʻralmagan masala qolmadi. Savollarni qalashtirib tashlashdi. Boshlarimiz aylanib ketdi. «Oʻtkan kunlar» qolmadi, «Qutlugʻqon» qolmadi. «Sarob»ni titkilab koʻrdik. «Koʻkan batrak»ni kavlashtirdik. Mirtemirning «Qoraqalpoq daftari», Shayxzodaning «Mirzo Ulugʻbek» asarlaridagi yosh yozuvchi uchun ibrat boʻladigan tomonlarini, maxorat sirlarini ezib-ezib gapirdik. «Shum bola»ning goʻzal tili, unda tasvirlangan Toshkent manzaralari, favqulodda oʻxshatishlar, undagi boshqa biron asarda uchramagan kiyofalar toʻgʻrisida rosa gapirishdi. Ayniqsa «Qoʻshchinor chiroqlari» toʻgʻrisida bahs qizib ketdi. Yoʻq, bahs emas, shu topda romanda tasvirlangan joyda turganimiz uchun ham ularni oʻz koʻzimiz bilan koʻrib turgandek boʻlaveramiz. Asarning nihoyatda rostgoʻylik bilan, san’atkorona yozilganiga qoyil qolganimizni yashirolmasdik. «Asror bobo» urush davrida yozilgan hikoyalar orasida eng yaxshisi, deb tan olingan. Bu hikoya va uning qahramoni Asror bobo ham biz uchun nihoyatda qadrli. Chunki u bizning yon qishlogʻimizda yashagan. U tugʻilib oʻsgan Qoʻshtegirmon, Ultarma qishloqlari shundoqqina biqinimizda. Hozir sizlar bilan gaplashib oʻtirgan joyimiz Olchin qishlogʻimizda tomga chiqib qarasak Asror bobo yurgan koʻchalar, guzarlar koʻrinib turadi. Bu xikoyani koʻp mamlakatlarning yozuvchilari, adabiyotshunoslari mumtoz hikoyalar roʻyxatiga kiritganlar.
Umuman, Abdulla Qahhor boshqa yozuvchilarga oʻxshamagan, oʻziga xos uslubga ega boʻlgan san’atkor sifatida qadrlanadi.
Yezuvchining otasi Usta Abduqahhor shu joylarda ustaxona ochgan. Yosh Abdulla otasi bilan yonma-yon kattalardek ishlaydi. Tirikchilik kori bilan ustaxonaga kelgan dehqonlarning suhbatlari qulogʻiga oʻrnashib qolgan. Xilma-xil tashvish bilan kelgan odamlarnnig qiyofalari koʻziga suvratdek oʻrnashgan. Shuning uchun ham Asror bobo obrazi nihoyatda rost, ishonarli, san’atkorona yaratilgan. «Asror bobo» mumtoz hikoyalar safidan joy olishga haqli, deb tan olingan.
Yozuvchi uchun ham, kitobxon uchun ham xuddi shu 6ugundagidek jonli muloqot nihoyatda foydali xamda maroqli ekaniga yana bir marta iqror boʻldim.
Adhamni bunaqa suhbatlar qiziqtirmaydi. Davraga oʻzi bosh boʻlsa, latifalar aytib hammani oʻziga qaratsa, gurra-gurra kuldirsa.
Suhbatimizdan zerikkan Adham soatiga qarab, endi bas, ketdik, dedi. Zarkonida bir uy odam bizni kutyapti. Usha yerda tongotar maishat qilamiz, zoʻr askiyachilar oʻsha yerda. Qobiljonni bulbul qilib sayratamiz, ayda, ketdik...
Oʻlmas bilan ikkovimiz borolmasligimizni aytib uzr soʻradik. Bu yerga maishat uchun emas, boshqa ish bilan kelganmiz, mezbonga uzrimizni aytib qoʻy, deb iltimos qildik.
Ziyofatga boradiganlarni Adham olib ketdi. Anvarjon, endi mehmonlar dam olishsin, deb mezbon muallimlarga javob berib yubordi. Oʻzi pioner lageri uchun oldirib qoʻygan yigʻma karavotlarni supa yoniga qoʻyib, joy qilish bilan band.
Oʻlmas bir qissaning xomaki syujeti boshida aylanayotganini aytdi. Boʻlgʻusi qissaning ikki ishtirokchisi bir qishloqda yashaydi. Ikkovi xam arxitektura institutining oxirgi kursida oʻqiydi. Diplom yoqlash harakatida.
— Voqea Yangiqoʻrgʻonning aylanma guzari bilan Furqat stansiyasi oraligʻidagi yoʻllarda oʻtishi kerak. Hozircha oʻylaganim shu, xolos. Agar sizga malol kelmasa, mashinangizda shu yoʻlning tungi manzaralarini bir koʻrsam degandim. Oʻz koʻzim bilan koʻrsam, fikrim tiniqlasharmikan, deb oʻylayapman.
Anvarjon uning gaplariga qiziqib quloq solyapti.
Anvar Muqimovni yosh yozuvchilar seminarida tanigandim. Uning yaxshigina bir hikoyasini oʻqib katta gazetalardan birida «Ok yoʻl» tilaganman.
Abdulla Qahhorning maslahati bilan uni «Mushtum»da ishlash uchun Toshkentga chaqiradigan boʻldik. Lekin uning bunga xohishi boʻlmayaptimi yoki kelishga biron toʻsiq bormi, bilib boʻlmaydigan lanj ahvolda edi. Taklifimizga na ha, dedi, na yoʻq.
U Olchin qishlogʻidagi oʻrta maktabda direktor. Malakali oʻqituvchilar kam boʻlganidan har ikki smenada ham adabiyot darsini oʻzi olib boradi. Otaligʻidagi ikkita yetti yillik maktabda ham kunora dars beradi.
Rayon xalq maorifi boʻlimida oʻtkaziladigan turli seminarlar, konferensiyalar, veteran oʻqituvchilar bilan uchrashuvlar usiz oʻtmaydi. Bunaqa tadbirlar uchun maorif pul ayamaydi. Uzoq qishloqlardan kelgan oʻqituvchilar gazetalarda doimo hikoyalari bosiladigan tirik yozuvchi bilan hayajonli uchrashuvda xuddi Oybekni yoki Gʻafur Gʻulomni koʻrayotgandek koʻzlari yashnab oʻtirardilar.
Anvar Muqimov bu uchrashuvlardan kuruk qaytmasdi.
Otasini nevara-evaralari «Katta» deb atashardi. U, xuddi soliq inspektorlariga oʻxshab, qayerdan oʻgʻlining qancha pul olganini aniq bilib yuradi. Pulni oʻgʻlining qoʻlidan qoqib olmaguncha koʻngli tinchimaydi.
— Anvarjon ukam, — dedim unga. — Siz oʻsishingiz kerak. Toshkentda ustozlardan saboq olasiz, poytaxtdagi adabiy muhit, oʻz tengi yosh yozuvchilar bilan boʻladigan muloqotlar fikr doirangizni kengaytiradi. «Mushtum» esa sizni elga tanitadi. Kelsangiz yomon boʻlmaydi...
— Qani, eshikdagilar bilan bir maslahatlashib kelaychi, — deb Olchinga joʻnab ketdi.
«Katta»dan ruxsat tegdi, shekilli, koʻrpa-toʻshagini orqalab Toshkentga keldi.
Anvarjonga Toshkentda yashash oson boʻlmadi. «Katta» xar oyda qishlokda topadigan mikdorda pul yuborib turishni boʻyniga qoʻyib joʻnatgan edi. Vazirlar oladigan maoshdan bir yarim barobar koʻp pul topishning aslo iloji yoʻq edi.
«Mushtum»dan oladigan maoshi, qalam haqi otasi talab qilayotgan pulga urvoq ham boʻlmasdi. Yeyish-ichish, kvartira haqi, tramvay haqi olgan maoshini yamlab qoʻyardi.
Unga adabiyot jamgʻarmasidan ikki marta yordam puli, «yaxshi ishlayapti» deb redaksiyadan mukofot puli ham olib berdik. Koʻcha ovqatiga pul yetkazib boʻladimi? Uy egasi, beradigan puling chiroq xaqiga xam yetmaydi, deb soat oʻn boʻlishi bilan elektrni oʻchirib koʻyadi.
Anvarjon ozib-toʻzib, rang-roʻyi bir holatda boʻlib qoldi. U ertalab nonushta qilmay Koʻkchadan piyoda och-nahor ishga keladi. Shu ahvolda u otasi belgilab qoʻygan pulni yuborishga majbur edi.
Oxiri, boʻlmadi. Bu ahvolda biron dardga chalinib qolmasin, deb qishloqqa qaytib ketishiga rozi boʻldik.
U qadrdon koʻrpa-toʻshagini orqalab, tugʻilgan Olchin qishlogʻiga qaytib ketdi.
Oʻlmas biron asar yozadigan boʻlsa «odamovi» boʻlib qolardi. Boshqa ishlarni unutar, faqat yozayotgan asarini oʻylardi. Shu paytlarda u mehmonga ham bormas, mehmon ham chaqirmasdi. Uning bu odatini bilmay tasodifan kelib qolgan tanishlarini qachon ketarkin, deb bezovta boʻlaverardi.
Uning fe’lini bilganimiz uchun bezovta qilmasdik. Ishi bitgandan keyin oʻzi telefon qilib, kelaveringlar, «tugʻib» boʻldim, deb kulardi.
«Sevgim-sevgilim» qissasini boshlaganiga hali yigirma kun ham boʻlmagandi. Oʻzi telefon qilib qoldi.
— Biznikiga kelsangiz. Osh damlayapman. Nozik mehmon kelgan. Sigaretni koʻproq ola keling. Mehmonimiz kashanda chiqib koldi.
Aytgan vaqtida bir blok «Rodopi» sigareti bilan yetib bordim. Dasturxon atrofida nomdor haykaltarosh Yakov Shapiro, «Oʻzbekfilьm» rejissori Muxtor Ogʻamirzayev bilan... aytsam ishonmaysiz, rosmona kosmonavt oʻtiripti. Uncha-muncha kosmonavt emas, besh marta fazo kemasida uchgan, ikki marta «Oltin yulduz» olgan Jonibekov oʻtiripti. U avval qoʻlimdagi sigaretga, keyin oʻzimga qaradi. Bitta chektiring, birodar, dedi yalingandek.
Bir blok «Rodopi»ni qoʻliga berdim. Shoshib blokning zar qogʻozlarini birpasda shilib oldi. Bitta pachkani ochib, ichidan sigaret chiqazdi-yu, zajigalkada oʻt oldirdi. Huzur qilib soʻrdi. Ogʻzidan pagʻa-pagʻa tutun chiqarar ekan, menga minnatdor bir qarash qildi.
Shu bilan tanishligimiz boshlandi. Suhbat orasida, fazo kemasida chekish mumkin boʻlmasa kerak, unda qandoq qilib chidaysiz, deb soʻradim.
— Bilasizmi, chekish mutlaqo esimga ham kelmaydi. Fazoga uchadigan kunim ham ertalab bosib-bosib chekkanman, Kosmodromga kelishim bilan umrida chekmagan, hatto sigaretni ushlab koʻrmagan odamga aylanaman. Har gal shunaqa boʻladi. Murakkab apparatlar, vaznsizlik holati, bajarilishi lozim gʻoyatda aniq boʻlgan yumushlar, misqol-misqoligacha oʻlchangan buyumlar, illyuminator orqali fazo kengligini sinchkovlik bilan kuzatishlar,
erga aniq ma’lumot yuborishlar butun vujudimni egallab oladi.
Yerga qoʻnishim, oyogʻim yerga tegishi bilan hushim oʻzimga keladi. Birinchi uchragan odamdan sigaret soʻrayman.
Oʻlmas ham shunaqa. Asar yozishga oʻtirdimi, tamom. Boshqa narsalarni unutadi, yozayotgan asari tugagandan keyingina hushi oʻziga keladi...
...Oʻlmas bilan endi yoʻlga tushmoqchi boʻlib turgan edik, kaftlarini bir-biriga ishqab Anvar kelib qoldi.
— Bormasangiz boʻlmas ekan, kutib oʻtirishipti.
— Anvarjon bilan ikkovlaring aylanib kela qolinglar, bormasam boʻlmaydiganga oʻxshaydi, — dedim unga mashina kalitini uzatar ekanman.
Borganimda ziyofatdan fayz ketib boʻlgan, rayon gazetasining muharriri Mirzaabdulla kayf ustida odamgarchilik, mehr-oqibat toʻgʻrisida koʻp «dono» gaplarni aytayotgan edi. U meni koʻrib koʻzlari yashnab ketdi. Gandiraklab kelib bagʻriga bosdi.
— Bu mening qadrdonim. Uyimda yotib qolganda qoq yarim kechasi mashinka chiqillatib hikoya yozgan. Oti nima edi? Ha, topdim. Hikoyaning oti «Yalpiz hidi» edi. Zoʻr hikoya chiqqan, ammo-lekin. Oʻzining mashinasida uni Naymanga oborganman, Eshontoʻpiga oborganman.
Mirzaabdulla xonadon sohibini koʻp balolardan asrab yurishini bilardim. Bu xonadon oʻziniki boʻlib qolganidan xam xabarim bor edi.
Bachqirlik havaskor xonanda «Onam derman»ni boshladi. Mirzaabdulla ashulani toʻxtatib uni turgʻizdi. Sudrab tashqariga opchiqib ketdi:
— Shu yerda turib aytasan. Hamma eshitadigan qilib qattiq-qattiq ayt!
— Bu ta’sirli qoʻshiqni koʻzingni yumib eshitsang maza qilasan, — dedi kayfi nihoyatda oshib qolgan yi-git. U koʻzini yumdi-yu, uxladi-qoldi.
Hofiz bola «Onam derman»ni nihoyatda berilib aytardi. Qoʻshik avjiga chiqqanda xotinlar birdan uvvos solib yigʻi boshladilar. Yigʻi orasida «Jannatmakonim onam» degan soʻzlar quloqqa elas-elas chalinib qolardi. Goʻyo xotinlar boʻgʻzida kuch bilan ushlab turgan faryod, alam-sitam birdan tashqariga otilib chiqayotgan edi.
Pishiqib ketgan Anvar shoshib tashqariga chiqib ketdi.
Xonadon egasi xofizni etagidan tortib ichkariga olib kirdi. Uchib qolganlar alahsirab har zamonda bir «doʻ-oʻst» deb yuborishardi.
Uyqum kelib mudrayapman. Bir kecha-kunduz koʻz yummay mashina haydab kelishning oʻzi boʻladimi! Adxamga, ketmasam boʻlmaydi, jon doʻstim, menga javob olib ber, deb yolvordim.
Adham ichida gap yotmaydigan odam. Unga bir gap aytsang, ertasiga boshqa shaharda eshitasan.
— Men bunga Yozyovonda tegirmonda tuyilgan ikki kilo achchiq kalampirni qatiqqa qoʻshib ichirganman. Oʻlib qolishiga bir baxya qolgan. Mayli, charchagan ekan, ketsa keta qolsin, — dedi.
Ana shu gapdan keyin Adxamning shofyori meni mak-tab bogʻiga tashlab qoʻydi. Yoʻlda u «Domla, ketib juda toʻgʻri qildingiz. Bu yerda juda xunuk ish boʻlgan. Nima boʻlganini ertaga bilasiz», degan edi.
Bogʻ jimjit. Oʻlmas maza qilib uxlayapti. Men mudrab sudralgandek borib joyimni topdim-u, yotib uxladim-qoldim.
Shovqin-surondan uygʻonib ketdim. Koʻzimni ochib qarasam, kecha ziyofatga borgan yigitlarimizning hammasi shu yerda. Yoʻldosh Sulaymon oʻzini qoʻyarga joy topolmay u yoqdan-bu yoqqa yurar, qoʻlini havoda silkitib, voy abla-h-e, voy svoloch-e, deb tinmay soʻkinardi.
Kecha rubob chalib «bulbul» boʻlib sayragan Qobiljon tamoman oʻzini yoʻqotgan, biron nima deyishga tili aylanmasdi. Adham hamon oʻsha-oʻsha Adxamligicha. Goʻyo hech gap boʻlmagandek yuripti.
— Mirzaabdulla akaning gaplari hammadan ham oshib tushdi... — der edi Xudoyberdi. — U xonadon egasining yelkasiga qoqib, yigit kishi ana shunaqa oʻgʻil bola boʻlishi kerak, deb uni choʻpillatib oʻpganiga oʻlaymi. Ustoz, siz avliyo odam ekansiz. Xudo koʻnglingizga solganmidi, bilmayman. Vaqtida ketib, bu malomatlardan, bu qargʻishlardan qutulib qoldingiz.
— Durustroq tushuntirib aytsanglar-chi. Oʻzi nima gap, tinchlikmi? — dedi hayron boʻlib Oʻlmas.
Xudoyberdi boshini koʻtardi.
— Sharmanda boʻldik, ustoz. Birontamiz shu paytgacha el oldida bunaqa mulzam boʻlmaganmiz. Biz maishat qilib mast-alast boʻlib, qiyqirib oʻtirganimizda mezbonning
onasi olamdan oʻtgan ekan. Bu voqeani bizga bildirmagan. Marhumaning qizlari, kelinlari, singillari koʻzda yosh bilan qozon boshida xizmat qilayotgan ekanlar. Hovlining bir burchida qiyqirik, kulgi, qoʻshiq, bir burchida koʻzyoshi, faryod, iztirob. Tong otib ketdi. Mezbonga bu quvnoq, 6u shodon bazm uchun rahmatlar aytib chiqib ketyapmiz. Shu payt mezbon orqamizdan kelib, «volidamizni berib qoʻydik, qaytib kirib fotiha oʻqib ketsangizlar», deb qoldi. Yer yorilmadi-yu, yerga kirib ketmadik. Mehmonlarning hammasi mast. Oyokda turolmaydi. Janozada mast boʻlib gandiraklab yurish juda xunuk boʻlar ekan. Ba’zilar oʻzini eplolmay qolgan.
Xudoyberdi yer chizib oʻtirgan Qobiljonga qaradi.
— Qobiljon bechora nima qilishini bilmaydi. Butun qishloq ahli janozaga kirib kelyapti. Qobiljon qoʻlidagi rubobini qayoqqa yashirishini bilmaydi. Orqaga qaytib «bazm» boʻlgan mehmonxonaga qoʻyib chiqay, desa u yer yigʻishtirilib, fotihachilarga joy qilib qoʻyilgan. Eng odobsiz otarchi hofiz ham janozaga rubob koʻtarib kelmaydi. Qayergadir tashlab keladi. Qobiljon rubobini qayerga yashiradi? Shuncha yil qadrdon boʻlgan, uni elga manzur hofiz qilgan rubob hozir qoʻllarini chayon boʻlib chaqardi.
Mirzaabdulla aka mezbonni bagʻriga bosib:
— Oʻgʻil bolaning ishini qildingiz, doʻstim. «Ota-onang oʻlsa oʻlsin, yori doʻsting oʻlmasin» degan dono gapga yuz foiz amal qildingiz, qoyil. — U shunday deb mezbonni choʻpillatib oʻpa boshladi.
Shu paytgacha kaftlarini bir-biriga ishqab jimgina turgan Anvar Eshonov gapga aralashdi:
— Oʻtiraverib pishiqib ketdim. Tashqariga chiqib daraxt panasiga oʻtdim. Mendan besh-olti metr narida, elektr nuri arang yoritib turgan joyda mezbonimiz bir xotin bilan qattiq gaplashyapti.
— Oʻzing oʻylasang-chi, apa, qandoq qilib aytaman, qaysi yuz bilan aytaman?
Senda ham yuz bormi, noinsof. Kirib shundoq-shundoq boʻldi, de. Tamom. Yo shu gapni ham aytolmaysanmi? Axir, ularni ham ona tuqqan-ku!
— Xotin kishiligingga borasan-da, apa.
— Agar sen aytmasang, hozir oʻzim kirib aytaman. Onaginamni tirigida xor qilganing kammidi, endi...
Xotin bir siltanib mehmonxona tomon intildi. Mezbonimiz uning yoʻlini toʻsdi.
— Shunaqami, boʻpti. Mehmonlaring bilan qoʻshmozor boʻl. Pochchangni moshinasi bilan onaginamni «Tagob»ga olib ketaman. «Tagob»lilar nega mayitni baqqa olib kelding, desa, urugʻimizdan bittasi hez chiqib qoldi. Zarkonida bosh koʻtarolmay qoldim, deyman. Janozani ham, boshqa marosimlarini ham shu yerda oʻtqazaman, deyman.
— Ogʻzingga qarab gapir, apa! Urib jagʻingni ayirib tashlayman.
— Qoʻlingdan keladigan ishdan gapir, bu ishni erkak odam qiladi.
Xotinlar kelib «Apa»ni sudragandek qilib olib ketishdi...
Qaytib ichkariga kirdim. Bazm avjida. Orqama-orqa kirgan mezbon qoʻlini koʻksiga qoʻyib, «Xush koʻrdik, aziz mehmonlar», deb iljaydi.
(Boʻlib oʻtgan koʻngilsiz voqeadan el oldida xijolat chekmasinlar, deb qishloq hamda uy egasining nomini picha oʻzgartirib koʻydim.)
Muallimlar ham birin-ketin kirib kela boshlashdi.
— Yaxshi yotib turdinglarmi, ammo biz rosa maza qildik. Tavakkaljonning qoʻshiqlaridan sel boʻlib okdik.
Uxlayotganimda shamol kayerdandir Tavakkalning ovozini elas-elas olib kelayotgan edi.
Oʻsha toʻyga borgan muallim tassurotlarini oqizmay-tomizmay gapira boshladi:
— Esinglarda bormi, «Yangi matcho» tepasida samolyot toqqa urilib qulagandi. Oʻshanda «Naymanboʻston»lik bir otaxonning qizi bilan kuyovi ham halok boʻlgandi. Ularning togʻ orasida muzlab qolgan jasadini loʻm bilan koʻchirib, vertoletda olib kelishgandi. Ulardan uch yashar oʻgʻil bola yetim qolgan ekan. Bolaning boʻyi choʻzilib, ovozi doʻrillab qopti hamki, cholning qoʻli qisqalik qilib, haligacha sunnat kildirolmagan ekan. Ijroqoʻm boboning oʻzi bosh boʻlib toʻy boshlab yuboribdi. Tavakkal Qodirovni toʻyga chaqirtiripti.
Bir toʻy boʻldi, bunaqa toʻyni hali koʻrmagan edim. Bozorqoʻmlar, benzinchilar, bosh oshpazlar, qassoblar, kabobpazlar — bir tomonda kolxoz kassirlari, sovxoz buxgalterlari, omborchilari — bir tomonda. Ana pul qistirishu mana pul qistirish. Hofizning oldiga nonsavat qoʻydilar. Ketma-ket savatga pul tashlab turishibdi.
Tavakkal oʻn beshta ashulani ketma-ket toʻxtamay aytib, rubobini mikrofonchi sherigiga berdi-da, savatdagi pullarni toʻy egasining etagiga toʻkdi.
— Mana shu pullar sizga mening toʻyanam, otaxon. Rozi boʻlsangiz, bitta oʻn soʻmlikni niyat qilib olaman. Men ham sizning yoshingizga yetay...
Chol yigʻlab yubordi. Koʻzi toʻla yosh bilan: «Bola-chaqangning rohatini koʻr, martabang bundan ham ulugʻ boʻlsin», deb duo kildi.
Tavakkalning 6u odatini men ham bilardim. Bechorahol odamlarning amal-taqal qilib oʻtkazayotgan toʻylarida xizmat qilib, tushgan pullarni olib ketmay toʻy egasiga tashlab ketishidan xabarim bor edi.
Atigi yigirma toʻrt soat, ya’ni bir kecha-kunduzda oʻzi ham, takdiri ham, qiyofasi ham bir-biriga oʻxshamagan, «Dunyoyi 6o umid» deb chumolidek mehnat qilsa ham kosasi oqarmagan — omadi kelmay takdirga tan berib yashayotgan bechoralarni, ikkinchi tomonda ishi yurishib oʻzini yoʻqotgan, dunyoni pul ushlab turipti deb jindek amali bor odam oldida emaklab yurishga tayyor pastkashlarni ham koʻrdik.
Shu bir kecha-kunduzda, ya’ni yigirma toʻrt soat mobaynida biri shodlikka toʻla, biri gʻam-anduhga botgan voqealarning shoxidi boʻldik.
Qani edi uyda oʻtirib, qalamni soʻrib, voqealarni ham, odamlarni ham toʻqib chiqazadigan yozuvchilarimiz yurt kezsa, xilma-xil taqdirli kishilarga roʻbaroʻ kelsa, dehqonning dalada hazon yoqib qaynatgan tutun isi keladigan qumgʻon choyidan hoʻplab suhbat qursa, balki oʻzi ham yengil tortarmidi, yozganlari ishonarli chiqarmidi, deb oʻylayman.
Bir kecha-kunduz. Atigi yigirma toʻrt soat.
Sof, har qanday sun’iylikni bagʻriga sigʻdirmagan umrimning unutilmas yaxlit bir parchasi, bir kecha-kunduz, senga ta’zimlar qilaman!
Yurgan daryo, oʻtirgan boʻyra, deydilar.
Anvar Eshonov «Kolxozlar tarixi instituti»dan Quva kolxozining raisi Sherboʻtayevga xat olib kelgan ekan. Rais bilan uchrashish uchun «Bekat»ga ketar ekan, «Bugun kelolmasam xavotir olmanglar, ertalab yetib kelaman», dedi.
Musajon Sherboʻtayev respublikada taniqli odam. Uning kolxozi ilgʻor xoʻjaliklar katori qurultoylar-da, plenumlarda tilga olinardi. Oʻzi ham juda dilbar, suhbati shirin inson.
Ertasiga ertalab yetib kelgan Anvar qilgan ishlarini, rais bilan qurgan suhbatlarini oqizmay-tomizmay ayta boshladi.
U ikki soatdan ortiq Sherboʻtayev bilan gaplashib, uch soat oʻtirib yozganlarini raisning mashinasida Fargʻonaga — viloyat gazetasiga olib borgan, redaksiya mashinistkasiga ikki soatdan ortiq diktovka qilib yozdirgan.
— Mashinistka opa juda tezkor ekan. Men aytib turibman, u yozib tashlayapti. Chumoli iziga oʻxshagan qoʻlyozmamni eplab oʻqigunimcha, ha qani, buyogʻini ayting, deb kutib qoladi. Ikki soatga qoldirmay yigirma bet materialni shatirlatib bosib tashladi. Kuni bilan xatga tikilgan koʻzlarim jimirlab ketyapti. Endi qandoq qilib Quvaga boraman, raisga telefon qilish qiyin. Shaharlararo telefon stansiya orqaligina Quva bilan gaplashish mumkin, deb oʻylab turganimda, sizni telefonga chaqirishyapti, deb qolishdi. Borib trubkani olsam, rais. Mashina qachon borsin, deb soʻrayapti. Unga mashinistka xaqini xam berib yuborsangiz yaxshi boʻlardi, deb aytdim.
Koʻchirilgan sahifalarni redaksiya kotibi peshma-pesh oʻqib, yaxshi, tiniq chiqmagan harflarni tuzatib borayotgan edi. Oʻzim ham sinchiklab oʻqib, qaytariq soʻzlarni tuzatdim.
Birinchi sahifaning eng tepasida shunday soʻzlar bor:
«Kolxozlar tarixi instituti» yoʻllanmasi bilan.
«Nurga intilganlar»
Muxarrir xam diqqat bilan oʻqib chiqdi. «Bugungi songa tushirilsin», deb imzo chekdi. Mas’ul kotib jindek gʻashlik qilgandek boʻldi.
— Gazeta deyarli bosishga tayyor boʻlib qolgan edi-ku.
— Shu songa berasan. Uchinchi sahifaga. «Afandi latifalari»ni olib tashla. «Loflar»ga balo bormi? Bu bachkana miniatyuralarni qaysi ahmoq yozgan?
Shunday qilib, maqolaning yarmi bugun «Davomi kelgusi sonda» deb bosiladigan boʻldi. Bosmaxonada linotipchilar allaqachon terishni boshlab yuborgan edilar.
Muharrir, ertaga Yoʻldoshali gazeta bilan ikkala sahifa uchun qalam haqini sizga oborib beradi, deb menga rahmatlar aytib kuzatdi.
«Bekat»ga kelib yozganlarimni raisga oʻqib berdim. Juda ma’kul boʻldi.
— Toshkentda raislarning ikki oylik malaka oshirish kursida oʻqiganimizda Otaboy Eshonov degan akade-mik bizga «Konstitutsiya va fuqarolik huquqlari» degan mavzuda uch-toʻrt marta ma’ruza qilgan edi. Siz shu odamning oʻgʻillari emasmisiz, oʻxshab ketyapsiz, — deb soʻradi.
— Qattiq charchagan edim, nima deb javob berganimni bilmayman. Shoshib ovqat yedimu yotib uxlab qoldim. Uygʻonsam, tong otib, oftob charaqlab turibdi. Rais yoʻq. Qayoqqadir ketibdi. Ish tigʻiz payt, dala aylangani ketgan boʻlishi kerak. Koʻchaga chiqib ertalabki havoda aylanib yurgan edim, rais qoʻlida bir dasta bugungi gazeta bilan mashinadan tushdi. U xursand. Gazetaning butun bir sahifasini egallagan. «Nurga intilganlar»ni koʻrsatib, tagiga «davomi kelgusi sonda» deb yozib qoʻyipti. Qoyil, chapdast yozuvchi ekansiz, deb yelkamga qoqib qoʻydi.
Devona fe’l Anvar oʻzini goʻllikka solib, birga kelgan doʻstlarini «kuydirish» uchun gazetaning maqola bosilgan sahifasini ochib, ustiga yigirmata oʻn soʻmlikni terib chiqdi. Oxiriga, «Davomi Yoʻldoshalining choʻntagida» deb yozilgan qogʻozni ham qistirib qoʻydi.

* * *
Xorunboy Ermatov rayon kotibi. Oʻtgan yili Qahra-monlik unvoniga sazovor boʻlib, «Oltin yulduz» taqqan fargʻonaliklarning biri. Oʻzi juda shinavanda odam. San’at-adabiyot ahllarini boshiga koʻtaradi. Kelganimizni eshitib Adhamga, mehnatkashlarimiz bilan bir uchrashuv qilsak, qandoq boʻlarkin, degan ekan. Ertaga oʻsha yoqqa boradigan boʻldik.
Oʻlmas bilan ikkovimiz Anvarjon yetovida katta yoʻl yoqasidagi hovlilardan bir-ikkitasini koʻrgani yoʻlga chiqdik. Oʻlmas yozmoqchi boʻlgan qissa ishtirokchilaridan ikkitasiga hovli koʻrishimiz kerak. Biz tanlaydigan hovlilar oʻta zamonaviy ham, juda eskicha ham boʻlmasligi kerak. Xuddi shu kunlarning odamlari yashaydigan oddiy, lekin bir qaraganda hovli egasining kimligini «aytib» turadigan pokiza, fayzli, roʻzgʻor buyumlari ham ortiqcha ziynatli boʻlmasin. Toʻgʻri, bunaqasini darrov topolmaysan. Kam-koʻstlari ham boʻladi. Xalqda «Qozonchida ixtiyor — qaydin quloq chiqarsa» degan naql bor, qolgan-qutganini yozuvchining oʻzi qoʻshib-chatib oladi.
Birinchi kirgan hovlimiz juda ivirsiq, har yer-har yerda goʻng uyulib yotibdi. Oʻn beshtacha tovuq ularni tinmay titkilab, hammayoqqa sochib tashlagan.
Ikkinchi hovli avvalgisidan ham battar. Ikki azamat yigit hamma narsani unutib shaxmat surishyapti. Shundoq yonginalarida kir yuvayotgan xotin ariqqa magʻzava toʻkar ekan:
— Kamissiyamisizlar? — deb soʻradi. — Gaz yoʻq, raislarnikida bor, biznikida yoʻq.
U lippa urilgan etagini ham tushirmay, «Shuni daftarga yozib qoʻyinglar», dedi.
Chiqib ketdik. Xotin orqamizdan javragancha qoldi.
— Boshqalari ham shunaqamikan? — dedi Oʻlmas Anvarjonga qarab.
— Yoʻgʻ-e, — dedi u, — juda pokiza, fayzli hovlilar ham koʻp. Qani, koʻraveraylik-chi.
Ketma-ket sakkizta hovli koʻrdik, gazchilar plan qilgani kelishgan deb oʻylab, xotin-xalaj orqamizdan ergashib yuribdi.
Koʻrganlarimizdan ikkitasi xuddi biz qidirgan hovli
edi. U saranjom-sarishta, fayzligina, ozoda edi. Uzum novdalari baland valishga chiroyli qilib taralgan. Gʻoʻra tugib qolgan «poshshoyi» oʻrigi shoxida ikkita bedana qovoq ilib qoʻyilgan. Ustiga toʻq yashil mato yopilgan qafas titrayotgandek qimirlab turipti. Undan har zamonda bedana choʻqib tashlagan tariq toʻkiladi. Shifer tomda qoʻlbola antenna. Shiftiga hafsala bilan naqsh chekilgan ayvonda, ustiga baxmal yopib qoʻyilgan, qoʻlda ham, oyoqda ham, elektr quvvatida ham ishlatsa boʻladigan tikuv mashinasi. Hovli oʻrtasidagi soʻrida oftobda koʻpchisin, deb ohorli atlas koʻrpaning astar tomoni yoyib qoʻyilgan.
— Gulchehraning hovlisi, — dedi Oʻlmas oʻzidan-oʻzi.
Gulchehra kim, deb hech kim soʻramadi. Shu topda Oʻlmas oʻzi xayolan yaratayotgan qissa ishtirokchisini tasavvur qilayotganini sezib turardik.
Oʻlmasning chehrasi yorishdi. «Poshshoyi» shoxiga ilib qoʻyilgan toʻrqovoq tagiga qoʻlini tutdi. Kaftiga bir-ikki tomchi suv tushdi.
Ikkita hovlidan keyin yana bitta shunaqa fayzli, ozoda, saranjom-sarishta hovliga kirdik. Oshxona devorida quyonni quvlab ketayotgan boʻri suvratiga koʻzimiz tushdi. Suvrat tagiga «Nu, pogodi!» deb yozib qoʻyilgan, hovli etagida pushtasiga sarimsoq piyoz qadalgan kulupnay arigʻiga galife shim kiygan oʻrta yashar bir kishi suv ochyapti.
Chilonjiyda tagida doʻng peshonasidan osilib tushgan quyuq, uzun tolalar koʻzlarini butunlay toʻsib qoʻygan oppoq bir kuchuk bola yoniga yaqin kelgan musichaga gʻashlik qilib akillayapti. Kichikroq olxoʻri krqisidek qop-qora tumshugʻi boʻlmasa uni bir hovuch paxta deb oʻylash mumkin edi.
U old oyoqlari bilan kattakon yelim xaltani bosib qoʻriqlayapti. Xaltada qoʻl nasosi, toʻrt beshta yongʻoq, yurmay qolgan eski yonsoat, velosiped qoʻngʻirogʻi, miltiqdan chiqazib tashlangan gilzalar, shokolad zar qogʻozlari, ichiga noʻxat solingan tunuka hushtak hamda bir siniq koʻzoynak bor.
U yonidan kim oʻtsa qoʻriqlayotgan «xazina»sini qizgʻa-nib irillaydi. Bizni koʻrib jon-jahdi bilan akilladi. Oʻz ovozidan oʻzi choʻchib yelim xaltani tishlab sudragancha uy orqasiga oʻtib ketdi. Goʻyo bir hovuch oppoq junni shamol uchirib ketgandek boʻldi.
Qulupnayga suv ochgan kishi loy boʻlib ketgan kalishini yechib ariqda oyogʻini yuvar ekan, hovli oʻrtasida toʻntarilib yotgan bir poy shippagiga qaradi.
— Ha, yaramas, — dedi u hadiksirab turgan kuchukchaga. — Shundan boshqa ermaging yoʻqmi? Hali karab tur...
— Bu Abdullaning togʻasi, — dedi Ulmas pichirlab. Oftobroʻ tomondagi keng ayvon shiftida xuddi boyagi ayvon shiftiga chekilgan naqsh. Ikkovini ham bitta naqqosh chekkan boʻlsa kerak, deb oʻyladik. Ayvon oʻrtasidagi kattakon stol ustida orqa qopqogʻi ochilgan «Rekord» televizori. Aftidan, usta kerakli lampochka topib kelish uchun hozirgina chiqib ketganga oʻxshardi.
Abdullaning «togʻa»si yuvilgan oyogʻining bittasida shippak bilan sakrab-sakrab, toʻntarilib yotgan bir poy shippak tepasiga keldi. Engashib, qiynalib oyogʻiga ilar ekan, muyulishda unga gunohkorona qarab turgan kuchukchaga «sen» yaramasni loʻlining laychasiga uylab qoʻyganim boʻlsin, ana oʻshanda «kelin»ning orqasida xurjunini tishingda koʻtarib, loʻkillab yurganingni tomosha qilaman deya kuldi.
Kuchukcha asabiy bir alpozda yugurib borib bir oyogʻini koʻtargancha tizillatib devor tagini hoʻllab, xotirjam qaytib keldi.
Hovlidan chiqib ketarkanmiz, kuchukcha orqamizdan ostonagacha akillab keldi. Anvarjon unga tahdid qilib, ikki marta depsinib yer tepingan edi, vangillab qochib qoldi.
— Boʻldi, — dedi Oʻlmas, — mening ishim bitdi. Qolgani «qozonchining qoʻlida».
Ertalabdan beri oʻzimni lohas sezyapman. Butun vujudim qaqshab ogʻriyapti.
— Oʻlmas, — dedim zorlanib. — Mashinani minolmaydiganga oʻxshayman. Endi to Toshkentga yetgunimizcha mashina seniki.
Yotoq joyimizga kelganimizda Anvarjon medpunkt navbatchisi, felьdsher cholni boshlab keldi. U yoq-bu yogʻimni tekshirib, yuragim urishini eshitib, haroratimni oʻlchab koʻrdi.
— Isitmangiz ancha baland, tinchroq joyda yotib, ukol olib, bir kungina davolansangiz otdek boʻlib ketasiz, —dedi keksa felьdsher, u aytgan «tinchroq joy» atlas kombinatining sihatgohi edi.
Oʻsha yerda yotibman. Isitmam tushgan. Lekin koʻzimni uyqu bosib, oʻrnimdan tursam gandiraklab ketyapman.
— Charchabsiz, qattiq charchabsiz, oqsoqol. Toʻyib bir uxlasangiz, dard koʻrmagandek boʻlib ketasiz, — dedi davolovchi shifokor.
Qancha uxlaganimni bilmayman. Koʻzimni ochsam, tepamda Umarali turipti.
— Bunaqa kiligʻingiz yoʻq edi-ku, — dedi Umarali yupatuvchi qandaydir bir ohangda.
Ochiq koʻngil, birovga tirnoqcha ham ozor bermaydigan, ogʻzidan biron nojoʻya soʻz chiqmagan, oʻta odobli, madaniyatli bu olim yigitni qattiq hurmat qilardim. Yozganlarimning birinchi oʻquvchisi, birinchi baholovchisi ham shu edi. Agar biron asarim kitobxon ogʻziga tushsa, iliq-issiq gaplar boʻlsa mendan oldin u sevinib ketardi.
Uni koʻrib chehram yorishgandek boʻldi. «Odam taftini odam oladi» deganlari shu boʻlsa kerak-da.
Vodiy safarlarimizda u albatta birga boʻlardi. Erkin Vohidov, Oʻtkir Hoshimov xizmat taqozosi bilan bu galgi safarga chiqolmadilar. Umarali esa universitetning sirtqi talabalaridan imtihon olyapti.
— Sizlar ketdingizlaru men bechora yetim boladek mungʻayib qolaverdim. Sirtqi talabalarimga, hordiq kuni ham imtihon olmoqchiman deganimda sevinib ketishdi. Toshkentda bir kun bekor yurishdan qutuldilar. Vodillik talabamning «Jiguli»siga oʻtirib baqqa kelaverdim.
Umaralining qiziq odatlari boʻlardi. Yuvuqsiz, irkit odam bilan koʻrishib qolsa, mehmonxonaga yugurib borib choʻmilib kelardi. Oʻpishib koʻrishadiganlardan qochib yurardi. Tirnogʻi oʻsib ketgan odam choy uzatsa olmasdi. Peshonasi-boʻyni terlab, hadeb dastroʻmolini shilta qilib oʻtiradigan odam yonidan turib hovliga chiqib ketar, qaytishda boshqa odam yoniga kelib oʻtirardi.
— Sizni menga xudo yetqazdi. Ertaga Quva markazida Oʻlmasning «Sevgim — sevgilim» qissasi muhokamasi boʻladi. Men bu ahvoldaman. Muhokamani oʻzingiz oʻtqazib berasiz, — dedim unga yalingandek. Indinga Xorunboy aka yozuvchi mehmonlarni bedana oviga olib chiqmoqchi. Toza havoda maza qilib, bir aylanib kelasiz.
Bilaman. Umarali bedana oviga bormaydi. Oʻq yeb tipirchilab jon berayotgan bedanalarni koʻrishga yuragi dosh berolmaydi.
U bolalik paytlarida uyda qoʻy soʻymoqchi boʻlsalar, uni qarindoshlarinikiga joʻnatib yuborardilar. Koʻrsa mutlaqo goʻsht yemay qoʻyadi, deb shunday qilardilar. To u kelguncha terisiyu kalla-pochasigacha koʻz tushmaydigan joyga yashirib qoʻyardilar.
Shunaqa injik odamlarning xotiniga oson tutib boʻlmaydi. Kuniga necha martalab dastroʻmolu kiyim-bosh almashtiradiganlarning xotini kir yuvishdan boʻshamaydi. Uning xotinidan, kelin, tirikchilik qalay, deb soʻrayman.
— Dorilfununga qoʻshniligimiz ham boshimizga balo boʻldi. Likka-likka kirib kelaveradilar. Bitta befahm men bilan quchoqlashib koʻrishdi, deb choʻmilib kiyim almashtirib chiqib ketadilar, sal vaqt oʻtmay, qoʻli terlaydigan bittasi koʻrishib kaftimni jiqqa shilta qilib yubordi, deb yana yuvingani keladilar. Dorilfunundan oladigan maoshlari faqat sovunga yetadi. Gazeta-jurnallardan, radiodan, televizorlardan oladigan qalam haqlarini non puli qilib oʻtiribman.
Kelin tagdor gapni tushunadigan beshariqliklardan edi.
Umarali bilan ancha gaplashib oʻtirdik. Ruhim yengil tortgandek boʻldi. U ertaga albatta «Sevgim — sevgilim» uchrashuvini oʻzi oʻtqazishga soʻz berib chiqib ketdi.
Bosh shifokor ham gapni topib-topib gapiradigan serhazil kishi ekan.
— Juda erka kasal chiqib qoldingiz. Serqalampir achchiq shoʻrva ichib, oʻralib yotsa tuzalib ketadigan narsaku, bu. Bugun yotib bir uxlang, ertaga haydalasiz. Koʻryapsizmi, sizdan boshqa bitta ham «bemor» yoʻq. Bir oʻzingizga qozon-choʻmich, idish-tovoq qilib shuncha odamni ovora qilib oʻtiribmiz.
Darhaqiqat, bu shifoxonada mendan boshqa bitta ham davolanuvchi yoʻq edi. Bilishimcha, hamshiralar, felьdsherlar, shifokorlar yordamchi xoʻjalikka u-bu ekish, ekilganlarining tagini chopish, sugʻorish uchun borishlari kerak. Meni tashlab ketisholmayapti. Insof ham kerak, dedim oʻzimga oʻzim.
Ertalab soat oʻn birlarda bosh shifokorning oʻzi meni «tez yordam» mashinasida uchrashuv boʻlayotgan joyga olib bordi. Mashinaga javob berib yubordi-da, oʻzi qoldi.
— Mana, erka kasallaringni olib keldim. Otning beliga musht ursa umurtqasini sindiradigan odam oʻzini kasalga solib oʻtiripti-ya?
Uchrashuv endi boshlanaman deb turgan ekan.
Ajab, uchrashuv qatnashchilari asosan xotin-qizlar edi. Onda-sonda oʻgʻil bolalar ham koʻrinib qolardi. Uchrashuvda negadir erkak muallimlar kam edi. Adabiyot muallimalarining hammasi shu yerda.
Umarali mehmon yozuvchilarni bir-bir tanishtirib, uchrashuvni boshladi. Maslahat bilan uchrashuv savol-javob yoʻsinida oʻtadigan boʻldi.
Koʻrinishidan shaddodligi bilinib turgan bir qiz oʻrnidan turdi. U ogʻzidagi qoplama tilla tishni yaqinda qoʻydirgan boʻlsa kerak, boʻlar-boʻlmasga ogʻzini katta ochib kulardi. Kulib boʻlgandan keyin ham ogʻzi ochiqligicha qolardi. Uning oftob urib qoraygan yuzi, shamolda yorilib, qalinlashib ketgan lablari orasida tilla tishi chaqnayotganga oʻxshardi.
— Hurmatli Oʻlmas akamiz bitta savolimga javob bersalar... — U qoʻlidagi «Sevgim — sevgilim» kitobini baland koʻtarib koʻrsatdi. — Bu kitobni eshikdagi ayachamiz oʻqiganlarmi?
Oʻlmas, ha, oʻqigan, deb javob qildi.
— Hech narsa demadilarmi?
— Kitob menga yokdi, tabriklayman, dedi. Savol bergan qiz yoqasini ushladi.
— Yo tavba! Indamadilarmi, a?
— Bir nima deyishi kerakmidi? — dedi hayron boʻlib Oʻlmas.
— Toshkent ayollarining hammasi shunaqami yo bitta sizniki shunaqa chiqib qolganmi?
— Gaplaringizga tushunmayapman, singlim. Tushunadigan qilib gapiring.
— «Yakkachinor»ga kelib Oypopuk degan qizga oshiqi-beqaror boʻlganini, shu qizni deb «Yakkachinor»da bir umr qolib ketishga axd qilganini kitob qilib yozib, oʻz xotiniga oʻqib bersa, yangachamiz uni oʻpib tabriklasa, iya, bu qanaqasi boʻldi. Yo toshkentlik ayollarda rashk yoʻqmi? Tushunmadim, sira tushunmadim.
Bu shaddod qizning ismi Gʻapura, dugonalari Gʻupra deb atashar ekan...
Oʻlmas nima deb javob qilishni oʻylab ancha jim turib qoldi. Bu holatni qizlar oʻzlaricha tushunib yozuvchini javob topolmaganga yoʻydilar.
Shundoq katta, shundoq mashhur yozuvchini «mot» qilgan Gʻupra tantana qilardi.
Qizlar yelpinib oʻtirgan «Sevgim — sevgilim» kitobini qoʻltiqqa qisib qarsak chala boshladilar. Oʻlmas ularga qarab bir chiroyli jilmayib turibdi. Qizlar qoʻltiqqa qisilgan kitobni olib yana yelpina boshladilar. Hammayoqni issiqqina «qiz hidi» tutib ketdi. Kitob saxifalaridan esayotgan Oypopukning isi shu xidlarga omuxta boʻlgandek edi.
«Oqsoqol» qoʻlini koʻtarib gʻovurni bosdi. U kolxoz raisining madaniy ishlar boʻyicha birinchi oʻrinbosari, shaddodligi uchun uni «oqsoqol» derdilar. Hamon ogʻzini ochib turgan qizga qaradi.
— Kitobni durustroq oʻqimabsan, kallavaram. Boshlanishidayoq koʻrga hassa qilib yozib qoʻygan-ku! Qarib qolgan otasi bolaligidayoq onadan yetim qolgan yolgʻiz oʻgʻlini qiyinchilik koʻrsin, mustaqil yashashga oʻrgansin, oʻziga foyda boʻladi, deb institutni bitirishi bilanoq «Yakkachinor»ga joʻnatib yuborgan. Bildingmi? Shundan ma’lumki, u hali uylanmagan, roʻzgʻor qilmagan. Sen boʻlsang xotiningga oʻqib berdingmi, u nima dedi, toshkentliklar rashk qilishni biladilarmi, deb valdirayapsan. Bilib qoʻylaring, Umarbekov aka biravga yem boʻladigan yozuvchilardan emas, Abdulla Qahhor aka aytganlaridek, Umarbekov ertaga qichishadigan joyini bugun qash-lab qoʻyadiganlardan. Mamadanalik qilib har baloni gapiraverasanmi? Esi yoʻq.
— «Oqsoqol» men sizga nima yomonlik qildim? Nega muncha gʻazablayverasiz?
— Boʻldi, oʻtir joyingga! — dedi «oqsoqol» buyruq ohangida.
— Hali aytadigan gaplarim koʻp, — qizning ogʻzi yana ochiq qoldi.
— Obbo, hech gaping tamom boʻlmas ekan-da. Iching savolga toʻlib ketgan ekan. Qani, vaqtni olmay, tez-tez gapir.
— Yozuvchilar nima uchun shafqatsiz, rahmsiz, qahri qattiq boʻladilar? — dedi jiddiy turib...
Bu gapdan keyin oʻtirganlar birdan unga qiziqib qaradilar.
— Kitoblarni oxirigacha oʻqimay qoʻya qolsam, deyman. Agar oʻqisam, azaga borgandek ezilib ketaman. Qaysi kitobni oʻqisam mehrim tushgan, qadrdon boʻlib qolgan «qahramon» oʻlib qoladi. «Oʻtkan kunlar»dagi Kumushbibi nima boʻldi? Uni kim oʻldirdi? Albatta, yozuvchi oʻldirgan. Kechasi «Oʻtkan kunlar»ni oʻqib yotib oxiriga kelib qolgan edim. Oʻlgan joyiga kelganda chidamay dod deb hovliga chiqib ketibman. Uygʻonib ketgan buvim, bolam kitob oʻqiyversa telba boʻlib qoladi, deb uni topib boʻlmaydigan joyga berkitib tashladi. Baribir kitob yod boʻlib ketgan... «Boy ila xizmatchi»dagi Jamilani, «Qutlugʻ qon»dagi Yoʻlchini rohat koʻrmay oʻlib ketganiga sira chidamayman. Iigʻlayverib, qovoqlarim yongʻoq poʻchogʻidek boʻlib shishib ketdi. Mana shu «Sevgim — sevgilim»dagi Oypopukni ham yozuvchi oʻldirdi. «Ufq»dagi Jannat xola yolgʻiz oʻgʻlining gʻamida toʻqayda, qamishlar orasida, botqoqda faryod urib olamdan koʻz yumadi. «Kecha va kunduz»da oʻrischa bilmaydigan Zebixon sud qilinib Sibirga haydab ketiladi. Telba boʻlib qolgan onasini zanjirga solib Eshonning uyida kaltaklaydilar. Uning she’r toʻqib aytgan faryodiga odam bolasi chidayolmaydi.

Zebi, Zebi Zebona,
Men koʻyingda devona,
Zahar qilib oshingni,
Pirim yedi boshingni.
Zebi, Zebi Zebarim,
Qayda qolding, dilbarim...

— «Kecha va kunduz»ni qayerdan topib oʻqiding? — dedi oqsoqol.
— Toptim-da, Yozyovonimizda toʻqqizta odamda bu kitobning qoʻlda koʻchirilgan nusxasi bor. Shulardan bittasini oʻqidim-da!
— Yozuvchi kitobni boshlamasdan oldinoq kim oʻladi, kim qoladi, belgilab oladi. «Oltin devor» bilan «Kelinlar qoʻzgʻoloni»ni oʻqing. Ularda bitta ham odam oʻlmaydi. Ularda hamma «Arshin mol olon»dagilarga oʻxshab murod-maqsadlariga yetadilar. Shunday qilsa boʻlar ekan-ku!
Umarali uning bu gaplariga quloq solib oʻtirar ekan, kitoblar toʻgʻrisida bolalarcha chiqazgan xulosalarini oʻylardi. Qizgina ishlab turib kechki maktabni «oltin medal» bilan tugatibdi. Adabiyotning qonun-qoidalarini mutlaqo bilmaydi. Buni unga tushuntiradigan odamning oʻzi yoʻq. Oʻzicha toʻgʻri-notoʻgʻri xulosalar chiqarib yuripti. U jon-jaxdi bilan kitobga yopishib olgan. Quva taraflarda unchalik koʻp oʻqiydigan kitob «jinnisi» yoʻq, desa boʻladi. Qani endi unga bir rahnamo topilsa, Toshkentga oʻqishga yuborsa. U dorilfununda ustozlardan saboq olsa, yaxshigina oʻz soʻzli adabiyotshunos chiqarmidi.
Hozirgina «Oqsoqol»dan eshitadiganini eshitib dili vayron boʻlgan Gʻupra qovoq-dumogʻini osiltirib oʻtirardi. Umarali yonida oʻtirgan Quvaning kotibi Ermatovga shu fikrini aytgan edi, u oʻylanib qoldi. Yuzlarini oftob qoraytirib sopolga oʻxshatib qoʻygan, qir shamoli lablarini poʻrsildoq qilib tashlagan bu qishloq qizining bir kun kelib katta olim boʻlib ketishini sira koʻz oldiga keltirolmasdi.
— Avval menga ayting, shu qishloq qizidan olim chiqadimi?
— Chiqqanda qandoq. Katta olimlarning koʻpchiligi qishloqdan chiqqan. Bu qiz «Oʻn yillikda» olgan sabogʻi bilan oʻzini bilagʻon sanab, xar balolarni valdirab yuripti. Toshkentga borsa esi kirib qoladi.
— Agar shundoq boʻlsa har qancha xarajat boʻlsa Quvaning boʻynida.
— Hech qanaqa xarajat boʻlmaydi. Dorilfununga kiruvchi qishloq bolalariga imtiyoz beriladi. Undan tashqari bu qiz kechki oʻn yillikni «Oltin medal» bilan bitirgan. Bitta imtihon bilan oʻtib ketadi. Qolaversa Oʻlmasbek bilan ikkavimiz qarab turmasmiz.
Gʻupra «Oqsokol»ga nima, arpangizni xom oʻrib qoʻyippanmi! deb xurpayib oʻtirardi. Ermatov uni imlab yoniga chaqirdi. «Obbo, endi raykom bovadan ham gap eshitaman shekilli», deb hadiksirab oldiga bordi.
— Oʻtir, — dedi Ermatov xuddi oʻz qiziga aytayotgandek. — Toshkentga oʻqishga yuborsak borasanmi?
— Boraman, — dedi Gʻupra hech ikkilanmay. Gʻupralar oilasi Qashqadaryoning Nishon rayonidan koʻchib kelgan. Otasi traktor ketida paxtaga dori sepib yurib oʻpkasini xasta qilib qoʻygan ekan. Bu oila vodiyga toza havo istab kelib qolgan edi. Oʻsha kezlarda Markaziy Fargʻona choʻllarini oʻzlashtirish jadal ketayotgan edi. Shu bahona boʻlib ular Yozyovon fuqarosi boʻlib qolgan edilar. Ota bolalarini yetim qoldirib olamdan oʻtib ketdi.
— Roʻzgʻorga qarashadigan sendan boshqa yana kim bor?
— Ikkita akam bor. Birtasi Qoʻqonga qatnaydigan avtobusda haydovchi. Birtasi maishiy xizmat kombinatida raykomlarga, ispolkomlarga zoʻr kostyumlar tikadi...
— Iya, Aliqul «portnoy»ning singlisimisan? U juda koʻp pul topadigan boyvochcha yigit. Senga yordam qilib kunduzgi maktabga oʻtqizmagan ekan-da.
— Koʻying, minnatli ish qursin. Dadam oʻlgandan keyin bundan buyoq oʻz kunimni oʻzim koʻraman, deb ahd qilib qoʻyganman.
— Unday dema, jigar axir, men aytaman, senga Toshkentda kiyib yurishing uchun bosh-oyoq kiyim tikib beradi.
— Bu gapni unga aytishning foydasi yoʻq. Medalimni buvim dadam rahmatlining orden-medallari bilan sandikda saqlardi. Noinsof akam buvimni aldab, medalimni olib, xotiniga tish yasatib beripti. Qildim toʻpolonni, qildim toʻpolonni. Bu medal qiynalib ishlab, qiynalib oʻqigan paytlarimdan xotira boʻlib tursin, degandim. Siz, akang senga Toshkentda kiyishingga bosh-oyoq kiyim tikib beradi, deyapsiz. Agar akam birovga tekinga birta tugma qadab bersa, oʻsha kuni joni chiqib ketadi. Buvim kelin boʻlib tushganda, katta acham «yuz ochdi» kuni «koʻrmana»ga tilla toʻgʻnogʻich bergan ekan. Shuni sandikdan olib menga berdi.
— Xafa boʻlma, bolam, bu sapsem tilla. Yangachangning qoplamasiga jez aralashgan, — deb meni yupatmoq-chi boʻldi.
Toʻgʻnogʻichni bir pas tomosha qilib, keyin uni buvim-ga qaytib berdim. Bu toʻgʻnogʻich buvimga qaynonasidan esdalik. Qandoq qilib uni sira unutilmas baxtiyor kunini eslatadigan, ellik besh yillik xotirasidan mahrum qilaman.
Bu ishimdan buvim bechora andak koʻz yoshi qilib oldi. Margʻilonda zoʻr tish texnigi bor, deb eshitgan edim. Oʻshanga uch kun qatnab rosmona tillodan qoplama qoʻydirib keldim.
Uning hikoyasini berilib eshitgan «Raykom bova»:
— Medali boʻlmasa hamma imtihonlardan oʻtishi kerak boʻladi-ku, — dedi afsuslanib.
— Medalni oborish shart emas. Hujjati boʻlsa bas. Medal esdalik uchun uyda saqlashga berilgan, — deb tushuntirdi Umarali.
— Besh yildan beri topgan pullarimning yarmidan koʻpini kassaga qoʻyardim. Pul ustiga pul tugʻib yotibdi. Birta apacham sartaroshga shogird tushib yurgan tojik bala bilan Dushanbega qochib ketkan. Birta yangacham bolalar boqchasida murabbiy. Yana birta yangacham yaqinda «Jijilagan». Ya’niy boʻshangan. Hozir eshikda jiji boqib oʻtiripti. Buvim parranda fermasida ishlab oylik oʻrniga tuxum bilan pati yulingan tovuq oladi. Lozimadalarini shunaqa qilib eplab yuripti. Raykom bova, agar buvim oʻqish qochib ketmaydi, avval uni erga beraman, desa, aytib qoʻying, apamga oʻxshab qochaman-ketaman.
Ermatov: «Bu qiz «6alo»ga oʻxshaydi. Tegirmonga tushsa butun chiqadiganlardan ekan. Bolaligidanoq mustaqil yashashga, biravga qaram boʻlmaslikka oʻrgangan. Bunaqalar intilgan niyatiga yetmaguncha tinchimaydi, deb», qat’iy ishondi.
Gʻupra bir dunyo kuvonch bilan joyiga borib oʻtirdi. Ammo «Oqsoqol» yana eski gapni boshladi.
— Oldingdan oqqan suvning qadri yoʻq, deb shuni aytadilar-da. Oybegu Gʻafur Gʻulomlarning bittasi Ab-dulla Qahhor aka oʻzimizga hamqishloq. U kishining hamma kitoblarini mazza qilib oʻqiganman. Gʻupra qizning gapida picha jon bor. Hamqishlogʻimizning kitoblarini oʻqigan odamning yashagisi kelaveradi. Bir kuni kelib men ham oʻlaman-ku, degan oʻy kallasiga kelmaydi. «Mingbirjon» degan asarini oʻqiganmisiz? Oʻqimagan boʻlsanglar albatta topib oʻqinglar.
Ana oʻladi, mana oʻladi deb kutishayotgan bemor eshikdan olib kirilgan oʻz tobutini derazadan koʻrgan, ayvonda uning joni uzilishini kutayotgan gʻassolning ovozini ham eshitgan. U oʻlimga tik boqib u bilan olishib yotibdi. Yozuvchi uni tiriltirib yuboradi. Hikoya oxirida oʻlimni yenggan Mastura Aliyevani ot ustida qarsillatib olma tishlayotgan paytini tasvirlaydi.
«Sevgim sevgilim»ning ham har bir soʻzini sinchiklab oʻqish kerak. Yozuvchi soʻz tagiga soʻz yashiradi. Oʻsha soʻzni topib oʻqish kerak. Oypopuk nega oʻzini nobud qildi? U boshiga qora kun tushib, oʻzini qoʻyarga joy topolmay, eng yaqinlarining madadga muhtoj boʻlgan bir paytda, yagona yaqin kishisidan eshitgan bir ogʻiz hissiz, beparvo soʻz uni oʻldirdi. Ey ogʻzi ochiq tilla tishli Gʻupra qiz, kitob boshidagi soʻzlarni oʻqimasang, yuragim dosh berolmaydi deb oxirini oʻqimasang. Shuning uchun ham hech baloga tushunmagan ekansan-da. Oʻtir, oʻtire!
Gʻupra past kelmasa boʻlmaydigan. «Oqsoqol» uni buydalab tashlaydigan. Olishsam sharmandamni chikazadi, deb joyiga oʻtirdi. Ogʻzi xam yumildi. Tilla tishi ham koʻrinmay ketdi.
Ayol kishi bilan olishib ham boʻlmaydi, bas kelib ham boʻlmaydi. Hatto parrandalarning ham urgʻochisi jonini tikib «krnli jangga» kiradi.
«Oqsoqol» ham ana shunaqa shaddod, gapni bilib-bilib aytadigan, gʻururini yerga urmaydiganlardan edi.
Oʻlmasdan koʻz uzolmay uning qoshlariga mahliyo boʻlib oʻtirgan qiz oʻrnidan turdi.
«Gapga suqulmagan bitta sen qoluvding, suzilmay oʻlgir» degan ovoz chikdi.
Qizlar karsillab kulib yuborishdi.
— Bu kitobni kechalari bolishimning tagiga qoʻyib yotaman. Har uygʻonganimda olib silab-silab joyiga qoʻyaman. Shuni yozgan yigitni bir koʻrarmikanman, deb nolalar qilganman. Mana, nolishim xudoga yetib, u bilan roʻbaroʻ qilib qoʻydi.
Bir baqaloq qiz oʻrnidan turdi.
— Endi uni qoʻldan chiqazma. Mahkam ushla! Toʻyananing kattasi mendan. Bitta qoʻy sendan aylansin.
Suzuk koʻz qiz nozlanib Oʻlmasni «eritmoqchi» boʻldi. Oʻlmas Toshkentda ne-ne tam-tam qizlarning «tuzogʻi»dan omon chiqqan, bu masalada katta malaka orttirgan yigitlardan edi. Bu qizning noz-karashmalaridan ichida kulibgina oʻtirardi. Qiz uning oldiga kitob bilan ruchka qoʻydi.
— Shunga dastxat yozib bering. Iltimos, singlim demang...
Qoʻy toʻyana qilmoqchi boʻlgan qiz gap qotdi: «Sevgim-sevgilim, koʻzlarimning oqu qorasi» deb yozsinmi?
Yana kulgi, yana chapak boʻldi.
— Koʻp yozing, — dedi u, — yaxshilab yozing, menga qarab turib yozing.
— Otingiz nima edi, singlim? — dedi qoʻliga ruchka olib dastxat yozishga chogʻlanar ekan Oʻlmas.
— Otimmi? Otim Rono. Hayron boʻlmang, hali tilla tishimni qoʻydirganim yoʻq. Shuning uchun ogʻzimdi katta ochmayappan.
— Oilada bitta qizmisiz, erkagina ekansiz.
— Yoʻ-yoʻ, uchta apacham bor. Hammasi tilla tish qoʻydi-rib olgan. Endi ochirt menga kelgan. Xudo xohlasa tilla tish qoʻydirganimdan keyin Toshkentga boraman, koʻrishib qolarmiz.
— Toshkentlik bechoralar umrida tilla tish koʻrmagan. Qoʻlingdan sudrab telestudiyaga opkirib ketadi. Oʻshakda diktor boʻlib qolib ketishing ham mumkin, — qizlarning kalaka qilib aytgan soʻzlarini ham «Roʻnoʻ» yaxshilikka yoʻydi.
— Boʻlishi mumkin. Hayotda nimalar boʻlmaydi. —deb javob qildi ularga.
Dastxat yozilgan kitobni olarkan birov eshitmaydigan qilib sekingina:
— Ikkalamiz birga suvratga tushaylik, — dedi har qanday erkakni eritib, «uygʻotib» yuboradigan gʻalati gʻamza bilan.
— Koʻpchilik — gruppovoy boʻlib suvratga tushamiz,— dedi Oʻlmas.
— «Gruppovoyda» yoningizda oʻtirsam maylimi?
Oʻlmas ensasi qotganidan indamadi.
«Roʻnoʻ» bir qoʻli bilan ikki yoqasining uchini birlashtirib, nomahram koʻzi tushmasin, degandek «ibo» 6ilan kelinchaklarning salomiga oʻxshatib engashdi, suzilib dastxat yozilgan kitobni oldi.
U joyiga ketarkan dastxatga nimalar deb yozilganini bilishga qiziqqan besabr qizlar uning qoʻlidan kitobni yulqib olib qoʻydilar.
— Vuy qizlar. Yaqindan koʻrmadinglar-da. Qoshi quuup-quyuq. Qooop-qora ekan. Soqol olganda betiga zoʻr odekolon separkan. Shundoq gupillab hidi kelib turipti...

* * *
Umarali «bedana ovi»ga bormaydi. Uni yolgʻiz qoldirib ketolmay oʻtiribman. Shuncha odamni oʻzim boshlab kelib, oʻzim bormasam qandoq boʻlarkin. Umaralini ham borishga koʻndirishim kerak.
— Menga qarang, bedanaga oʻq uzganda teskari qarab oʻtiraqolarsiz, xoʻp, deng, domla.
U biz oʻylagancha ta’sirchan emasligini bildirish uchun, xoʻp, mayli, borsam boraqolay, dedi noiloj.
Ertalab Yoʻldoshali Anvarga gazetadan «qalam haqi» olib kelganda Toshkentdan Erkin redaksiyaga telefon qilib, kechga yaqin Yaypanga boraman, sheriklarimizni xabardor qilib qoʻyinglar deb tayinlaganini aytgan edi. Demak kechqurun Erkin Vohidov ham yetib keladi.
Rayonga aziz mehmonlar keladigan boʻlsa Xorunboy Ermatov albatta ovga olib chiqadi. Bir kun oldin bedana koʻp boʻladigan joyga tariq septiradi. Ular tayyor donni tashlab boshqayoqqa uchib ketmaydilar. Rizqlarini shu yerdan terib yuraveradilar.
Raypo bitta chogʻroq bino qurib qoʻygan. Unda taxtadan yasalgan «qoʻlbola» yigʻma stollar, skameykalar, idish-tovoqlar, katta-kichik bir nechta qozon, temir oʻchoqlar saqlanadi. Kelgindi ovchilar oyoqosti qilmasin, deb qoʻriqlashga miltiqli maxsus qorovul qoʻyilgan.
Noyabr boshlanishi bilan bu joy huvillab qoladi.
Bedanalar qayoqqadir qishlovga uchib ketadilar. Faqat koʻksi qizil sa’valar qor titib, qolgan-qutgan xoʻraklarni terib, sayrab yuradilar.
Badiiy havaskorlar koʻrigida magnitofon sovrin olgan bolani odam yuborib oldirib keladilar. U hayvonlar, parrandalar ovoziga taqlid qiladi. Bulbul boʻlib, bedana boʻlib sayraydi. Xoʻroz boʻlib, oʻrdak boʻlib qich-kiradi.
Jamoat jam boʻldi. Endi ovni boshlasa ham boʻladi. Taqlidchi «bedana bola» chap tarafdagi butalar orasiga yashirinib «sayrash»ga shay boʻlib turipti.
Ov boshlandi. «Bedana bola» pit-piliq, pit-piliq, deb «sayray» boshladi. Uning orqa tomonidan bir gala bedana patirlab havoga koʻtarilib u tomon uchib kela-boshladi. Chap tomon mergani qoʻshogʻiz miltiqning bitta tepkisini bosdi. Oltita bedana oʻq yeb, tap-tap qilib yerga tushdi. «Bedana bola» endi oʻng tomonga emaklab oʻtib xashaklar orasiga yashirindi. Xashak orasidan yana «pit-piliq» tovushi keldi. Sodda, laqma, boʻsh-bayov 6edanalar oʻsha tomonga gurra koʻtarildilar. Oʻq uzilganda ularning beshtasi havoda pitirlab jon berib, yerga toʻkildi. Bu begunoh, yuvosh jonvorlarning osmonda jon taslim qilishi har qanday bagʻritosh odamning ham yuragini ezardi. Teskari qarab oʻtirgan Umarali varanglab oʻq uzilganda «Odam bolasi naqadar shafqatsiz» deb qoʻydi.
Endi bir tomondagi mergan oʻrnini Oʻlmas egalladi. Bola «sayrashi» bilan xavoga koʻtarilgan bedanalar Oʻlmasning tepasidan parillab oʻta boshladilar. Oʻlmas shoshib qolib qoʻndoqni yelkasiga tiramay ikkala tepkini barobar bosib yubordi. Ikki oʻqning nihoyatda kuchli zarbasi qoʻndoqni favqulodda bir kuch bilan siltab yubordi. Ulmas orqasiga agʻdarildi. Hammamiz barobar oʻsha tomonga yugurdik. Xayriyat, uni shunchaki qoʻndoq tepkan ekan. Ikki oʻqi barobar otilgan miltiq qoʻndogʻining zarbiga uncha-muncha polvon mergan ham dosh berolmaydi.
Oʻlmas oʻng yelkasini silab ingrar edi.
Adham bir shisha araq olib keldi. Uning galstugini, yoqalarini yechib yelkasidagi tepki urgan joyni ochib kaftiga quygan araq bilan bor kuchini ishga solib ezib-ezib, bosib-bosib ishqalay boshladi. U shishadagi araq yarimlaguncha kaftiga quyib uqalayverdi. Adham qoʻli tolguncha ishqaladi. Uqalayverdi. Bu xil uqalash toʻrt-besh marta qaytarilgandan keyin Oʻlmas ingramay qoʻydi.
Undan ovoz chiqmagach, kimdir Adhamga «Yuragiga quloq tuting» deb yubordi hayajon bilan. Adham Oʻlmasning ochib qoʻyilgan chap koʻksiga qulogʻini qoʻydi. U qulogʻini koʻkrakdan uzmay oʻng qoʻlining bosh barmogʻini koʻrsatdi. Hammamiz yengil nafas oldik. Ikki-uch daqiqadan keyin Oʻlmas koʻzini ochdi.
Uning rangi paxtadek oqarib ketgan, «Hech narsa boʻlgani yoʻq, oʻtib ketadi» degandek xijolatlik bilan qiynalib jilmaymoqchi boʻlardi.
Adham shu paytda ham hazilini qoʻymasdi.
— Meni koʻp ichasan, deb koʻz ochirmasdinglar. Mana, araqning ham foydasi bor ekan-ku! Sizlar ham tez-tez ichib turinglar, — deyardi.
Oʻlmasni koʻtarib kelib toʻshakka yotqizdik. Uning ahvolini koʻrgan Umaraliga bedanalarning pitirlab jon berishi hech gap boʻlmay qoldi.
— Gap shu yerda qolsin, — dedim. — Gapni chuvalatib yurmanglar. Hech gap boʻlmadi deb oʻylanglar. Xorunboy akaning bu ishdan hali xabari yoʻq. Qishloq xoʻjaligi vaziri Urkinboyev kelgan ekan, Quvadan odam kelib Ermatovni mashinada olib ketdi. Bu voqeani u kishiga ham bildirmay qoʻya qolaylik. Xijolat boʻlib yurmasin. Agar Oʻlmasning xotini eshitsa bormi, qoq yarim kechasi boʻlsa ham yetib keladi. Uni zingʻillatib Toshkentga olib ketadi.
— «TIR»da oʻq oʻrniga piston solingan «Vozdushka»ni otib, merganman, deb yurgan ekansiz-da, Bek aka, — dedim hazil qilib. — Ilgari shunaqa katta miltikdan sira otmagan edingmi?
— «Vozdushka»da koʻp otkanman. Ularni yelkaga tiramasdan otsa boʻlaverardi. Yelkaga qattiq tirab turish kerakligini men qayoqdan bilay, — dedi Oʻlmas qilib qoʻygan ishidan hali ham oʻziga kelolmay.
— Sening dadil borib miltiqni olishing, xuddi merganlardek miltiqning uyoq-buyoqlarini koʻrishingdan, tajribali ovchiga oʻxshaydi, deb oʻylashgan boʻlsalar kerak.
— Miltiqni oldimu koʻzimni chirt yumib boshim ustidan oʻtayotgan bedanalarga qarata qoʻsh tepkini bosib yubordim. Qoʻndoq yelkamdan bir qarichmi, yarim qarichmi uzoqliqda edi, hozir esimda yoʻq, bilmayman. Ikkala tepkini barobar bosganimni bilaman.
— Seni xudo asradi, — dedim. — Qoʻndoq iyagingga tegsa nima qilarding. Jagʻingni dabdala qilib ogʻzingdan uchirib chiqarib yuborardi. Umr boʻyi yamalgan jagʻ bilan yasharding.
Oʻlmas qilmishining oqibati bu darajaga yetishini oʻylamayotgan edi. U radioda toʻrt yil birga ishlagan, frontda jagʻini oskolka maydalab tashlagan doʻstini esladi. U nihoyatda xunuk boʻlib ketgan, ogʻzidan hamma vaqt badboʻy hid kelib turardi. Oʻlmas uni eslab seskanib ketdi.
Ov toʻxtadi. Oʻlja bedanalarni yigʻib kelib paqirda vaqirlab qaynab turgan suvga botirib patlarini yula boshladilar.
Vodiy yigitlari didi baland pazanda boʻladilar. Ular yalangʻoch bedanalarni bir pasda tozalab, peshnob bilan ilikdek poʻst dumba qiymasiga koʻk kashnich, ariq boʻylaridan terib kelingan yalpiz, zira, zirk, jambil qoʻsha boshladilar. Ular bu masalliqlarni ertalaboq uyda tayyorlab togʻorada olib kelgan edilar. Shularni bedanalar ichiga joylab, qorinlarini ip bilan chatib dogʻlangan yogʻda qizartirib oldilar. Keyin boshqa qozonga bosib ustiga koʻpgina sersuv pomidorni katta-katta boʻlak qilib tervb chikdilar. Qizil sabzi, sarimsoq piyoz, qizil lavlagi, juda ham yupqa parraklangan ancha-gina oq piyozni chiroyli qilib terib qoʻydilar.
Ana shundan keyin damtovoq zichlab yopib qoʻyildi.
Falokati arigan Oʻlmas tamoman oʻziga keldi. Ayniqsa Adham «bir piyolagina» ichirib qoʻygandan keyin chordona qurib, gapga tushib ketdi.
— Oriyat qilib chidab turdim. Yelkada jon qolmagan. Qoʻl tegizsam oʻliqning badaniga oʻxshab muzdek-karaxt. Xayolimga nimalar kelmadi, deysiz. Gangrenaga — qora-songa aylanib ketsa nima boʻladi? Albatta qoʻlimni yel-kam aralash kesadilar. Endi qoʻlsiz yurishimni oʻylab xafa boʻlib ketdim. Adham aka araq bilan ishqab, kuchlarining boricha qattiq-qattiq uqalaganlaridan keyin qoni qochgan puchak tomirlarimga jimir-jimir qilib yana qon qaytib kelayotganiyi, oʻlay agar, aniq sezib turdim. Sizga ming rahmat, Adham aka! Endi sizdan umrbod minnatdor boʻlib yashayman.
— Bu gapni qoʻy, — dedi Adham. — Aragʻimni toʻlaysan. Tishimning kavagida asrab yurgan aragʻim edi. Toʻlaysan-a?
— Boʻpti, besh barobar qilib toʻlaganim boʻlsin, — dedi kulib Oʻlmas.
Uning kulgisi endi oʻziga yarashdi.
Bu kulgi tani darddan forigʻ boʻlgan odamning kulgisi edi.
Pazanda yigit yigʻma stolga dasturxon yozib bir likopchada anchagina «koʻksomsa» koʻyar ekan, bedana doʻlma pishguncha ermak qilib turinglar, «koʻk somsa» ishtahani ochadi, — dedi.
— Koʻp yeb qoʻymanglar, bedanaga ham joy qolsin —deb ogohlantirdi.
Avvalgi kuni Beshariqqa kiraverishdagi choyxonada samovarchi Oʻlmasga isiriq tutatganida:
— Koʻz tegmasin, xushroʻy yigit ekansiz, — deb xokandozni boshidan uch marta aylantirgan, «Yomon koʻzdan asrasin, bunaqa husnni xudoyim har kimga ham beravermaydi, suygan bandasiga beradi. Bu zaifona chiroy emas, mardona chiroy», degan edi.
Bugun «hasadgoʻy» takdir shu mardona chiroyni kemtik qilmoqchi boʻldi. Ammo eplolmadi.

* * *
«Katta» Anvarjondan boshqa yana toʻrt farzand koʻrgan. Oʻrtancha oʻgʻli Muxtorali yuvosh, qoʻli gul duradgor boʻldi. Poytesha chopkanda toʻsinning betini oyna qilib yuboradi. Atrof qishloqlardagi imorat qurdiradiganlar albatta Muxtoralini tanlaydilar. U imoratning poydevoridan tomigacha hamma yogʻoch ishlarini oʻzi bajaradi. «Katta» choyxonalarda joʻralariga hasrat qilib qoladi. Muxtoralini uylaganimga mana toʻrt yil boʻlay deyapti, endi uchta bolali boʻldi. Bolasi koʻpaymaganiga diqqat boʻlyapman...
Joʻralar kulishadi.
— Muncha besabrsiz, mulla Muqim. Odam bolasi quyon emas-ku! Yiliga oʻn-oʻn beshtadan tugʻsa. Musulmonchilik ham asta-asta-da. Hali qarab turing, eshigingiz bolaga toʻlib ketadi. Hazrat Muqimiyning tupuklari kuchini koʻrsatadi.
«Katta»ning yuzi burishib seskandi.
— Oʻsha voqeani oʻylasam ichimda mikrob gʻimirlayotganga oʻxshayveradi. Befarzand odamning tupugi... E, qoʻyingge! Chillali bola guldan nozik boʻladi deb oʻylashmaganini qarang. Bola koʻpaytirish bunaqa boʻlmaydi-da. Mana, toʻngʻichim Anvarjonni olaylik. Tupuk aralashtirmasdan yetti bolaga ota boʻldi. Bunaqa ketishda ha-hu, deguncha bolani oʻntaga yetkazib qoʻyadi. Kenjam Hamroali erkaroq, subutsizroq chikdi. Oʻqishga ham, ishga ham boʻyin bermadi.
«Katta» fe’lda, qilar ishda otasi Nishon boboga tortdi. Bir ish qiladigan boʻlsa yetti oʻlchab bir kesardi. Foydasi qanchayu ziyoni qancha, aql toroziga solib koʻrardi. Foyda bermaydigan ishni ish demasdi. «Katta uzoq yillar maktab direktori, kolxoz buxgalteri, iqtisodchisi, kolxoz raisi boʻldi. U mana shu lavozimda ishlagan paytlarda kolxozga yulgʻichlarni yoʻlatmadi. Jamoat «noni»ni oʻzi ham yemadi, birovga ham yedirmadi. Uyiga kolxozdan aqalli bitta piyoz koʻtarib kelmadi. Bumayram eriga hasratini toʻkib soldi:
— Otangiz qandoq ovqat chiqarsalar shuni yeyishga majburmiz. Oʻzingiz bilasiz, oʻgʻil bola kuchli ovqat yeyishi kerak. Boʻlmasa katta boʻlganda mijgʻov, nimjon boʻlib qoladi. Har kuni bir xil ovqat chiqarishadi. Bolalar bunaqa bemaza ovqatni yemaymiz, deb kun botmay och-naxor yotib qolishadi. Ularga qarab ichim achishib ketyapti. Ana, chiqargan ovqatlarini bir koʻring.
Anvarjon ustiga lagan bostirilgan togʻorani ochib qaradi. Toʻrttagina jazi bor, non bilan kartoshka qorishtirib dimlangan «non-palov».
— Bolalar unga qayrilib qarashmadi ham. Teskari qarab yotib olishdi. Oʻzimni aytmay qoʻyaqolay. Xotin kishining birovga aytib boʻlmaydigan xarjlari boʻladi. Toʻrt tiyinlik narsa. Shuni ham aptekadan nasiyaga olaman. Sobesdan bolalar uchun beriladigan nafaqani pochtachi «Katta»ning qoʻllariga berib ketadi. Oʻzim tiyinga zor boʻlib qolaveraman. Turaqoling, dadasi, guzarga chiqib nasiyaga boʻlsa ham goʻsht topib keling. Yoʻlakay ovsinim Toʻxtanisani aytib yuboring, harqalay xotin kishi, yonimda boʻlsin.
Anvarjonning yoʻl puli xarjlanmay yonida qolgandi. Oltiariqli tanishi mashinasida olib kelgan, uni Yaypanga tashlab oʻzi Bagʻdod tomonga oʻtib ketgan edi. Anvarjon xalta koʻtarib guzarga chiqib ketayotganda oftob hali ham oʻchmagan, endigina teraklar orqasiga oʻtib qizarib-boʻzarib botmoqchi boʻlib turardi. Koʻcha toʻla bola. Ular kechki ovqatni toʻyib yeb, «hazmi taom»ga bir-birlarini quvlab, shovqin-suron bilan koʻchani boshlariga koʻtarib yugurishardi.
«Katta»ning nevara-evaralari esa koʻzlarini ocholmay bemajol yotishibdi.
Cholni vahm bosdi. U tong saharda oʻn-oʻnbeshta issiq nonni qiyiqqa tugib, Muxtoralining xotini Toʻxtaxonni ergashtirib kirdi.
Kechasi bilan toʻlgʻanib chiqqan «Katta» necha mdrta uygʻonib, necha marta yotdi. Xudoyo shu sabiylarga oʻzing shifo ber, deb iltijolar qildi. U tagida oʻt lovullab yonayotgan qozonni oʻrab turgan bolalarni koʻrib, «xayriyat-e, xayriyat-e», deb ularga yaqin bordi.
Sahar payti Anvarjon tomorqadan tanlab, tanlab joʻxori qayirib chiqqan edi. Bolalar qozonda soʻtasi bilan vaqirlab qaynayotgan joʻxorilarga qarab qachon pishadi deb turishardi. «Katta» biri ishtonli, biri ishtonsiz bolalarning bittasini qoʻltigʻidan olib koʻtardi. Osmonga irgʻitib, ha, choʻchogʻingdan, ha, dingiringdan, deb zavq bilan qiyqirib kuldi.
Bola pardek yengil edi.
— Bumayram, — dedi u hamon quvnoq kayfidan tushmay. — Buning muncha yengil, — dedi inqillab oʻtirgan keliniga.
— Ogʻirligi sizning choʻntagingizda-ku, — dedi joni ogʻrib turgan Bumayram.
Hech qachon gapni javobsiz qoldirmaydigan soʻzamol cholning tili tanglayiga yopishib lom-mim deyolmay qoldi.
U kecha kechqurun bolalardan xabar olgani kirgan edi. Ular ayvonda «toʻybola»lardek shiftga tikilib qator yotishipti. Belini shol roʻmol bilan sirib olgan kelini ayvon dahanida inqillab oʻtiripti.
Bolalar «Katta»ning koʻziga ozib qolgandek, yuzlari soʻlgʻin bir alpozda koʻrindi. Uni vahm bosdi. Bolalar ilgari ham shunaqamidi? Shu paytgacha e’tibor bermagani uchun oʻzini oʻzi koyidi.
— Nima ovqat yedirgan eding? Aynigan ovqat yedirib qoʻymaganmiding?
— Hech narsa yeyishgani yoʻq. Och-nahor yotishibdi. Siz chiqazgan ovqatni koʻrib «Bunaqa bemaza ovqatni yemaymiz» deb yotib olishgan. Oʻgʻlingizni nasiyaga boʻlsa ham goʻsht topib keling, deb guzarga chiqarib yubordim.
«Katta»ning jahli chiqib ketdi.
— Narigi eshikda goʻsht borligini bilarding-ku, nega menga bir ogʻiz aytmading?
Bu gapdan Bumayramning ensasi qotdi.
— Aytmay qoʻyaqoldim. Aytganim bilan bari bir bermasdingiz.
Chol iya, iya, eri kelib, tili chiqib qopti-ku, dedi ichida. Keyin oʻziga kelib, «jonidan oʻtkandan keyin tili chiqadi-da», deb yubordi.
«Katta»ning bu gapni aytishga undagan ichida boʻgʻilib yotgan odillik deb atalgan qaysar bir kuchning qalqib yuzaga chiqqanidan, sado berganidan edi.
U nevaralarining ancha soʻlib qolganini ham endi koʻryapti. Shu paytgacha koʻzing qayokda edi, deb oʻzini soʻroqqa tutolmadi. Hozir u oʻzini oʻzi juda ham yomon koʻrib ketdi.
Norasta bolalar xisobiga «tejamkorlik» qilganini, shularning sogʻligʻini yemiradigan «iqtisodiy siyosat» yurgizganini qanchalik achchiq, qanchalik alamli boʻlmasin tan olishga majbur edi.
«Voh!» dedi peshonasiga shapillatib urarkan. Shuncha nevara-evaralarimning qoʻlida aqalli bitta qoʻgʻirchoq, bitta oʻyinchoq koʻrmabman-a! Boshqalarning hovlisi oʻyinchoqlarga toʻlib ketgan. Qaysi eshikka kirsang katta-kichik velosipedlar, samokatlar, tepkili mashinalar, yotqizsang inga-inga qiladigan, yonboshlatsang koʻzini yumadigan qoʻgʻirchoqlar, burab-burab qoʻyib yuborsang, hovlining odogʻigacha guvillab boradigan jajji avtomobillar, har yer, har yerda sochilib yotkan shaxmat, shashka, domino toshlari...
— Pul sarf boʻladi, deb bolalarimni shu quvonchdan ham benasib qilibman-a!
«Katta» keyingi kunlarda ancha kuchdan qolgan, har ikki qadamda toʻxtab nafasini rostlab olar edi. Mana, hozir u inqillab ogʻirgina toʻrva koʻtarib kirdi. Bolalarning oʻrnini yigʻib, ular ivirsitgan polosni supurayotgan qizaloqqa, boʻldingmi, bolam, tez-tez qimirla. Narigi eshikka bor, bu yerda qiz bola qiladigan ish qolmadi, dedi.
Shu payt qushdek yengil bir kampirni yetaklab olib kirishdi. U «Katta»ning xotini Oynisa bibi edi. Uni kagtayu kichik Ena deb atardi.
Ena ham ayvonga chiqib oʻtirdi. Rang-roʻyi oʻchkan, tinmay inqillayotkan keliniga qaradi. Uning ahvolini koʻrib achinib ketdi.
Bumayramning ahvoli ogʻir edi. Erkak odam xotin kishining dardini bilarmidi. Unga atala qilib ichirish kerak. «Menga gapinglar boʻlmasa atalaga urinaqolay», dedi Ena.
U shunday deb ichkaridan bir paket un olib chiqib tapillatib supraga elay boshladi.
Ena un elayturib keliniga tez-tez qarab qoʻyar, shoʻrginang qursin, Bumayram, kelin boʻlib biron kun roʻshnolik koʻrmading-a. Shu axvolda oʻlib netib ketsang shuncha bola chirqillab qolishini oʻyladingmi? Yangi boʻshangan xotinning loaqal uch-toʻrt kun yotmay ishga urinib ketishi, och-naxor qolishi oʻlim bilan barobarligini naxot bilmasding? Bunaqada bepusht boʻlib qolishingni ham bilmasmiding, deb ich-ichidan unga achinardi.
«Katta»ning shu payt yangi boʻshangan chillali xotinni boshiga odam toʻplashga balo bormi? Oʻzi bu cholga nima boʻlgan? Uch-toʻrt kundan beri xushi oʻzida emas. Saharlab turib olib ayvon dahanida haq, deb oʻy-oʻylab oʻtirib oladi. Qayoqqadir chiqib ketadi. Kechgacha sanqib, charchab kaytib keladi. Ichkari uyga kirib chiroq yoqib pul sanaydi. Yana chiqib ketadi. Roʻzgʻorxonaning kalitini tashlab ketmaganidan qozon osolmay kutib oʻtiramiz.
Oxirat koʻziga koʻrinyaptimikin?
— Bumayram, Toʻxtaniso, sen ham menga yaqinroq oʻtir. Hoy, Ena, sen ham kel.
Ena oʻtirgan joyida: — Aytavering gapingizni, qulogʻim kar emas, xammasini eshitib oʻtiribman, — dedi.
Keyingi kunlarda «Katta»ning Ena oldida obroʻsi qolmagandek edi. U eriga shart-shart gapirar, ba’zan uning ogʻiz ochishiga ham qoʻymay, siltab tashlardi.
Bunga sabab, eshikda toʻy qozonida xar kuni «non palov» damlanishi-yu, kattayu kichik shu «ovqat»ni yeyishga majbur boʻlishi edi. Ena yetmishning nariyogʻiga oʻtgan, tamsiz, jirsiz taomdan sillasi qurib, oʻz tili bilan aytganda, «oʻlar xolatga» yetgan, kuch-quvvatdan qolgan xotin edi.
— Baqqa kel. Oʻtir, sen ham eshit, — dedi «Katta» zarda bilan.
Ena «maylis» ham oʻlsin shu paytda boʻlmay, raislik otidan tushganingizga necha yil boʻldi? Hali xam egarda qoʻnqayib oʻtiribsiz, deb qoʻydi gʻudirsinib. U javray-javray Bumayramning yoniga kelib oʻtirdi.
— Koʻp ta’na qilaverma, xotin. Endi egardan butunlay tushdim.
U har xil, katta-kichik tugunlarga toʻlgan toʻrvani titkilab, kichikroq bir tugunchani oldi.
— Manavu sening pensiya pullaring. Pochtachi qandoq olib kelgan boʻlsa, oʻshandoq turipti: Tiyiniga xam tegmaganman.
U tugunchani Ena oldiga zarda bilan tashladi. Unga boshqa gap aytmadi.
«Katta» titkilab ikkita katta tugunni toʻrvadan chiqazdi.
— Bu Muxtorali bolaginamning xappayi-halol puli. Baraka topkur, yotib yesa tamom boʻlmaydigan pul topgan. Hunar, hunardan unar, deydilar. Hozir ham bolaginam «Bibi Ubayda»da, zagotzernoning pajarnigi Luqmonbekning eshigida yotib ishlayapti. Olib qoʻy, Toʻxtaniso!
U xaltadan olgan xom gʻishtdek ogʻir, toʻrt burchak tugunni Bumayram tomon surib qoʻydi. Keyin yana toʻrvani titib, kichikroq tugunchak oldi.
— Anavu katta, ogʻir tugun Anvarjonning oʻn besh yilda topgan pullari. Kichigi bolalaring uchun sobes yuborgan nafaqa pullar...
«Katta» manavu senga, manavu unga, deb oxiri xaltani boʻshatdi.
— Shu paytgacha sizlarni oʻz pensiya pulimga boqdim. Kuchdan qolgan cholning topgani «non palov»ga zoʻrgʻa yetardi. Endi bundan buyoq qozon-tovogʻingizni boʻlak qildim. Meni yiqqan-tergan pulim yoʻq. Koʻzim yumilganda oʻrab-chirmab, makonimga oborib qoʻysanglar, bas. Faqat bitta iltimosim bor. Shu iltimosim bajo boʻlmasa, goʻrimda tinch yotolmayman. Tentakkinam Hamroalini topib kelib, issiq-sovugʻidan xabar olib turinglar. Tashlab qoʻymanglar...
Anvarjon goʻsht olgani chiqqanda qassob bir gap aytgandi:
— Otangga nima boʻlgan, kim koʻrinsa sendan qarzimiz yoʻqmi, qiyomat qarz boʻynimda ketmasin, deb rozi-rizolik tilab yuripti?
Anvarjon yerdan bosh koʻtarib ota yuziga qaradi. U bola boʻlib umrida birinchi marta ota yuziga qarashi edi. Ota koʻzida yosh koʻrib, gʻalati boʻlib ketdi. Oʻrnidan turib uning boʻyniga osilgisi keldi.
— Bolam, — dedi «Katta», — gaplarimga yaxshilab quloq sol. Biz bir xonadon uch xil odam boʻlib yashadik. Otam rahmatli Nishon bobo irim-sirimlarga mukkasidan ketgan omi odam edi. Men shafqatsiz, zolim ota boʻldim. Sen itoatkor, jur’atsiz, zabun bola boʻlding. Sening shunaqa boʻlishingga men, mening shunaqa boʻlishimga otam Mulla Nishon sababchi boʻlgan.
U oʻgʻliga ta’nali qarash qildi.
— Gapirsangchi, zaboning bormi, gapir! Ichingda armonlaring bordir, axir? Ayt, dardingni, toʻkib sol!
— Men Toshkentga juda katta niyatlar bilan borgan edim. Ustozlar, sendan katta yozuvchi chiqadi, deb bagʻirlariga olgan edilar. Siz, har oyda palon soʻmdan yuborib tursang Toshkentga borasan, yoʻq desang, Olchinda yozuvchilik qilib yuraverasan, deb shart qoʻygan edingiz. Siz talab qilgan pulni Toshkentdek shahri azimda bir musofir bolaning topishi mumkin emasdi. Shunga qaramay, ishdan boʻsh vaqtlarda vokzalga chiqib hammollik qildim. Mardikor bozoriga ham bir-ikki marta chiqdim. Mardikor yollovchilar rangimni, jussamni koʻrib yonimdan indamay oʻtib ketardilar. Idorada hushdan ketib qolgan paytlarim ham boʻlgan. Shunday mehribon, buyuk istiqbol va’da qilgan ustozlarning yuziga oyoq qoʻyib, Olchinga qaytib keldim. Sizning pulga oʻchligingiz, pulga toʻymasligingiz mening kelajagimga zavol boʻldi. Siz uchun «Olchin» bir mamlakat edi.
Men hatto mahalliy ham emas, faqat mahalla yozuvchisi boʻlib qolayotganimdan ezilib ketaman. Birga ishlagan, ustozlardan birga saboq olgan oʻrtoqlarim hozir nomdor yozuvchi boʻlib ketishdi. Bir-ikkitasi «Xalq yozuvchisi» degan katta unvon egasi boʻldi. Siz meni mana shu baxtdan benasib qilgan otamsiz...
Endi «Katta»ning boshi egildi. Yelkalari qattiq-qattiq silkindi. Yerga ikki tomchi koʻzyoshi tushdi.
— Men ahmoq, rizqingizni qiyib pul yigʻibman. Shunday qilsam oʻlib ketganimda bolalarim kuniga yaratadi, deb oʻylabman. Bumayram, sen dono xotinsan, kecha aytgan gaping oʻla-oʻlgunimcha qulogʻimdan ketmaydi.
Bumayram, nima degan ekanman, deb unga savol nazari bilan qaradi.
— Goʻdakligida toʻyib ovqat yemagan oʻgʻil bolalar katta boʻlganda nimjon, qiltiriq, lanj, ogʻir ishga yaramaydigan boʻlib qoladi, deganding.
U shunday deyaturib Anvarjonga bir qarab qoʻydi.
Bu qarashning ma’nosini Enasi ham, Bumayram ham, hatto Anvarjonning oʻzi ham tushundi. Noqulay vaziyatdan qutulish uchun peshonasini siladi.
— Endi pul yigʻishning hojati yoʻq. Bolalar katta boʻlib qolishdi. Birin-ketin oʻz yoʻllarini oʻzlari topib ketishyapti. Katta eshigimizdagi tomorqaning kunbotar tomonga ikki yuzta terak qalamchasini qadagan edim. Yetti yilda yoʻgʻonligi filning sonidek boʻldi. Xudo xohlasa, bu teraklar sizlarni kamida yigirma yil boqadi. Har kesganda tagidan yana chiqaveradi. Oʻshalarni parvarish qilinsa, yonidan chiqqan bachki shoxlarini kertib turilsa, bas. Bumayram, sen uyim-joyim deydigan yaxshi kelin chikding. Shu boʻsh-bayov bolamni senga ishonib tashlab ketaman. Sendan roziman, bolam.
Bugun hamma nevara-evaralarimni Qoʻqonga oborib, kabobga toʻydiraman. Uyinchoqlar, qoʻgʻirchoqlar, muzqaymoqlar, ust-boshlar, har xil lentalar, burab qoʻyib yuborsa gurillab yugurib ketadigan avtomobillar, velosipedlar, shaxmat-shashkalar, dominolar, portfellar, qiziq-qiziq kitoblar, boʻyoq qalamlar olib beraman. Bu men zolimning shu paytgacha toʻyib-toʻyib, toʻkib-sochib ovqat yemagan norastalardan kechirim soʻraganim boʻladi. Yoʻq, bunaqa gunohni kechirim soʻrash bilan yuvib boʻlmaydi. Mabodo shulardan birontasi nogiron boʻlib qolsa, goʻrimga oʻt qoʻyib yuboringlar. Shunda koʻngillaring zora taskin topsa.
U oʻrnidan turib, boʻshab qolgan toʻrvani ehtiyot-shart bir silqib koʻrdi. Keyin uni oyogʻi tagiga tashladi.
— Yelkamdan bosib yotgan yuk, xayriyat, yerga tushdi. Endi qushdek yengil boʻldim.
«Katta» koʻcha eshigi tomon ketayotganda bosgan qadami moʻljalga tushmay mast odamdek chayqala boshladi. U orqasiga qaramay dedi:
— Soat ikkilarda katta eshikka avtobus keladi. Bolalarni kiyintirib tayyor qilib qoʻyinglar.

* * *
Erkin Vohidov Oltiariq markazidagi mahallada tugʻilgan. Qarindoshlari bilan yuz koʻrishsin, deb Adham urugʻlariga xabar qilib qoʻygan ekan. Bir pasda uni urugʻ-aymoqlari oʻrab olishdi.
Erkin ilgarilari ham Oltiariqqa bir-ikki marta kelgan, chet el shoirlari delegatsiyasini boshlab kelganidan fursat topolmay urugʻlari bilan koʻrisholmagan edi.
Boshiga nimchami, roʻmolmi, lachakmi yelvagay tashlab olgan xotinlar qator eshiklardan yugurib chiqib, uning yelkasiga ikkala panjalarini tegizib omonliq, deb yuzlariga surta boshladilar.
Xotinlar biri olib-biri qoʻyib gapga tushib ketishdi.
— Domla Vohidovning xuddi oʻzlari boʻpti-qoʻyipti. Bola degan otaga shunchalik oʻxshaydimi-ya!
Xotinlarning biri xuddi togʻamning oʻzlarini koʻrgandek boʻldim, desa, yana biri akaginamni koʻrgandek boʻldim, deyardi.
Rais Fayzimatovning imosi bilan beshta skameyka, uchta stol olib kelishdi. Xotinlar topgan-tutgan pishiriqlarini dasturxonga toʻkib soldilar. Xotinlarning gʻala-gʻovuridan kim nima deyayotganini bilib boʻlmasdi.
— byogʻining tagiga manavu jonliqni soʻyinglar, —dedi Oltiariqning pichogʻi keskir vallomat fuqarosi Mamatoji Ibrohimov.
U bir qora qoʻchqorni dumbasidan itarib davraga kiritib yubordi.
Qoʻchqorni sudrab Erkinning oyogʻi tagiga olib kelishdi. Qassob, qani, shoir togʻa, bir nima devoring, dedi.
Xijolat boʻlib turgan Erkin menga qaradi.
— Domlamiz shatta turganlarida men gapirsam odobsizlik boʻlmasmikin, — dedi 6u izzat-ikromlardan hayajonga tushgan Erkin.
Bu nima deyarkin, deb hamma ogʻzimga qarab turipti.
— Ey, qoʻchqorvoy, — dedim nasihatga oʻxshatib. —Shuncha xalq oʻrtasida buyuk bir shoirning oyogʻi tagida jon berayotganingdan suyunmaysanmi? Raismi, revizormi, ferma mudirimi koʻzdan panada soʻyib kabob qilib yeb yuborsa xursand boʻlarmiding? Baxting bor ekan, koʻchqorvoy, sendan tarqagan avloding, otamiz oʻzbek adabiyotining rivojiga jonini tikkan fidoyi qoʻchqor edi, shoir Erkin Vohidovning oyogʻi tagida jon bergan, deb maqtanib yurishadi...
Bu gapimdan keyin odamlar qarsillab kulib yuborishdi. Faqat boʻyni yogʻ bitib, qavat-qavat boʻlib ketgan kishi, hazil ham evi bilan-da, deb toʻngʻillab davradan chiqib ketdi. Kimdir, «Ferma mudirini yasab tashladingiz! Ammo yapishtirdingiz, aka!» deb yubordi. Anchagacha kulgi bosilmay turdi.
Adham yelib-yugurib xizmat qilyapti. U turgan-bitgani faqat burundan iborat boʻlgan bir kishini dasturxonning toʻriga oʻtkazib qoʻydi. Yo alhazar, bunaqa burunni umrim bino boʻlib koʻrmagan edim. Koʻylak yoqasidan yuqorisining hammasi burun edi. U har aksa urganda zalvorli burni silkinib ogʻzini surib qoq miyasiga chiqarib yuborar ekan. Odamlarning aytishlariga qaraganda ogʻzi qimirlashini koʻrish uchun tomga chiqib qarash kerak emish.
U koʻp askiyalarga nishon boʻlaverib, hazil-huzullarga koʻnikib ketgan bir beozor odam ekan. Shunday davralarda unga hazil qilmasalar koʻngli oʻksib, nima boʻldi, nazardan qolyapmanmi, deb xafa boʻlarkan.
Shu odam Oltiariq imomiga meni ham hajga boradiganlar roʻyxatiga qoʻshib qoʻying, deb iltimos qilganda, u: «Siz ovora boʻlib borib yurmang, shaytonga tosh otayotganlarida dimogʻingizga tegib shikastlab qoʻyigan mumkin, yaxshisi sizni «Hoji badal» qilaylik, depti. Imom gapida turib haj safaridan qaytishda «Hoji badal» boʻldingiz, degan xushxabar bilan birga hujjatini ham olib kelgan ekan.
Oltiariqliklar burun soʻzini ogʻzilariga ham olmasdilar. Ular burunni «Dimogʻ», «Oʻgʻil sumak», «Damskiy kabluk», «Pasport» deb atardilar.
Mamatoji Ibrohimovning oʻgʻli Qodirjon askiyaga chechan yigit edi. Shu topda tili qichib-shumligi tutdi.
— Erkin aka, oʻzimizning Oltiarikdan chiqqan bolasiz. Muncha dimoq-firoq qilasiz. Dimogʻingizdan eshak qurti tushadi-ya! — deb yubordi.
Men darrov javob qildim.
— Qodirjon, eshak qurti tushsa nima boʻpti. Aytishga arzimaydigan gap bu. Ana, ustoz Hoji otaga qarang, dimogʻlaridan egaak qurti emas, tayyor tirik egaakning oʻzi hangrab tugaib kelyapti, — dedim.
Qiyqiriq kulgi qarsaklarga ulanib ketdi.
Oltiariqliklar «puchuq» deb nazarga ilmagan, Oʻlmas Umarbekov, Umarali Normatov, Xudoyberdi Toʻxtaboyev, Anvar Eshonovlar qatorida oʻtirgan Oʻtkir Hoshimovga gʻapga kelgan mezbonlardan biri, hoy, bu beodob kimning bolasi, deb uni poygakda turgan bolalar qatoriga oborib qoʻygan edi. Oʻtkir yana joyiga kelib oʻtirdi. Jahli chiqib ketgan mezbon kelib uning qoʻlidan tortmoqchi boʻlib turganda toʻxtatdim.
— Bilasizmi, bu kim? Bu Oʻtkir Hoshimov degan zoʻr yozuvchimiz-ku, tanimadingizmi?
Mezbon gapimga ishonib-ishonmay dovdirab qoldi.
Bir xotin xokandozda tutuni buralib-buralib chiqayotgan isiriq olib keldi. Hammamizga bir-bir tutatib, Oʻlmasga kelganda xokandozni uning boshidan uch marta aylantirdi.
— Xushroʻygina yigit ekansiz. Oltiariq ayollarining koʻziga duo ketgan, tikilganini yiqitadi. Uni faqat isiriq-ispand tutatib daf qilish mumkin, — dedi kulib.
Qator tizilib turgan bolalar orasida burnini koʻrgazmaga qoʻyib koʻz-koʻz qilsa arziydigan, xunuk desa xunuklar ranjiydigan bir bola katta yozuvchilarga havas bilan qarab turardi.
Men uni tanirdim. U Toshkentga borganda menga hajviy she’rlarini, hikoyalarini oʻqib bergan edi. Ushandayoq boʻladigan bola ekanini sezgandim. Agar yoʻldan toymasa, juda zoʻr shoir hamda didli-farosatli nosir boʻlib ketishi bilinib turgan edi. Faqat, faqat husn masalasi porloq kelajagiga soya tashlab turardi. Bunday talantlar xunuk boʻlib tugʻiladilar va chiroyli boʻlib tarixda qoladilar, dedim.
Xotinlar Erkinni tugʻilgan, ona bagʻrida birinchi marta koʻz ochib olamni koʻrgan xonaga opkirib ketishdi. Ancha hayallab ketgan Erkin koʻzlari qizarib xomush qaytib chikdi.
Maslahat bilan uchrashuvni temiryoʻl naryogʻidagi tinchgina bogʻda oʻtkazadigan boʻldik.
Hozir pilla qurti dahaga kirgan, qancha barg bersang koʻrdim demaydi. Oltiariq butun Oʻzbekistondagi nomdor tumanlardan biri. Hamma vaqt oldinda yurishga odatlangan. Qishloq xoʻjaligi vaziri Urkinboyev ot minib tutzorlarni oralaydi. Qurt boqayotgan xonadonlarga kirib, uni undoq qil, buni bundoq qil, deb koʻrsatma beradi.
Bodringlar naychalab qolgan. Oʻz ishiga omil uzumchilar valishlarga «ingichka bel» novdalarini koʻtaryaptilar. Old gʻoʻzalar yaganaga kirgan, ola joylarga maxsus kogʻoz stakanda tayyorlagan koʻchatlarni qoʻyib chiqishyapti.
Xullas, tumanda inqillab qolgan kampirlaru hali yoʻlga kirmagan goʻdaklargina «bekorchi» edilar.
Shundoq ish qizigan paytda tuman markazida odam yigʻib uchrashuv qilish ta’nayi malomatlarga sabab boʻlishi mumkin edi.
Temir yoʻlning u tomonida bitta dala shiyponidan boshqa bironta odam yashaydigan uy yoʻq. Biz jimjit deb tanlagan joyda oʻtirgan odamning qulogʻi shovqindan tom bitadi.
Qari tollar qurshovidagi xovuzda biri-biriga mingashgan son-sanoqsiz baqalar butun dalani boshlariga koʻtarib «sayrardilar». Hovuz xuddi qaynayotgan qozonga oʻxshardi. Bu chidab boʻlmas shovqindan faqat qochibgina qutulish mumkin edi. Mototsikl minib kelgan muxbir yigit, menda baliq tutadigan toʻr bor, baqalarni tutib uzoqroq joyga oborib tashlaymi, deb qoldi. Shu payt Adham hasipga tozalangan ikki karichdan moʻlroq puflab shishirilgan ichak olib keldi. Uni chayqalib turgan suvga tashlab kafti bilan suvni surib oʻrtaga hayday boshladi. Baqalar birdan jimib kolishdi. Kimdir tinimsiz shangʻillab turgan radioni oʻchirib qoʻygandek boʻldi.
Hammayoq suv quygandek jimjit boʻldi-qoldi.
— Tamom, — dedi Adham. — To ichakni olib tashlamagunimcha miq etmay oʻtiraverishadi, bu muttahamlar.
Yetmish kishiga moʻljallab joy qilingan. Adabiyot oʻqituvchilari, oʻninchi, oʻn birinchi sinflarda oʻqiydigan adabiyotga qiziqqan oʻgʻil-qizlar, tuman gazetasida she’rlari, hikoyachalari bosilib turadigan yosh yozuvchilar chaqirilgan ekan.
Uzoq brigadalarga odam olib boradigan usti yarim yopiq mashina yigirma chogʻli qizni xuddi konservadek qapishtirib olib keldi.
Egarqosh qilib oʻsma qoʻygan, mayda oʻrilgan uzun sochini burab-burab qilgan turmaklarini zar roʻmol bilan tangʻib olgan qizlar mashinadan tap-tap qilib yerga sakrab tusha boshladilar.
Ularning pardoz uchun oyna oldida anchagina ovora boʻlganlari bilinib turardi. Mashinada qapishib kelganlaridan ba’zilarining turmaklari toʻzgʻib, pardozlari chaplashib ketgan. Mashina ketishi bilan ular tolzor orqasiga oʻtib, boshqatdan pardoz qila boshladilar. Yechilib, toʻzgʻib ketgan oʻrim sochlar yana turmak boʻlib boshga qoʻndi.
Birov mashinada, birov velosipedda, birov piyoda kelyapti.
Tuflisini qoʻliga olib yalangoyoq tuproq kechib kelgan bir qiz odamlarga orqa oʻgirib choʻnqaygancha ariqda oyogʻini yuvyapti. U tuflisini kiyib biz tomonga oʻgirildi. Oʻlmas uni koʻrib «obbo!» deb yubordi.
Bu Quvadagi uchrashuvda, birga suvratga tushaylik, deb Oʻlmasni jon-holiga qoʻymagan Ra’no-Roʻnoʻ edi. Uni koʻrib hammamiz barobar kulib yubordik. Bizga qoʻshilib «Roʻnoʻ»ning oʻzi ham kulardi.
Uchrashuvdan xabar topgan adabiyot ixlosmandlari Namangan, Andijon taraflardan «Jiguli»da, «Moskvich»da yetib kelgan edilar. Bir ashaddiy kitobxon Norindan shu bugun ertalab tutgan oltmish kilo keladigan laqqani ikkita hoʻl qanorga oʻrab, «Moskvich» yukxonasida olib kelgan ekan. U yoʻl-yoʻlakay qanor-qopga suv sepib kelgan boʻlsa kerak, yukxonadan hali ham chakillab suv tomyapti. Laqqani uch kishi zoʻrgʻa koʻtarib hovuzga tashlashdi. Holdan toygan lakka suv betida toʻntarilib oʻlikdek yotardi. U sal fursatdan keyin qimirlay boshladi. Keyin oʻnglanib dumini likillatganicha hovuz oʻrtasiga suzib ketdi.
Uchrashuv qatnashchilarining soni toʻqsondan oshdi. Yanaoltita skameyka qoʻyib ularni ham oʻtqazdik.
Yigʻilishni viloyat vakili sifatida Adham Hamdam boshqaradigan boʻldi. Men esa kelgan mehmonlarni bir-bir tanishtira boshladim:
— Mening yonimda oʻtirgan Oʻtkir...
Shunday deyishimni bilaman, qizlar chuvillashib, vuy, vuy, Oʻtkir Hoshimov, deb oʻrnilaridan turib ketishdi.
— «Baxor qaytmaydi»ni yozgan. Zoʻr yozuvchi. Alimardonni boplagan... Oʻzi kichkinagina ekan. Vuy, hali uylanmagan boʻlsa kerak, juda yosh ekan. Bularga Navoiy bobodan meros, soqoli koʻksiga tushguncha ham xotin olmaydi.
— Bilasizlarmi, qizlar, «Urushning soʻnggi qurboni» asarini oʻqib yigʻlayverib, boʻladiganim boʻldi. Juda ogʻir, yuragi yomon odam oʻqisa infarkt boʻlishi xech gap emas. Oʻqimagan boʻlsanglar, topib oʻqinglar. Oʻtkir Hoshimov nihoyatda ayanchli voqeani qandoq chidab yozganiga aqlim yetmaydi. Bu yozuvchini «Atomniy yozuvchi» deb atash kerak. Oʻzi kichkina boʻlsa ham portlashi nihoyatda kuchli. Rahmat, Oʻtkir aka! Kechirasiz, aka deymi, uka deymi?
Qiz uni ta’riflashga soʻz topolmay qiynalardi. Juda koʻp gaplarni aytgisi kelyapti-yu, hayajonda aytolmayapti.
Koʻyib bersa bu kitobxon qiz gapdan toʻxtamaydigan koʻrinardi.
— Chap tomonimda oʻtirgan Xudoyberdi Toʻxtaboyev, —dedim qizning gapini boʻlib.
Xudoyberdi ham bu tomonlarda juda mashhur ekan.
Qizlar, oʻgʻil bolalar «Sehrli qalpoqcha», «Besh bolali yigitcha», «Nomoz botir» deb biri olib, biri qoʻyib, gapga tushib ketishdi.
— Kani endi, menda Hoshimjonning qalpogʻi boʻlsa, voy-boʻ, koʻp gʻalati ishlarni qilib yuborardim.
Orqamga oʻgirilib, Anvarga qaradim.
— Bu Anvar Eshonov degan yozuvchi. Taniysizlarmi, tanimasanglar bir boshdan tanishtirib chiqay.
Bir qiz oʻrnidan turdi.
— Men «Naymanboʻston»dagi oʻrta maktabda adabiyotdan dars beraman. Uch kundan beri viloyat gazetasida shu akamizning bir bet-bir betdan hikoyalari «Boshi oʻtgan sonda, davomi kelgusi sonda» deb bosilyapti. Ikki sonda quvalik mashhur kolxoz raisi Musajon Sherboʻtayev, uning ilgʻor xoʻjaligi toʻgʻrisida juda qiziq, juda oʻqishli hikoyalari bosilgan edi. Endi oʻzimizning qahramon raisimiz, hammamizning mehribon otaxonimiz Bozorboy Otaqulov toʻgʻrisidagi hikoyalari davomli boʻlib bosila boshladi. Oʻquvchilarimiz u yoqda qolib qishloqliklar gazeta soʻrab kelaverishadi, kelaverishadi. Shuncha odamga qayokdan gazeta topib beraman. Odatda adabiy asar hayotda boʻlishi mumkin voqealarni hikoya qilardi. Ism-familiyasi aniq, ish joyi aniq, qishlogʻi aniq odamlar toʻgʻrisida birinchi marta hikoya oʻqiyotganimiz uchun ham Anvar akamizning bu asarlariga qiziqqanlar koʻpayib ketdi. Direktorimiz Fargʻonaga mashina yuborib, yigirmata gazeta toptirib keldi. Rahmat, Anvar aka. Shunaqa hikoyalarni koʻp-koʻp yozing. Sizga bu xayrli ishingizda muvaffaqiyatlar tilaymiz.
Qizning ichi toʻlib turgan ekan, yayrab-yayrab gapirib oldi.
Navbat Umarali Normatovga keldi. Uni oʻtirganlarga juda boloxonador kilib ta’riflay boshladim.
— Oʻrta Osiyo Davlat universitetining professori, filologiya fanlari doktori... Umarali Normatov, —dedim.
Umrida tirik professorni yaqindan koʻrmagan uchrashuv ahli xuddi hozirgina fazodan tushib, yerga qoʻngan kosmonavtga roʻpara kelib qolgandek hayronu lol qarab turardilar.
Sochlari oqarib ketgan, koʻrinishidan koʻp savdolar boshiga tushgani bilinib turgan keksa oʻqituvchi Risqiyev oʻrnidan turdi. U elliginchi yillarning boshlarida «Oʻtkan kunlar» romani hamda Abdulla Qodiriy toʻgʻrisida bolalarga gapirib bergani uchun yetti yilga kesilib, toʻrt yilda qutulib kelgan edi. Uni bilimli, tajribali oʻqituvchi sifatida tan olishardi.
Biroq, bayramlarda, oʻqituvchilar kunida, Gʻalaba bay-ramida hamma oʻqituvchilarga chiroyli konvertlarda zar bilan bitilgan tabriknomalar topshirishardi. Uni esa ogʻzaki tabriklab koʻya qolishardi.
Maorif vazirining oʻrinbosari Turobov Oltiariqqa kelganda vaqt topib Risqiyevga uchrashardi. Ikkovi uzoq suhbatlashar edilar. Turobov bu kelishida ham Risqiyevni surishtirdi.
— Yuripti, oyligiga yarasha ishlab, — deya javob qildi direktor.
— Hozir toptirib kelolmaysizmi? Kelishimni 6ilardingiz-ku, nega unga bir ogʻiz aytib qoʻymadingiz?
— Oʻzi shu yerda. Sport zalida daftar tekshirib oʻtiripti. Hozir chaqiraman.
Turobov u bilan eski qadrdonlardek quchoq ochib koʻrishdi. Direktor ichida: «Bu Turobov xoʻp yurak yutgan odam-da, tarjimai holiga siyosiy dogʻ tushgan odam bilan koʻpchilik oʻrtasida hech kimdan hayiqmay gaplashishini qarang!» deb oʻylardi.
— Doʻstim, — dedi u. — Endi boshingizni koʻtarib yuring. Sizni chin dildan tabriklayman. Bugungi «Xalq soʻzi»da professor Umarali Normatovning Abdulla Qodiriy hamda uning asarlari toʻgʻrisida juda chiroyli maqolasi bosilgan.
U papkasidan gazeta chiqarib unga uzatdi. Xalqimizning gʻururi boʻlgan Qodiriy va uning asarlari doimo kamsitilardi. Aslida esa ular oʻzbek adabiyoti xazinasini boyitib turgan mumtoz asarlar ekanini yozadi professor.
Maqola oxirida tahririyat bundan keyin ham Qodiriy ijodi va uning oʻlmas merosi toʻgʻrisida turkum maqolalar rejalashtirganini yozgan.
— Qodiriyning toʻla oqlanishi, bu sizning ham oqlanishingiz, ta’na-malomatlardan qutulishingiz, deb tushunaman. Sizni tabriklagani atayin kelganman. Viloyatda meni kutishayapti, — deb, tik turgancha bir piyola choyni shoshib ichdi-yu, xayrlashib iziga qaytdi.
Hozir Risqiyevning uchrashuvda puxta oʻylab, lekin hayajondan entikib-entikib aytayotgan gaplari umrida tuhmatga uchramagan, kamsitilish nimaligini bilmagan odamga unchalik ta’sir qilmasligi mumkin. Lekin, adabiyot bulogʻidan bir qultum boʻlsa ham suv ichgan shoiru yozuvchilar uchun bu holat gʻoyat ta’sirli edi.
— Qodiriy hamda «Oʻtkan kunlar» romani toʻgʻrisidagi haqqoniy maqolalaringizda buyuk adibning shaxsi va ijodi tamoman oqlangan. Bu mening ham oqlanishim edi. Ana shundan keyin menga munosabat butunlay oʻzgarib ketdi.
U hayajonlanganidan gaplari ogʻzidan bir tekis chiqmas, jumlalari ham qovushmayotganini sezmasdi. Buni uchrashuv ahli sezib turardi.
— Tumanda, maorifda, kishloqda, maktabda bosh koʻtarib yurishimga yoʻl ochib berganingiz uchun qulluq, professor! Men birovga sovgʻa beradigan darajadagi odamlardan emasman. Qizim oʻz qoʻli bilan tikkan margʻilonnusxa shu doʻppini aql toʻla boshingiz omon boʻlsin, deb kiydirmoqchiman.
Umarali javdirab menga qaradi.
— Domla, — dedim doʻppi ushlab turgan Risqiyevga qarab. — Professorimiz umrida biron odamdan sovgʻa olmagan. Lekin shu doʻppini oladi. U kishining uylariga turup, oʻrikqoqi, anor orqalab bola ergashtirib kelishadi. «Eti sizniki, suyagi bizniki, hozircha uyingizda xizmatingizni qilib yursin», deb bolani tashlab ketmoqchi boʻlishadi. Professor ularning bolamni oʻqishga oʻzing kiritib qoʻy, demoqchiligini darrov tushunadi. Qoplarni oʻzlariga orqalatib, koʻchaga chiqarib qoʻyadi. Qaytib kirmasin, deb eshikni ichidan zanjirlab qoʻyadi. Eshik qoʻngʻirogʻi to kechgacha jiringlab, oxiri qorongʻi tushganda tinchiydi.
Keksa oʻqituvchi ixlos bilan uning boshiga doʻppi kiy-dirar ekan, entikib-entikib shu gaplarni aytdi:
— Rahmat, rahmat, el oldida yuzimni yorugʻ qilganingiz uchun rahmat.
Oʻ koʻz milklarini dastroʻmol bilan artib, joyiga borib oʻtirdi.
Oʻrta yoshlardagi koʻzoynakli bir ayol qoʻl koʻtarib soʻz soʻradi.
— Kasbim kutubxonachilik. Hozir biz bilan suhbat oʻtkazgani kelgan yozuvchilarning kitoblari qanday oʻqilayotganini aniq raqamlar bilan aytib berishim mumkin. Oybeku, Gʻafur Gʻulomu, Abdulla Qahhorlar gurkiragan Toshkentdek shahri azimda bu yosh talantli ukalarimizning borligi uncha sezilmayotgan, ular soyasida qolib ketayotgan boʻlishlari mumkin. Ammo biz adabiyotimizga toʻlqin urib, poʻrtanadek hayqirib yangi talantlar kirib kelayotganini oʻz koʻzimiz bilan koʻrib turibmiz.
Oʻlmas Umarbekovning kitoblarini bolalar qoʻliga berdimmi, tamom. Qaytib ololmayman. Ota-onalari, qarindosh-urugʻlari, qoʻni-qoʻshnilari bilan oʻqib, oxiri izini yoʻqotadilar. Shu bilan kitobdan umidimizni uzib qoʻya qolamiz. Kutubxonamizda Umarbekovning uchta kitobi bor edi. Hozir bittasi ham yoʻq. Navbatda turgan sakson bir odam bekorga kutib oʻtiripti. Oʻtkir Hoshimovning «Baxor qaytmaydi», «Dunyoning ishlari» kitoblari qoʻlimizdan bir chiqib ketgancha qaytib kelmadi. Yoʻqolib ketdi. Kitobni olgan bolaning ota-onalariga jarima ham soldik. Toʻladi, baribir kitob qaytib kelmadi. Salkam sakson bola bekorga navbat kutib oʻtiripti. Xudoyberdi Toʻxtaboyevning yoʻrigʻi boshqa. Nashriyotlar uning bozorgir kitoblarini peshma-pesh koʻp nusxada bosib chiqaradilar. Birgina «Sehrli qalpoqcha» kitobi oʻzbek va rus tillarida yigirma marta bosilib chiqdi. «Nomoz botir», «Besh bolali yigitcha» kitoblari keti uzilmay doʻkonga kelib turadi. Qani edi, nashriyotlar Umarbekovning ham asarlarini shunaqa tez-tez, koʻp nusxada chiqarib tursalar. Kutubxonamiz limit boʻyicha atigi bir nusxadan kitob oladi. Oʻzimiz sotib olaylik desak, mablagʻ yoʻq. Toʻgʻri, rayijroqoʻm himmat qilib Ibn Sinoning uch tomligi bilan «Dekameron» degan kitobni olib bergan. «Dekameron»ni bolalar tarbiyasiga toʻgʻri kelmaydi, deb oʻziga qaytib berganman. Keyin eshitsam, shunaqa kitoblarni oʻqib yuribsanmi, tarbiyasiz, deb xotini «Dekameron»ni shoferiga beribdi. Iltimos, limitni koʻpaytirishga yordam qilsangiz. Oʻlmas Umarbekov javob qildi:
— Biz hozir maslahatlashib, kutubxonangizni otaliqqa olishga qaror qildik. Bundan buyon yangi kitoblardan imkon boricha yuborib turamiz. Bundan tashqari «Oʻzbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasiga iyuldan boshlab yilning qolgan yarmiga obuna tashkil qilamiz. Buni redaksiya oʻz zimmasiga oladi.
Kutubxonachi opa koʻzoynagini sumkasiga solib gapini davom etdirdi:
— Hamyurtimiz Erkin akadan gina qilishga haqqimiz bor. «Yoshlik devoni» kitoblari hammaning qoʻlida. Uni doʻkonda peshtaxta tagidan xufya sotishdi. Biz hatto uni ushlab koʻrganimiz ham yoʻq. Bolalar oʻqisin deb biron nusxasini bizga bermadilar. «Buyuk hayot tongi» dostonlarini uyimdan opkelib vitrinaga qoʻyganman.
Erkin Vohidov noqulay ahvolga tushdi.
— Opajon, shu bugunoq, hozirning oʻzida bu xatoni tuzatamiz, kutubxonangizga «Yoshlik devoni»dan besh nusxasini beraman.
U shunday deb papkasidan bir dasta kitob olib uzatdi.
— Mana, beshta kitob. Manavi oltinchisiga dastxat yozib beraman.
Opa sumkasidan yana koʻzoynagini olib taqdi. Qoʻlidagi kitobga mehr bilan karadi. Erkin to dastxat yozguncha qimirlamay qarab turdi.
— Endi ikki zabardast ijodkor qoldi. Ularni yaxshi bilasizlar. Kanday qilib Erkin Vohidov undoq shoir, Erkin Vohidov bundoq shoir, deb sizlarga tanishtirishim mumkin? Axir u Oltiariq bolasi, uni biz emas, siz bizga tanishtirishingiz kerak. Mana, yonimda Oʻlmas Umarbekov oʻtiripti. Uni yaxshi taniysizlar. Yozgan hamma asarlarini oʻqigansizlar. Bu yozuvchi toʻgʻrisida aytmoqchi boʻlgan gaplaringiz shundoqqina tilingizning uchida turipti. Erkin Vohidov bilan Oʻlmas Umarbekov toʻgʻrisida gapirishni ham oltiariqliklarga havola qilamiz. Uchrashuvni viloyat yozuvchilari boʻlimining rahbari Adham Hamdam olib boradi. Adham Hamdam juda quvnoq, gapga usta odam. Yozgan hikoyalaridan koʻra ogʻzaki hikoyalari mashhur. Uchrashuvni juda qiziq, fayzli olib boradi deb ishonaman. Qani, Adham aka, endi oʻz amalimni sizga topshiraman.
— Boʻpti, — dedi u. — Avval bir masalani hal qilib olaylik. Oramizda Anvar uchta boʻlib qoldi. Anvar Eshonov, Anvar Muqimov va Anvar Obidjon. Ularni adashtirib yubormaslik uchun raqamlab qoʻyishimiz kerak. Anvar Eshonovni «Anvar raqam № 1», Anvar Muqimni «Anvar raqam № 2, deb ataylik. Oʻzimizning Oltiariqli Anvar Obidjon degan bola yozuvchi sifatida toʻla tugʻilib boʻlgani yoʻq. Hozir oʻgʻil bolaning sumagidekkina boʻlib burni tugʻilgan xolos. Shuning uchun uni «Anvar raqam № 0,5», ya’ni «Yarimta Anvar» deb qoʻyaqolsak. Nima deysizlar.
Erkin Vohidov toʻgʻrisida oltiariqliklar gapirsin degan takliflar boʻldi. Har bir yurt fuqarosi oʻzidan chiqqan iste’dod egalari bilan faxrlanadi. Uni koʻz-koʻz qilgisi keladi. Erkin yurtdoshlari faxrlansa arziydigan shoir boʻldi. Oʻzbekistonimizda uning she’rlari kirmagan bironta xonadon qolmagan. Ayniqsa hamyurt xonanda Qobiljon Yusupov uning she’rlariga oʻzi kuy bastalab, oʻzi ijro etib, she’r ma’nisini yurak-yuraklarga singitib yuborgan. «Yoshlik devoni» kitobi bosilib chiqqandan keyin «hamyurt»lari koʻpayib ketdi. Birov «Erkin Vohidov bizning Buxorodan chiqqan» desa yana boshqa birovi, «Erkin namanganlik» deydi. Toshkent esa uni allaqachon oʻziniki qilib olgan.
Erkin Vohidov «Oʻzbegim» degan gʻoyat goʻzal, gʻoyat fikrga boy dostonini e’lon qilib 6u «seniki, meniki»larga nuqta qoʻydi.

* * *
Ertaga Toshkentga qaytmoqchimiz. Rais Fayzimatov Oltiariqda bir piyola choy ichmasdan ketsanglar yaxshi boʻlmas, shunchaki hazil-huzil qilib gaplashib oʻtiramiz, deb qoldi. Erkinjon biron yigʻinda koʻnglini ochib gapirmadi. Hammamiz u toʻgʻrida nimaiki bilsak gapirib boʻldik. Bugun norasmiy oʻtirish boʻlsa ham, baribir gapirmaganiga qoʻymaymiz.
Noʻ’monjon akanikiga joy qildirishgan ekan. Butun hovliga osmonni koʻrsatmay qoʻyadigan baland tok soʻri tagida oʻtiribmiz.
Bu hovliga koʻp kelganman. Bargidan hosili koʻp sap-sariq pilladek «ingichka 6ellar»ga qaragan odamning koʻzi qamashadi. Yeb tugatib boʻlmaydigan, sotib ado qilib boʻlmaydigan 6u uzumlar Noʻ’monjonga juda katta daromad keltirardi. Biron oylarga qolmay Termiz taraflardan qora chillaki Toshkent bozorlariga keladi. Noʻ’monjonning oʻtkan yilgi uzumi bilan bu yilning uzumi Toshkentda yuz koʻrishadi.
Bu yilning husaynilari chiqqanda ham baribir Noʻ’monjonning oʻtkan yilgi «Ingichka beli» bozorning oldi boʻlib qolaveradi.
Dasturxonga katta savatda «Ingichka bel» uyib qoʻyilgan. Men boshlamasam boshqalar qoʻl urishga botinmay turishipti.
— Bu oʻtirishga Erkinjon ham mezbon, ham joʻraboshi. Qani, yarmi toshkentli, yarmi oltiariqli Erkin Vohidov, boshlang.
— Mayli. Avvalo bir narsani aytib qoʻyay. Toshkentdan kelgan olti kishining hammasi Oltiariqqa bogʻlanib qolgan odamlar. Gapni Oqsoqolimizdan boshlay. Bu odam oʻn besh yildan beri Oltiariq atrofida kapalakdek aylanadi. Men tugʻilgan yurtni oʻrab turgan Yozyovon choʻllari toʻgʻrisida bir emas uchta roman yozgan. Shu choʻl odamlari toʻgʻrisida yettita kitob bostirgan. Oqsoqolimizni ham oltiariqlik deyishga haqqimiz bor. Hozirgi ma’dan suvi chiqqan joydagi sanatoriydan oʻn minutgina piyoda yursangiz markaziy Fargʻona chegarasi boshlanadigan joyga «Oyoqlaringizni artib, tozalab kiring, qoidani
buzganlarga bir qop bodring, bir qop turup jarima solinadi, va burunlariga uch marta zarb bilan chertiladi», deb yozib qoʻyishgani hali ham yodimda.
— Burni ham oʻzimizning Oltiariq qolipidan chiq-qan, — deya qitmirlik qilib gap tashladi Qodirjon.
— Endi Oʻlmas aka toʻgʻrisida gapirmoqchiman. Lekin gaplarim behazil, jiddiy boʻladi. Mening yurtga tani-lishimda Oʻlmas akaning xizmatlari beqiyos boʻlgan. Bu odam men hech kim tanimaydigan yosh shoirni radioga chaqirib she’rlarimni bastakorlarga berib qoʻshiq yozdirgan. Zoʻr, zoʻr xofizlarga aytdirib lentaga tushirgan. Men buni aslo unutmayman. Oʻsha qoʻshiqlar to hanuz radioda tinimsiz eshittiriladi. «Buyuk hayot tongi» dostonimni oʻz ovozimda yozib olib, birinchi marta radioda eshittirgan. «Yoz yomgʻiri» qissasini oʻqigansizlar. Asar qahramoni Rahim Saidov Fayzimat rais bilan koʻp uchrashadi. Shu kolxozda ilmiy tekshirish institutining bazasida juda koʻp tajribalar oʻtkazadi. Vilьtga qarshi noyob preparat yaratadi. Agar Ulmasjon Oltiariqqa kelmasa bu gaplarni qayoqdan bilardi. Demak Ulmas aka ham Oltiariqqa bogʻlanib qolgan odam.
Xizmat qilib yurganlardan bittasi konvert qoʻyib ketdi.
Ichini ochib qaradim. Xat. «Oʻlmas aka, meni kechiring, avval yozib bergan «Dastxat»ingizni qizlar olib qoʻyishdi. Iltimos, boshqa yozib bersangiz. Singlim, deb yozmang, sal boshqacharoq qilib, sal anaqaroq qilib yozib bering. Sizga xamisha sodiq ROʻNOʻ».
Xatni Raisimiz Erkinga berdim. Erkin Oʻlmasning oldiga qoʻydi. Oʻqib, Ulmas dod deb yuboray dedi. Bir pasda xat qoʻlma-qoʻl boʻlib ketdi.
Erkin gapini davom etdirdi:
— «Anvar raqam № 1» deb nomlangan Eshonov Fayzimatovning asrandi oʻgʻlidek gap. Bir keladiyu qornini toʻygʻizib yana yoʻq boʻlib ketadi. Shunday paytlarda «Otasi» qoʻyaveringlar, qorni ochkanda qaytib keladi, deb kulibgina qoʻya qoladi.
Xudoyberdini ta’riflab oʻtirmayman. Bu tarafning bolalari uni yaxshi bilishadi. Hoshimjonning sehrli qalpoqchasini orzu qilgan bolalar xuddi jevachka, paxta qand, loy xushtak, har xil sharlar berib shisha oladigan loʻlining aravasiga ergashgandek chuvillashib Xudoyberdining orqasidan yugurishadi.
Manavi «Anvar raqam № 2» sizga tanish. Tushuntirib oʻtirishning hojati yoʻq. Bitta aybi: nafasni ham dadasidan soʻrab ichiga tortadi.
Qodirjonni bir bola men Oʻtkir Hoshimman deb laqillatmoqchi boʻpti. Bir koʻring, rostdan oʻsha boʻlsa shunga qarab muomala qilaylik, laqillatayotgan boʻlsa detdomga topshirvoraylik, deb qoldi. Hujjatini tekshirmadinglarmi, desam, hali rasta boʻlmagan bolada hujjat nima qiladi dedi. Uni koʻrib, rostdan shu Oʻtkir Hoshim, deganimda yomonam mulzam boʻldi, Qodirjon bechora. U albatta Oʻtkirning koʻnglini oladi. Shu bahona Oʻtkir ham bir nimali boʻlib qoladi.
Endi manavu «Anvar raqam № 0,5», ya’ni yarimta Anvarni nima qilamiz? Uni bu ahvolda Toshkentga oborib boʻlmaydi. Kelinglar, onasidan «Boshqatdan durustroq qilib tugʻib bering» deb iltimos qilaylik.
— E, 6u gapni aytkanmiz, — dedi Krdirjon. — Kuch-quvvatdan qoldim. Bundan ortiq qilib tugʻolmayman, dedi.
— Boʻpti. Endi buyogʻini oʻzimga qoʻyib beringlar. Qoʻqonda burun ta’mirlaydigan ustaxona ochilgan. Boshligʻi Toshkentlik qadrdonlarimdan. Kecha unga telefon qilib shundoq, deb aytganimda lanjlik qilgan edi. Quvalik hoji aka burunlarini ta’mirlashga opkelganlar, bor charmlarni ishlatib qoʻydik. Kelasi kvartal limitidan toʻrt metr qarz oldik. Agar besh metrcha charm topib kelsanglar, bajonidil yaxshilab ta’mirlab beramiz, dedi.
— Besh metr koʻplik qilmaydimi? — dedim.
— Tepasiga ham, ichiga ham charm qoplaymiz-da, hozir charm topish qiyin. Yaxshisi sun’iy charm qoplab beraqolaylik. U ham yomon boʻlmaydi.
— E, qoʻying, sun’iy charm yozda — oftobda oqarib, qishda namdan shalvirab qoladi.
Kelajagi porloq bittagina burunni ta’mirlashga nahotki Oltiarikda toʻrt metr charm topilmasa?
Oltiariqliklar chuvillashib maslahatga tushishdi. Charm topadigan boʻlishdi.
— Endi navbat Umarali akaga keldi. Shu kishini yaxshilab ta’riflamoqchiman. Oʻzlari qanilar?
Qodirjon javob qildi:
— Biznikida oftobda oʻtiriptilar. Boya ariqdan qoʻl yuvaman deb turganlarida shogirdlaridan birining dadasiga uchrab qoptilar. U havlisidan hali qurimagan shilta goʻnglarni qopda tomorqaga tashiyotgan ekan. Oʻzingiz bilasiz, hoʻl goʻng nihoyatda ogʻir boʻladi. Bechora terga pishib ketgan. Umaralijonni koʻriptiyu, e domla, sizni biz tomonlarga qaysi shomol uchirdi, deb kela solib bagʻriga bosibdi. Domlaning kostyum-shimlariga hoʻl goʻng yopishib rasvo qipti. Tabiati tirriq boʻlgan domlamiz biznikiga choʻmilgani keldilar. Jiyanlarim kostyum-shimni latta hoʻllab artib oftobga yoyib qoʻyishdi. Oʻzlari dushga tushib toʻnimga oʻralib oftobda oʻtiriptilar. U kishini endi quritib, kiyintirib olib kelaman deb turganimda keliningiz domla bir kepqoptilar, bolamni koʻtarib, dingiriga tuflab bersinlar deb bir yashar oʻgʻlimni qoʻllariga berib qoʻydi. Bolasi tushmagur koʻp suv ichib qoʻygan ekan shekilli domlaning kiyimlariga choptirib qoʻydi. Kostyum yana tozalanib of-tobga yoyildi. Toʻnimga oʻralib yana oftobda oʻtiriptilar.
Vodiyning qayeridadir kal bolalar shifoxonasi bor ekan. Anvar Eshonov shumlik qilib bosh shifokorini boshlab kepti. Umarali domlani uchrashuvga olib ketarmish. Bolalar oʻz qoʻllari bilan tikkan doʻppilarni kiydirisharmish! Hozir domlaning toblari qochkan, tuzalganlarida Anvarjon albatta oboradi, dedik. Hech boʻlmasa kal bolalarimiz tayyorlab yuborgan doʻppini kiydirib, ular oʻz qoʻllari bilan pishirgan taomlardan yedirib ketay, deb turib oldi. Borganda kiydirarsiz, deb zoʻrgʻa uni joʻnatib yubordik.
— Endi domlani oʻzim qoʻriqlab, oldiga odam yoʻlatmay olib kelaman, — dedi Qodirjon. — Hu, eshik oldida domla kelsalar koʻrishamiz, deb burnini kavlab turgan mishiqi bolalarni ham quvib yuboramiz.
Osh suzish oldidan ikki soqchi qurshovida Umarali Normatovni sogʻ-salomat olib kelishdi.
Oʻyin-kulgi avjgachikdi. Kobiljon qoʻshiqlarni ezib-ezib aytib turibdi. Yoʻldoshali motori oʻchib yerga qoʻnolmay «qiynalayotgan» samolyotdek lapanglab raqsga tushdi.
Erkin Vohidovning joʻraboshiligi ana shunaqa voqealarga boy, quvnoq, sira esdan chiqmaydigan hangomalar, nutqlar bilan oʻtdi. Ammo-lekin maza qildik. Hech qayerda bunaqa shodon oʻtirish boʻlmagandi.

Ikkinchi boʻlim
Oʻlmas yaxshi-yaxshi hikoyalari, ixcham, oʻqishli qissalari bilan tanilib kolgan edi. Abdulla aka koʻpincha, shu bolani soyuz a’zoligiga rasmiylashtirib qoʻyish kerak, deb yurardi.
Ertaga soyuzda sekretariat boʻladi. Bir nechta yosh yozuvchilar a’zolikka olinadi, deb bizga xabar qilgan edilar.
Oʻlmasni 1962 yilning avgust oyi oʻrtalarida «Moskvich» mashinada Abdulla Qahhorning bogʻiga olib bordim.
— Domla, Oʻlmasni ertaga boʻladigan sekretariatda soyuzga qabul qilinadiganlar roʻyxatiga kiritib qoʻysangiz, deb kelgandik, — dedim.
— Shunaqa dardlaring bor ekan ikki kungina oldin kelmaysizlarmi. Soyuzga kabul qilinadiganlarning hujjati tayyor qilinib, raisga topshirilgan.
Har xil qalangʻi-qasangʻilar a’zolikka qabul qilinaverganidan qattiqqoʻl, talabchan, hech bir tomonga ogʻmaydigan Abdulla Qahhorni shu komissiyaga rais qilgan edilar. Abdulla aka a’zolikka qabul qilinadiganlar bilan erinmay gaplashar, bilimini, dunyoqarashini, nimalar oʻqiyotganini oʻbdon surishtirardi. Xullas, ularni «mayda taroq»dan oʻtqazardi.
— Boʻlmaydi, — dedi Abdulla aka. — Ertaga soyuz a’zoligiga mutlaqo talantsiz, adabiyotda bir oy ham umr koʻrolmaydigan oʻtkinchi odamlar qabul qilinadi. Bittasini aytib qoʻyaqolay. Najibulla Xabibullayev degan bir loʻttiboz! Bilmadim uni kim oyogʻidan oʻlikdek
sudrab olib keldi ekan? Agar Oʻlmas shunaqa odamlar bilan a’zolikka oʻtishdan or qilmasa, mayli, qabul qilamiz. Menimcha, Oʻlmasning oriyati bunga yoʻl bermas. Bir oydan keyin yana sekretariat boʻladi. Oʻshanda uni chiroylik qilib a’zolikka oʻtkazamiz, — dedi.
Tarvuzimiz qoʻltigʻimizdan tushib qaytib kelyapmiz. Yoʻlda unga, xafa boʻldingmi, dedim rahmim kelib.
Oʻlmas mulohazali, fikri toza, sabr-qanoatli yigit edi. Sira xafa boʻlmaganini aytdi.
Ertasiga navbatdagi sekretariat boʻldi.
Hay’at a’zolari joy-joylarida oʻtirishibdi. Eshik oldida Moskvalik «yozuvchilar» Boris Privalov, Yuriy Karasevlar ichkariga chaqirishlarini kutib turishipti.
Raisimiz Yashin aka bugun a’zolikka qabul qilinadiganlarning nomlarini oʻqidi. Abdulla aka tajang bir alpozda edi:
— Shularni soyuzga olishimiz shartmi? — dedi u xuddi nimadandir irganayotgan kayfiyatda. Bular adabiyotga ish bermaydigan toʻrt kunlik «mehmonlar-ku».
Yashin aka Abdulla Qahhorning qulogʻiga juda past ovozda roʻyxat yuqorida tasdiqlanganini aytdi.
— Boʻlmasam bunday qilaylik, — dedi Abdulla aka baland, xamma eshitadigan qilib. — Siz oʻsha yuqori idoraga besh-oʻnta soyuz a’zosi degan hujjatdan berib qoʻying. Bizni ovora qilmay oʻzlari a’zo qilib olaverishsin.
Markazqoʻm kotibi Abdulla akaga nimadir demoqchi boʻldi. Aftidan achchiqroq gap aytmoqchiligi bilinib turardi. Ammo Abdulla Qahhor bilan olishib boʻlmasligini bilib yumshadi.
«Yosh yozuvchi»lardan ikkitasini, shular orasida Najibulla Xabibullayevni ham bore, nima boʻlsa boʻldi, deb a’zolikka qabul qildilar. Ularning «ijodi» toʻgʻrisida Nazir Safarov, Rahmat Fayziylar ogʻiz koʻpirtirib rosa gapirdilar.
Kotiba eshik orqasida navbat kutib turgan Yuriy Karasevni chaqirdi.
Uning «ijodi» toʻgʻrisida Sheverdin bilan Vladimirovlar gapirishdi. Bu ajoyib, talantli tarjimon oʻzbek romanlarini mahorat bilan tarjima qilayotganini, rus kitobxonlari uning tarjimasida oʻzbek romanlarini oʻqiyotganlarini gapirishdi. Endi oʻz navbatini kutayotgan Boris Privalovni chaqirishdi.
Uning «ijodi» toʻgʻrisida Aleksandr Udalov bilan Dmitriy Kovalev degan bugungi nomzodlarning oyogʻini «yalab» yuradigan soyuz dastyori gapirdi.
Abdulla Qahhor bilib turib, kayerda yashaysizlar, deb soʻradi. Ular Yashin akadan madad kutgandek iltijo bilan qarashdi.
— Nima uchun Moskvada soyuzga oʻtmay bizdan oʻtmoqchisizlar? Moskvada sizlarni yozuvchi sifatida tanimaydilar. «Kontrabanda» usuli bilan bizdan soyuzga oʻtmoqchisizlar, — dedi achitib. Soʻng Abdulla aka yana faollashdi: — Soyuzimiz nizomida oʻzi yashab turgan hududda a’zolikka qabul qilinadi deb aniq yozib qoʻyilgan. Ularni biz soyuzga oʻtqizolmaymiz...
Markazqoʻm vakili, xoʻp devoring, oqsoqol, yuqorining roziligini olganmiz, dedi yumshoqqina qilib.
— Mumkin emas. Nizomni buzishga haqkimiz yoʻq. Agar boshqa masalalar boʻlmasa majlisni yopib koʻyaqolaylik, — dedi Abdulla aka oʻrnidan turib.
Shunday deb oʻzi chikib ketdi.
Soyuz a’zoligiga nomzod ikki «Yozuvchi» serraygancha qoldi. Ularning homiylari Abdulla aka orkasidan oʻqraygancha qarab qoldilar.
Kelgusi sekretariatga Abdulla aka qatnasholmaydigan boʻldi. Zudlik bilan chet el safariga joʻnab ketdi.
Oʻlmas Umarbekov yigirma birinchi sentabr kuni Abdulla aka aytgandek bir chiroyli boʻlib soyuz a’zoligiga bironta qarshi ovozsiz qabul qilindi.
Markazqoʻm vakili uni tabriklar ekan sekingina, shu joy sizniki boʻladi, deb koʻydi.

* * *
«Abdulla aka koʻrgani kelganlar bilan xayrlashib, mening qolishimni soʻradilar. Yonlariga stul qoʻyib oʻtirdim.
— Sizga ikkita maslahatim bor, — dedilar har doimgidek jiddiy ohangda, kandaydir shu paytgacha men sezmagan iliqlik, yumshoqlik bilan.
— Eshitaman, — dedim u kishining yuzlariga tikilib.
— Sizni soyuzga ishga chaqirishlari mumkin. Soyuzdagi yigʻilishlarga qatnashib yuravering. Ammo ishlamang. Ikkinchi gapim. Xotiningiz sizga juda mehribon. Shuni qadrlang.
Abdulla aka shunday deb yengil jilmaydilar. Markazqoʻm vakili meni Sh. R. Rashidov xuzuriga olib borayotib:
— ...«Oʻzbekfilьm»ni taklif qilsalar, rozi boʻlma. Seni yozuvchilar soyuziga yuboramiz — dedi.
Sh. R. Rashidov huzurida chindan xam shu xaqda gap boʻldi. Abdulla akaning maslahati dilimda boʻlgani sababli Sharof aka kinostudiya haqida gap ochganida darhol rozilik berdim. Toʻgʻri qildim. «Oʻzbekfil’m» studiyasida men katta bir tegirmonga tushib chiqqandek boʻldim. Sakkiz yil direktorlik qildim. Studiya tarixida bunchalik uzoq ishlagan direktor boʻlmagan».
«Qizimga maktublar»dan.
...Oʻlmas shu yerda kino sirlarini, ssenariy ustida ishlash, rejissyorlar bilan hamkorlik kilish sirlarini bildi. Qanchadan qancha badiiy filьmlar yaratdi. Hatto chet el rejissyorlari bilan hamkorlik qildi. «Oʻzbekfilьm» unga katta ijod maktabi boʻldi.
Qattiq uxlagan ekanman, telefon jiringlab uygʻotib yubordi. Qarasam soat oltidan besh minut oʻtipti. Hali tong yorishmagan. Shoshib trubkani koʻtardim. Yashin akaning qabulxonadagi kotibasi Lyubaning ovozi:
— Soat sakkizda sekretariat boʻladi. Tezda yetib kelinglar.
Nima balo boʻldiykan? Oqsoqol yozuvchilardan birontasi... Yoʻgʻe hammalari sogʻ-salomat edilar-ku! Yana kim biladi deysiz.
Saidaxon bilan yetib bordik. Soyuzning plenumlar oʻtadigan katta zalida odam koʻp. Raisning kabinetida ham hamma sekretariat a’zolari jamuljam boʻlib oʻtirishipti.
Yashin aka sekretariat majlisini ochdi.
— Masala bitta. Yozuvchi Gʻani Jahongirovni yozuvchilar soyuzi a’zoligiga qabul qilish, oldilaringizdagi konvertda byulleten tayyorlab qoʻyilgan. Qani, Abdullajon, siz qabul komissiyasining raisi sifatida oʻz vazifangizni ado eting.
Abdulla Qahhor:
— Men bugun lavozimimdan voz kechaman. Umuman, bu odamni soyuz a’zoligiga noloyiq kimsa deb bilaman. Ana endi bu yogʻini oʻzingiz davom etdiraverasiz, — dedi.
Yashin aka qiziq ahvolga tushib qoldi. Nima deyishini bilmay oxiri juda past ovozda, birov eshitib, birov eshitmaydigan qilib, ham qoʻrquv, ham tashvish bilan dedi.
— Bu yuqorining topshirigʻi.
Gapining ohangidan aytsam tilim, aytmasam dilim kuyadi, degan ma’no sezilib turardi.
— Boʻlmasam, men Abdullajonning roziligi bilan a’zolikka nomzod Jahongirovning ijodiy biografiyasi bilan tanishtiraman. Qani, oʻzini chaqiringlar.
Tashqarida jonini xovuchlab kutib turgan nomzod koʻzlari alang-jalang kirib keldi.
Yashin aka uni tanishtirishni davom etdirdi.
— Jahongirov Gʻani, asosan folьklor hamda bolalar adabiyoti bilan shugʻullanadi. Uning yosh terimchi toʻgʻrisidagi ertak qissasi hozir yosh kitobxonlarimizning sevimli asari boʻlib qolgan.
Abdulla aka zaxarxanda qilib savol tashladi:
— Muni karangga, durust-ku. Oʻzi yozganmi?
— Sherigi ham bor. Sherigini oʻchirib tashlasa ham boʻlaveradi. Juda yuvosh odam.
Qoraqalpoq yozuvchilari telegrammani olib soyuzda favqulodda xodisa yuz berganga oʻxshaydi, samolyotni kutsak ulgurib borolmaymiz deb avtobusda tuni bilan yoʻl yurib, kelgan edilar. Joʻlmirza Aymurzayevdan boshqa yana uch kishi bemalol uxlab oʻtirardilar. Xalq shoiri Jumamurotov bir-ikki marta xurrak otib yubordi. Uni turtib uygʻotib yubordilar. Bu xurrakdan koʻzlari ochilib ketgan Ibroyim Yusupov bilan Qaipbergenovlar shosha-pisha biz bunaqa odamni tanimaymiz, deb byulletendan nomzodni oʻchirib tashladilar.
Joʻlmirzaning oʻgʻli bezorilik kilib kamalgan edi. Katta rahbarimiz Nukusga borganda uning oʻgʻlini boʻshatib yuborishni va’da qilgan edi. Shuning uchun ham bugungi tadbir kattaning roziligi bilan boʻlayotganini bilgan Joʻlmirza u kishiga yoqish uchun nomzodga birin-chi boʻlib ovoz bergan edi.
Abdulla Qahhor bu qaysar, oʻz soʻzli qoraqalpoq yozuvchilaridan mamnun boʻlib oʻtirardi.
Yashin aka Abdulla akani qoʻltiqlab boshqa kabinetga olib kirdi.
— Abdullajon, doʻstim, qaysarlik qilmang. Bu ish bilan shaxsan kattamizning oʻzlari shugʻullanganlar. U kishining topshiriqlarini bajaryapmiz xolos...
Abdulla Qahhorning qaysarligi tutdi.
— Bu gapni nega sekretariat a’zolari oldida aytmay, panada aytyapsiz? Yuring, odamlar oldida gapiring.
Yashin aka juda nokulay ahvolda qoldi. Aytsam tilim, aytmasam dilim kuyadi, degan maqol shu topda juda joyini topgan edi.
Yashin aka qaytib kelib, boʻshashib joyiga oʻtirdi. Abdulla aka gapira ketdi:
— Har biri toʻrt yuz, besh yuz sahifalik bir necha qissa va romanlar yozib qoʻygan yozuvchilar, besh-oltitadan doston yozib el ogʻziga tushgan shoirlar, asarlari sahnalarda ijro qilinayotgan talantli dramaturglar qolib, bu chala mulla odamni yozuvchi deb soyuz a’zoligiga olsak, odamlar nima deydi? Yoshi oltmish-etmishlardan oshgan oqsoqollarni tong saharlab uygʻotib shu gʻoʻr, ertaga oʻzi nima boʻlishini bilmaydigan xomgoʻshtdek odam uchun bezovta qilish shartmidi? Zoʻrniki tegirmon yurgizadi, deb nima deyishsa xoʻp deyaverasizlarmi? Uyushmamiz adabiy utilsiryoning omboriga aylanib ketdi-ku!
Abdulla Qahhor zarda bilan tashqariga chiqib ketar ekan, Fatxullin ushlab turgan konvertni yulib olib choʻntagiga solib qoʻydi. Eshik tutqichiga qoʻl uzatar ekan, orqasiga oʻgirilib:
— Bugungi sekretariatdan mutlaqo noroziman. Bu masalani plenumga qoʻyaman, — dedi.
Fatxullin sekretariat a’zosi emas. Lekin hammadan oldin kelib olib, odamlarga akd oʻrgatib oʻtirardi. Xatto yozuvchilarning s’ezdlarida, plenumlarida hech kim saylamasa ham prezidiumga chiqib oʻtirib olardi.
Abdulla Qahhorning chiqib ketishidan foydalanib Jahongirovni xuddi dumidan koʻtargandek qilib soyuz a’zoligiga qabul kilishdi.
Soat toʻqqizlarda markazqoʻm vakili plenumni shunday soʻzlar bilan ochdi:
— Talantli yozuvchi, mohir soʻz ustasi, bolalarimizning sevimli adibi Jahongirov Gʻanini plenum a’zoligiga tavsiya qilamiz. Nomzodimizning ijodi va faoliyati toʻgʻrisida soʻz aytish uchun Rahmat Fayziyni minbarga taklif qilamiz.
Katta zal odamga toʻlib ketgan, plenum a’zolari ham, boshqa yozuvchilar ham bir yangilik boʻladi shekilli deb oʻylab, plenum boshlanishini sabrsizlik bilan kutib oʻtirardilar.
Xuddi zilzila boʻlayotgandek orqa tomondagilar oʻrnilaridan turib ketishdi.
— Biz Jahongirov degan yozuvchi borligini bilmaymiz.
Ellikdan ortiq odam oʻrnidan turib olgan, shovqinni bosib boʻlmasdi.
Ibrohim Rahim plenum a’zolariga byulleten tarqatib chiqdi.
Xolid Rasul zalning qoq oʻrtasida yerga oʻtirib olib byulletenni polga qoʻydi, nomzodning nomini mutlaqo oʻqib boʻlmaydigan qilib oʻchirib tashladi. Uning tepasiga kelgan markazqoʻm vakili, uyat boʻladi, uyat boʻladi, dedi.
Xolid Rasul unga javob bermay zalning oxiriga qarab ketdi.
Hisob komissiyasining raisi — koʻp jihatlari Jahongirov qolipiga mos keladigan, talanti Jahongirovdan xam ancha past, ammo berilgan ovozlarni sanab chiqishda ustasi farang boʻlib ketgan Nasrullo Oxundiy saylov natijasini dazmoldan chiqqandek sip-silliq qilib qoʻyardi. Bu gal uning nayranglari ish bermadi. Byulleten olganlarning yarmidan koʻpi byulletendan nomzodning nomini oʻchirib tashlagan edilar.
Baribir Oxundiy byulletenlarni boshqatdan sanagan boʻlib, yana hisobni uchma-uch chiqazdi.
Jahongirov Gʻani «koʻpchilik» ovoz bilan plenum a’zoligiga «saylandi».
Yuqorining vakili yigirma minutlik tanaffus e’lon qilarkan, tarqab ketmay sabr qilishlarini oʻtinib soʻradi.
Sekretariat oʻz ishini davom etdirdi.
Har bir sekretariat a’zosining oldiga konvertda byulleten qoʻyilgan edi. Abdulla Qaxhor Fatxullin oldidagi konvertni olib, choʻntagiga solib qoʻydi.
— Koʻriladigan masala bitta. Jahongirov Gʻanini yozuvchilar soyuzining sekretariat a’zosi hamda tashkiliy ishlar boʻyicha sekretari qilib saylash. Kimda qanday taklif bor? Marhamat, Ibrohim Rahim, soʻz sizga.
Ibrohim Rahim rahbarlarga xos boʻynini ichiga tortib gap boshladi.
— Hozir plenumda oʻz koʻzlaringiz bilan koʻrdingiz. Jahongirov qanchalik obroʻga, hurmatga loyiq ekanini namoyish qildi. Barcha hujumlarga bardosh bera oldi. Oʻzining bosiqligi bilan, bardoshi bilan raqiblarini yenga oldi. Men uyushmamizda ana shunday bir kishining sekretar boʻlishini orzu qilardim. Bugun shu orzum roʻyobga chiqqanidan xursandman. E’tiborlaringiz uchun rahmat.
Boshqa gapiradigan odam boʻlmadi. Abdulla Kdxxor shu chiqib ketganicha qaytib kelmadi. Yashin aka Jahongirov Gʻani bir ogʻizdan uyushmamizning sekretariat a’zo-si hamda sekretari qilib saylangani bilan hammamizni tabrikladi. Sekretariat oʻn besh minutlardan keyin yana oʻz ishini davom ettirishini aytdi. Hammamizni plenumga taklif qildi.
Zalga chiqdik. Hech kim yoʻq. Berilgan byulletenlarni oyoq ostiga tashlab ketib qolishipti. Zalda toʻrtta bola oʻtiripti. Ular Oxundiyning yugurdaklari. Qoʻl koʻtargan, qoʻl koʻtarmaganlarni sanaydigan Oxundiy aytgandek qilib hisobni uchma-uch qiladigan bolalar.
Sekretariat yana oʻz ishini tikladi. Hisob komissiyasining raisi Oxundiy axborot bera-boshladi.
— Sizlar sekretariat oʻtqazayotganinglarda men plenumni yakunlab boʻlgan edim...
Hech kim unga plenum oʻtqazishga sening nima haqqing bor, deb soʻramadi.
— Men hech qachon bunaqa demokratik, ochiq-oshkora fikrlar aytilgan plenumni koʻrmaganman. Hamma byulletenlarni tashlab ochikdan-ochiq ovoz beramiz deb Jahongirov Gʻani nomzodini dil-dildan quvvatlab oʻz fikrlarini bayon qildilar. Menimcha bu plenum uyushmamiz tarixida yorqin sahifa boʻlib qoladi.
Sekretariat ham xuddi yagana qilingan gʻoʻzadek siyraklashib qolgan edi. Har majlisda birovga soʻz bermaydigan Uygʻun uyquni afzal bilib plenumga kelmadi. Asqad Muxtor gapga aralashmay «Ogonyok»ni varaqlab oʻtirdi. Laziz Qayumov Qoʻkrn pedinstitutida imtihon komissiyasiga rais ekan, kelolmadi. Ramz boshqa ishga tayinlangan ekan, bir koʻrindiyu ketib qoldi. Vohid Zohidov kasalxonada. Odil Yoqubov plenumga atayin kelmadi.
Majlis desa yeb turgan ovqatini tuflab tashlab yugurib keladigan Nazir Safarov majlisning guli boʻlib oʻtiripti. U Jahongirovni bagʻriga bosgancha bir kun kerak boʻlib qolar, deb bir necha daqiqa kuchanib, oʻpkasi boʻgʻziga tiqilib qolguncha koʻtarib turdi. Zoʻriqqanidan bir qizarib, bir boʻzarardi.
To tushlikkacha uch plenum, toʻrt sekretariat oʻtqazgan soyuz rahbariyati bugungi qizgʻin oʻtgan ish kunini yakunlab, yangi sekretar nomidan pastdagi oshxonada tayyorlangan ziyofatga yoʻl oldi.
Ushbu satrlar Gʻani Jahongirovdek bir beozor odamni muvozanatdan chiqarib, nokulay ahvolga solganlarga, hayotda oʻz joyini topolmaydigan qilib qoʻyganlarga oʻpkayu gina tariqasida yozildi.
Aslini olganda Jahongirov chindan beozor, qoʻy ogʻzidan choʻp olmagan, birovni malomat qilmagan toza odam edi. Turli lavozimlarda ishlagan kezlari xizmat yuzasidan kelganlarning xojatini chiqarib, boz ustiga qoʻli koʻksida, ularga rahmat aytib, metro bekatigacha kuzatib qoʻyardi.
Bu gaplarni Gʻani Jahongirov bahonasida oʻz mavqeini koʻtarib olish niyatida yelib-yugurganlarga, halol, beozor odamlarni noqulay ahvolga solgan davr oʻyinchilariga qarata otilgan ta’na toshlari deb biling.

* * *
Kecha Oʻlmasni uyiga tashlab oʻtganimda bir zarur gapni aytish esimdan chiqqan ekan. Quvadagi bedana ovida bir oʻlimdan qolganingni Zuhroga aytmay qoʻyaqol demoqchi edim. Uyiga qoʻngʻiroq qildim. Trubkani Zuxro koʻtarib, «Labbay, eshitaman» dedi.
Trubkani shoshib joyiga qoʻydim.
Oʻlmasning bu dunyodan ketganiga besh yil boʻlay deyapti-ku!
Yosh yozuvchi ukalarim bilan vodiyga qilgan safarimizni soʻzma-soʻz, qadam-baqadam, soatma-soat xotirlab chiqqanman. Uni uyiga tashlab oʻtganim ham xotira edi.
Bu voqea xotiraga aylanmasdan oldin uyiga olib kelganimda Zuhro buni nima qildinglar, sochlaridan, kiyimlaridan burqsib isiriq hidi kelyapti. Koʻylaklari tutundan sargʻayib ketibdi, degan edi.
Shunda hazil qilib, eringizni qayerga borsak isiriq tutatib, yomon koʻzdan asradik, degandim.
Koʻz tegish, koʻzikish degan gaplarga ishonmasdim. Unga tez-tez «koʻz tegib» turardi. U Toshkentda avariyaga uchrab, bir oʻlimdan qoldi. Minib ketayotgan mashinasi tramvay yoʻliga chiqib ketib, simyogʻochga urilib toʻntarilib qoldi. Yaxshiyam tramvay sal uzoqrokda kelayotgan ekan. Xaydovchi toʻxtatib qoldi.
Sirdaryoda ham xuddi shunaqa falokat yuz bergan. Dovondan oʻtib Qoʻqon tomon ketayotganda xayoli qochib mashinani boshqorolmay qolgan, mashina bir necha marta dumalab ketgan. Uni boshqa mashinaga sudratib, ustaxonaga olib borishgan.
Mashina minishning gashti boshqacha boʻladi. Tabiat qoʻyniga singib ketayotganga oʻxshaysan. Xayolingga koʻp chiroyli gaplar keladi.
Oʻlmas ana shunday paytlarda yozayotgan yoki yozmoqchi boʻlgan qissa yo romanini oʻylab ketadi. Yoʻlda uchrashi mumkin boʻlgan xavf-xatarlarni unutadi.
Falokat oyogʻing ostida, deb bejiz aytilmagan. Ana shu oyoq ostidagi falokat toʻrt marta unga pand berdi.
Kuvadagi bedana ovi paytida sodir boʻlgan falokat Oʻlmasning ovga qiziqib ketib, oʻzini unutgani tufayli yuz bergan edi.
Oʻlmas koʻzga yaqin yigit edi. Uni koʻrganlar orqasidan suqlanib qarab qolardilar.
Ana shunday paytlarda biz isiriqqa zoʻr berardik. Koʻyinglar, kerakmas, deyishiga qaramay orqasidan quvib, isiriq tutatardik. Uni nihoyatda ehtiyot qilardik. Koʻngliga qarardik. Safarga birga chiqqan yozuvchi ukalarimiz uni «Qogʻozga oʻralgan qantdek» avaylardilar.
Oʻsha safarimiz xotiramga shu qadar oʻrnashib qolgan ediki, bir nimani unutsam, hozir Oʻlmasning oʻzidan soʻrayman, deb yuboradigan boʻlib qolgan edim.
Ayagan koʻzga choʻp tushar, degan gap bor. Oʻlmas bizning ayagan koʻzimiz edi.
U ogʻir dardga chalindi. Hali Hindiston, hali Moskva kasalxonalarida qilmagan muolajalari qolmadi. Kundan-kunga oʻlim xavfi bostirib kelaverdi.
Qodir xudo ellik oltinchi yilda uni Zuhro deb atalgan «farishta»ga roʻbaroʻ qilgan edi. «Men uni chinakam baxt, chinakam vafo, umringning oxirigacha ajralmas hamroh qilib yaratdim», dedi Alloh.
Zuhroni Oʻlmas bilan ajal oʻrtasidagi oʻq oʻtmas qalqon qilib yaratgan ekan Xudoyim.
Oʻlmas holdan ketib, umr chirogʻi soʻna boshlagan damlarda Zuxrodan quvvat olardi. Shunda umr chirogʻi yana parpirab ketardi. Zuhro Oʻlmas uchun maxsus quvvat manbai edi.
Bu satrlarni oʻqiyotgan kishilar Zuxroxon Oʻlmas 6ilan birga yashab, biron kun rohat koʻrmagan ekan-da, deb oʻylashlari mumkin. Yoʻq, unday emas. Er-xotin ikkovi yonma-yon turishining oʻzi Zuhro uchun tuganmas rohat, quvonch edi. U Oʻlmasning dardiga em boʻlayotganidan cheksiz baxtiyor edi. Ularning juftligi Tangri nazari tushgan juftlik edi.
Oʻlmas yozishi kerak. Koʻp narsalarni yozishi kerak. Toʻxtamay yozishi kerak.
Qani edi shifoxonada bunga imkon boʻlsa?
Zuhro shu toʻgʻrida oʻylardi. Kichkinagina tiqilinch palatada stol-stulga joy yoʻq. Faqat tizzaga biron nima qoʻyib yozish mumkin. Magazindan patnis olib kelsinmi, yoʻq, boʻlmaydi. Patnis muzdek, sovuq, unga toʻgʻri kel-maydi.
Shifoxona podvalida sinib, yaroqsiz boʻlib qolgan stol-stullar qalashib yotardi. Zuhro zora biron nimaga yaraydigan narsa topilib qolsa deb shu keraksiz boʻlib qolgan buyumlar orasidan yozuv stolining eshigini topdi. Chiroqqa solib buni nima qilsa boʻladi, deb orqa-oʻngiga yaxshilab qaradi. Ogʻir emas, yengilgina, tizzaga qoʻyib xat yozsa boʻladi.
Zuhro eshikni yuqoriga olib chpqdi, artib tozaladi. Har xil dori hidi oʻrnashib qolmaganmi, deb hidlab ham koʻrdi.
Zuhro shu haloskor eshikni Oʻlmasga koʻrsatganda uning koʻzlari yashnab ketdi. Darrov tizzasiga qoʻyib, xuddi xat yozayotgandek qilib, barmoqlarini yurgizdi.
Oʻlmasga yozish imkoni paydo boʻlganidan Zuhro yayrab ketdi. Oʻlmas esa bu noyob tuhfa uchun minnatdor jilmayardi.
Oʻlmasning jilmayishi Zuhroga, Zuxroning mehr bilan boqib turishi Oʻlmasga mukofot edi.
Ular bir-birlarini samimiy tabassum bilan mukofotlagan edilar.
Bugun bizga yetib kelgan «Qizimga maktublar» shu eshikchaga qogʻoz qoʻyib yozilganini koʻpchilik bilmasa kerak. Sarlavha tagidagi yozuvga koʻzingiz tushgandir. Unga «Mangu dunyo boʻsagʻasida» deb yozib qoʻyipti. Bu uning foniy dunyodan boqiy dunyoga koʻchayapman, degani...
U shunday berilib yozardiki, ertaga jarroh boʻgʻziga nashtar urishini ham unutib qoʻygan edi.
Oʻlmasning yozishga berilib ketganidan Zuhro xursand edi. U oʻlimni unutib, endi nimalar yozishini, qanaqa kitoblar chiqarishini Zuxroga toʻlib-toshib gapirib berardi.
«Uchta kitobni tayyorlab qoʻyganman. Ikkitasi kelishib ham qoʻyilgan. Tanlangan qissalarim Gʻafur Gʻulom nomidagi nashriyotda chiqishi kerak. Yangi romanim «Fotima va Zuhra» «Sharq Yulduzi»da bosiladi. Uni «Yozuvchi» nashriyoti ham chop etishi kerak. Uyda oʻn beshta yangi hikoyam turibdi. Yaxshi bitta toʻplam boʻlishi mumkin.
Zuhro diqqat bilan quloq solib jilmaydi.
— Xudo xohlasa shu ishlarning hammasini oʻzingiz uyga qaytib borib bajarasiz. Men yordam beraman.
Men ham jilmaydim. Qoʻlini olib koʻzlarimga surtdim... Yozishga tayyor turgan rejalarim bor... Hikoyalar, p'esalar, yana bitta roman yoki p'esa, yomon boʻlmaydi, shular qogʻoz yuzini koʻrsa. «Oqsoqol» degan p'esam mashinkada. Hamza teatriga berish kerak...»
Oʻlmas bosh vazirning madaniy ishlar boʻyicha oʻrinbosari edi. Namanganda oʻtadigan hosil bayramiga uning raxbarligida bir necha fan va madaniyat arboblari max-sus «Toyoto» mikroavtobusida hangomalashib yoʻlga chiqdik. Safimizda mashxur raqqosa Malika Ahmedova, akademik Tursun Rashidov, shoir Hamid Gʻulom, adabiyotshunos olim Umarali Normatov, rassom Baxtiyor Boboyev va bir necha san’atkorlar bor edi. Toshkentdan yoʻlga chiqqanimizda oftob charaqlab turgan edi. Hammamiz yengil kiyinganmiz. To yetib borgunimizcha Namanganda xavo aynib, achchiq shamol esayotgan ekan. Sovuq shu darajada ediki, biron pana joyga yashirinmasa chidab boʻlmas edi. Besh-oltita brizent palatka ichiga gulxan yoqib mehmonlarga joy qilingan edi. Kirdigu gulxanga qoʻl-oyoqlarimizni tutib, isina boshladik.
Oʻlmasning bunaqa sovuqda oʻranmay tashqarida turishi qiyin edi. Dadajonova boshidan jun roʻmolini yechib Oʻlmasni ogʻiz-burun aralash tomogʻiga oʻrab qoʻydi.
Keng sahnning xar yer, har yerida issiq kiyinib olgan kishilar gulxan yonida mazza qilib qiyqirishib oʻtirishardi.
Yuk mashinasining kuzoviga «Minbar» qilingan. Oʻlmas respublika xukumatining «Hosil bayrami» qatnashchilariga yoʻllagan tabrik xatini oʻqib berishi kerak. U minbarga roʻmolga oʻranib chiqolmasdi, albatta, mikrofonni qoʻliga olib oʻqiy boshladi. Sovuq xavo birdan boʻgʻziga urilib entiktirdi, tabrik oxiriga yetguncha ovozi xirillab qoldi. Bora-bora nimalar deyatganini bilib boʻlmaydigan holga keldi.
Minbardan tushishi bilan pechkasi avvalroq yoqib qoʻyilgan yengil mashinaga oʻtqazib hukumat dachasiga olib ketishdi.
Issiq, hamma qulayliklari bor dachaga maxsus malakali vrach chaqirilgan.
Oʻyin-kulgi davom etardi. Kamoliddin Rahimov shoʻx bir qoʻshiqni boshlab, Malikani raqsga tortdi. Bu nozik raqqosa sovukda shamollab qolmasin deb issiq toʻn kiydirib, beliga qiyiq bogʻlab qoʻyishgan. Boshidagi telpak unga nihoyatda yarashgan edi. Kamoliddin ashulani ashulaga ulab, uni davradan chiqib ketishiga imkon bermasdi.
Bu bayram tomoshalarini boshqarish shoir Habib Sa’dulloga topshirilgan. Habib bunaqa ishlarni oʻrniga qoʻyardi. Toshkentda oʻtadigan toʻylarimizda, yubiley ziyofatlarimizda Habib davrani juda chiroyli olib borardi.
Bundan oʻttiz-qirq yillar oldin Andijonda yaxshi obroʻ bilan ishlayotgan, tagi chustlik Dadajon Sohibiy shoir Hamid Gʻulomni mehmonga chaqiradi. Oʻsha kuni u qiz koʻrgan, bu ziyofat shu xursandchilik sababli boʻlayotgan ekan. Sohibiy Hamid Gʻulomdan chaqaloqqa chiroyli bir ism qoʻyib berishni soʻraydi. Shoir koʻp oʻylab oʻtirmay, oti Dilshoda boʻlsin, deydi. Shunday qilib Hamid Gʻulom Dilshodaning vakil otasi, ya’ni ma’naviy otasi boʻlib qoladi.
Habib: «Hozir soʻz oblast ijroqoʻmi raisining oʻrinbosari Dilshoda Sohibovna Dadajonovaning vakil otasi, mashhur shoir Hamid Gʻulomga» deb e’lon qildi.
Ertalabdan beri gulxan atrofida kayfchogʻlik qilayotganlar birdan jimib qolishdi.
Hamid Gʻulom yetmishdan oshib ketgan boʻlishiga qaramay qaddi tik, gapga chechan, tinglovchilarni gap bilan «sehrlab» qoʻyadigan, usta notiq. U minbarga chiqib odamlarga ta’zim qildi.
— Men dunyoning saksondan ortiq mamlakatini kezib kelgan Mashrabdek darbadar shoiringizman. Osiyo hamda Afrika mamlakatlarida, Ovroʻpoda men bormagan joy qolmagan. Yozuvchilar, davlat arboblari, mashhur rassomlar, bastakorlar bilan doʻstlashdim. Men bu yurtlarda jonajon Uzbekistonimiz manfaatini koʻzlab, ular bilan talashib-tortishib qanchadan-qancha shartnomalarga, doʻstona bordi-keldilarni rivojlantirishga aloqador kelishuvlarga imzo chekdim. Amirlar, prezidentlar huzurida boʻlib, konferensiyamizga keladigan arboblarning moddiy ta’minotini oʻz zimmalariga olishlarini iltimos qildim. Koʻp qiyinchiliklardan keyin ularni mablagʻ ajratishga koʻndirdim. U tomonlarda xalqning nochor ahvolini koʻrib, Oʻzbekiston deb atalgan jannat yurtda tugʻilganim va shu yurtda voyaga yetkanimga ming-ming shukronalar aytdim. Namangandek goʻzal shahar husniga husni vobasta Dilshodaxon qizimning mehri meni bu galgi uzoq safardan olib qoldi. Biz Dadajon Sohibiy bilan qizimizga goʻzal xulq, odob berdik. Va nihoyat uni internatsionalizm ruhida tarbiya qildik. Aziz va muhtaram namanganlik jigarlarim, men shu kichkinagina nutqimni she’r bilan yakunlamoqchiman.

Kimki Oʻzbekiston desa tilda bol,
Koʻksini tog qadar koʻtarar iqbol.
Ming fazilat bergan Alloh insonga
Xam oddiy fuharo va ham sultonga...

Kuyganyordagi bogʻimda shiyponga chiqib Qoradaryoning ayqirib oqishini tomosha qilaman.
Keyingi kunlarda daryo qirgʻogʻini chumchuq bosib ketdi-Kanal miroblari suvi chekinib, ochilib qolgan orolchalarga sholi ekishgan. Hozir ular oʻrib olgan bogʻ-bogʻ sholilarni shundoqqina shiypon tagidan orqalab olib oʻtadilar.
Chumchuqlar toʻkilgan sholi donlarini talashib-tortishib choʻqib yuradilar.
Ularga loqdek qop-qora bir chumchuq aralashib qolgan. Boshqa chumchuqlar uni yotsirab choʻqib haydaydilar. Oxiri uni tashlab boshqa yoqqa uchib ketadilar. Qora chumchuq esa ulardan qolmaydi. Qanchalik choʻqib haydamasinlar bari bir oʻzini ular toʻdasiga uraveradi. Ajab! Bu qandoq sir-sinoat boʻldi?
Urush arafasi edi. Bozordan karnaygul koʻchatlarini olib kelib hovlimga ekkandim. Shu gulning hidini nihoyatda yaxshi koʻraman. Koʻpchilik uni nazarga ilmay qoʻygan. Har xil atirgullar oʻshanda juda obroʻ topgan paytlar edi. Mahallada ham, rayonda ham hech kim karnaygul ekmasdi. Oq, qizil, zangori, sariq, targʻil gullar orasida bittasi amirkon kovushdek qop-qora boʻlib ochildi. Hidi ham boshqacha. Ayniqsa oftob tushganda ajib bir hid hovlini tutib ketadi. Qoʻshnilarim bu hid qaydin kelyapti, deb hovlimizga bosh suqadilar.
Urugʻini chumchuq choʻqib ketmasin deb kechgacha qoʻriqlab oʻtiraman.
Demak bundan koʻp yillar oldin qayerdadir shunaqa gul boʻlgan. Oʻziga mos iqlimni kutib yotgan. Shunday bir sharoit boʻlganu uygʻonib ketgan.
Qirqinchi yillar boʻlsa kerak, «Ogonyok» jurnalida negr bola tuqqan oq tanli bir yosh ayolning qopqora bola koʻtarib turgan suvrati bosilgan edi.
Vashingtonda mashhur «nasli toza» millioner oilasida bunaqa bola tugʻilishi koʻp shov-shuvlarga sabab boʻladi. Yosh ayolni buzuqlikda ayblaydilar. Avlod shajarasining soʻnggi boʻgʻiniga dogʻ tushirgan, deb undan yuz oʻgiradilar.
El oldida bosh koʻtarolmay qolgan millioner ota shajara kitobini varaqlaydi.
Bundan uch yuz oʻttiz bir yil avval bobolarining qora tanli boʻlgani toʻgʻrisidagi yozuvga koʻzi tushadi...
Qarang, qora chumchuk, kora karnaygul, qora tanli chaqaloq. Tasodifmi, nima?
«Qazisan, qartasan, asli naslingga tortasan» deb bsjiz aytmagan ekanlar-da, dsb oʻylab qolaman.
Ertalab Dadajonova Hamid aka bilan ikkovimizni Oʻlmasni koʻrgani dachaga olib ketdi.
Dachaning xonalari xam, keng-uzun yoʻlaklari xam birdek issik. Allaqachon soqolini olib galstuk taqib olgan Oʻlmas nimanidir oʻylab aylanib yuripti. Vrach yoniga kelib tomogʻini ushlab koʻradi, koʻylagi ustidan koʻkragi-ga quloq tutib xirillash tomogʻining qayeridan chiqayotganini bilmoqchi boʻladi.
Nazarimda tomogʻining xirillashi bir qadar kamaygandek edi.
— Toshkentga ketmasam boʻlmaydi. Zuhro xavotir olayotgan boʻlsa kerak.
— Vodiyga samolyot uchmayapti. Maxsus samolyotimizga xam ruxsat yoʻq. Joʻrabekov Oʻshga uchib kelgan. Andijonga kelolmay oʻtiripti.
Agar Oʻlmas bir amallab Oʻshga borib olsa Toshkentga uchib ketishi mumkin edi. Lekin buning aslo iloji yoʻq. Har qanday usta, tajribali, tavakkalchi shofer ham Oʻshga borishga jur’at kilolmasdi. Oʻlmasni bir narsa tashvishga solardi. Oʻshga yoʻl ochiq ekan deb Zuhro samolyotda yoʻlga chiqib qolsa nima boʻladi? U telefon qilmasdan oldin oʻzim qoʻngʻiroq qilib tinchitib qoʻyishim kerak. Bilaman, u xozir dachaga qoʻngʻiroq qiladi, deb ishonardi.
Shifokor unga qaynoq sut ichirdi. Turshakdek saryogʻ solingan qaynoq sutni darrov yutmasdan tomogʻida uzoqroq ushlab turishini tayinladi. Shu payt telefon zarb bilan jarangladi. Navbatchi qiz trubkani oldi, kim bilandir gaplashib, trubka mikrofonini kafti bilan bosib, Oʻlmasga dedi:
— Kelin ayam sizni soʻrayaptilar.
Oʻlmas trubkani olar ekan, vrach unga qoʻl harakatlari bilan xayajonlanmang, oʻzingizni bosib gaplashing, ishorasini qilardi.
— Zuhro, sizmisiz? Men Oʻlmasman, tinchmisizlar? Umida nima qilyapti...
Saryogʻli qaynoq sutning ta’sirimi, Oʻlmasning ovozi nihoyatda tiniq chiqardi. Zuxro nimalardir deyapti. Oʻlmas boshini qimirlatib quloq solyapti.
— Oʻzim telefon qilmoqchi edim. Oʻshga ucha koʻrmang. Andijon — Oʻsh yoʻlini quyuq tuman bosgan. Ahvolim yomon emas. Yonimda shifokor, xamshira bor. Tashqariga deyarli chikmayman. Dilshoda opa iuxovoy roʻmollarini berganlar. Hozir yonimdalar. Sizga salom aytyaptilar. Mana, oʻzlariga beraman.
Oʻlmas trubkani Dadajonovaga berdi. Ikki xotin biri Toshkentda, biri Namanganda rosa oʻrischa-oʻzbekcha aralashtirib gaplashishardi.
— Ne nado, ne nado blogodaritь. Qoʻysang-chi, eto prosto chelovecheskiye otnosheniya i vsyo! Oʻzing qalaysan? Kak Umida? Pereday yey privet ot menya, deyapman. Naverno tm soskuchilasь po muju. Yaxshi, juda yaxshi ahvoli. Zdorov kak bmk. Mana gaplash. Hozir trubkani oʻziga beraman.Telefon qilib tur, xoʻpmi?
Zuhro Oʻlmasni koʻp gapga tutmadi. Tomogʻi xirillab qiynalmasin, deb ayadi.
— Boʻpti, Zuhro, oʻzingizni ehtiyot qiling.
Ana shu gapdan keyin Toshkentda Zuhroning, Namanganda Oʻlmasning koʻngli taskin topgandek boʻldi.
Derazani ochib tashqariga qarayman. Bino shaharning eng baland joyiga qurilganidan tuman uning sathigacha chiqqanu buyogʻiga qurbi yetmay holdan toygan edi.
Dacha xuddi tuman dengizi ustida qalqib turgan kemaga oʻxshardi.
Habib Sa’dulloning nihoyatda vafodor doʻstlari koʻp edi. Mehmon keladigan boʻlsa, albatta, ularning hammasini chaqirardi. Havoning bunaqa keskin aynigani, mehmonlarning kelish-kelmasliklari aniq boʻlmagani, kelsa ham uzoq oʻtirmasliklari sababli ularni chaqirmagandi.
Davolayotgan vrach Oʻlmasning shu sovuq tumanda borishiga ruxsat bermadi.
Boshqa mehmonlar yayrab oʻtirishibdi.
Akademik Tursunboy Rashidov suhbati shirin, ayniq-sa jindek «otib» olgandan keyin oʻzini qoʻyib yuboradi.
— Andijonning «Bogʻishamoli»ni oʻrmonga aylantirish zarur. Unga ildizi baquvvat daraxtlarni koʻp ekish kerak. Odamlar adir yonbagʻirlariga imoratlar qurib olishgan, pastlikda mahallalar paydo boʻlgan. Mabodo yer surilsa — koʻchki bossa uylar ham, odamlar ham tuproq tagida qoladi. Kuchli nasoslar yuqoriga tinmay suv tortyapti. Odamlar tez hosilga kiradi deb shoftoli bilan bodom ekib tashlaganlar. Bu daraxtlarning ildizi yuza, yonboshidan oyogʻing bilan bossang ildizi yuqoriga chiqib qoladi. Chinorni koʻp ekish kerak. Ildizi ilonga oʻxshab yer tagiga oʻrmalab kirib ketadi. Buralib-buralib yerni mahkam quchoqlab oladi. Koʻchki boʻlishiga yoʻl bermaydi. Men oʻzim seysmolog olimman, bilaman. Andi-jon aktiv seysmik zona. Kattalarimizga aytib u joyga bitta kichkina seysmik stansiyacha qurishga ruxsat olib bersangiz. Falokat yuz bergandan keyingi «attang»dan foyda yoʻq.
Hamid Gʻulom bunaqa joylarda nihoyatda ulfatning guli boʻladi. Olimning intihosiz gaplari uning ogʻiz ochishiga imkon bermasdi.
— Tursunboy aka, bir maslahat. Akademiyaning ilmiy kengashini 6u ichkilik bor joyda emas, Toshkentda, olimlar davrasida oʻtqazsak durust boʻlarmidi deyman-da...
Rashidov ezmalik qilib, odamlarni zeriktirib qoʻyganini sezdi. Qoʻlini koʻksiga qoʻyib uzr soʻradi.
Baribir Hamid Gʻulomga soʻz navbati kelmadi. Dasturxonga osh tortildi. Oʻlmas kelmagani uchun tomogʻimdan ovqat oʻtmadi.
Baxtiyor Boboyev juda talantli rassom. Oʻzbek urf-odatlarini bilib-bilib, tasvirga tushiradi. U she’riyat nonini yeb oʻsgan bola. Otasi doʻstimiz Mamarasul Boboyev oʻzbek she’riyati rivojiga katta hissa qoʻshgan shoir edi.
Koʻpchilik rassomlar kabi Baxtiyor ham ichkilikka ruju qoʻygan. Bu hol rassomlar olamida u qadar nuqson sanalmaydi.
Hozir u to oʻrtaga osh kelguncha bitta shishani boʻshatib, oshga fotiha oʻqilguncha ikkinchi shishani yarimlatib boʻlgandi.
U ichsa ham gapidan adashmasdi. Hatto ichgani sezilmasdi ham. Gʻayratiy domla aytganlaridek, yuvoshgina, shiringina beozor mast boʻlardi.
Dachaga kelganimizda Oʻlmas:
— Meni deb siz ham osh yemabsiz. Zuhroga telefon qilib olay, keyin yengilroq bir ovqat tashkil qilamiz — dedi.
Tuman shu qadar quyuqlashgan ediki, dachani oppoq paxtaga oʻrab qoʻyganga oʻxshardi.

* * *
Shahar ichki ishlar boʻlimining boshligʻi polkovnik Abduqahhor Gʻapporiy koʻp dilbar, koʻngli ochiq yigit. U
respublikada taniqli qoʻshiqchi shoirlarning biri. Toshkentda ishlagan paytlarida Oʻlmas bilan bordi-keldi qilib turgan.
Shaharni tuman bosgandan beri Gʻapporiyning tinchi buzilgan. Mashina toʻqnashuvlari koʻp. Bolalar bogʻchalariga maxsus militsiya xodimi qoʻyilgan. Shoʻx bolalar chiqib ketib, tumanda adashib koʻp tashvish orttirgan paytlari ham boʻlgan.
Jamiki yoʻl harakati xavfsizligi xodimlari oyoqqa turgan. Gʻapporiy shu ishlardan ortinib, ikki-uch marta Ulmasning holidan xabar olib ketdi.
— Qanaqa yumush boʻlsa, tortinmay buyuraveringlar,—deb qayta-qayta tayinlagan.
Maslahat bilan Oʻlmasni poyezdda joʻnatadigan boʻldik. Shahar oppoq tumanga burkangan, dachadan ikki qadamgina naridagi vokzalga yetib borish bir muammo boʻlib turardi.
Dadajonova Gʻapporiyga telefon qildi. Xayriyat, ishxonasida ekan.
— Xizmatingiz kerak boʻlib qoldi, shoir. Shefni Toshkentga joʻnatishim kerak. Tumanda vokzalga qanday boramiz, deb boshimiz qotib turipti.
— Bu ishni menga qoʻyib beringlar. Hozir dachaga yetib boraman.
U oʻn besh minutlarga qolmay yetib keldi. Qancha odam ketadi, kimlar bilan ketadi, surishtirib, keyin vokzal boshligʻiga qoʻngʻiroq qildi:
— Oqsoqol, ikkita kupeni yaxshilab tozalating. Dizenfeksiya qildiring. Yangi, hali pechati buzilmagan koʻrpa-toʻshaklarni tayyorlab, ikkita elektr pechi topib qoʻying. «Yoz yomgʻiri»ni oʻqigansiz. Ha, balli. Siz bilan men toʻgʻrimizda yozilgan. «Sevgim — sevgilim»nichi? Attang, oʻqimabsiz-da. Deputatlar xonasidagi qizlar yigʻlab-yigʻlab oʻqishyapti, deysizmi? Siz ham oʻqing. Mana shu kitoblarni yozgan akaxonimizni kuzatamiz. U kishining toblari yoʻq.
Bilasiz, militsiya oʻqi oʻzgan xalq. Bu ham kamlik kilgandek, u militsiya polkovnigi boʻlsa. Boz ustiga shahar yoʻl harakati xavfsizligining boshligʻi boʻlsa, temir yoʻl stansiyasining tinchligi unga bogʻliq boʻlsa va yana kattakon shoir boʻlsa. Uning oʻqi oʻzmay, kimning oʻqi oʻzsin?!
— To Toshkentga yetguncha kupedan qaynoq choy uzilmasin. Yaxshi, pokiza, xushmuomala provodniklardan qoʻying. Bemorni Toshkentda katta professorlar kutishyapti. Oʻlmas haddi sigʻib, yana bir iltimos qildi:
— Ortiqcha erkalik qilayotganim uchun uzr soʻrayman. Bizni Andijonda kutishyapti. Sheriklarimizning Andijonga yetib olishlariga xam yordam qilsangiz.
Gʻapporiy papagʻini bir tomonga surib, chakkasini qashidi:
— Bir urinib koʻramiz. «Baliqchi»dan oʻtish ogʻir. U yerdan ikkita daryo oʻtadi. Biri Qoradaryo, biri Norin. Vodiyda tuman eng quyuq boʻladigan joy. «Chinobod»ga oʻtib olgandan keyin to «Oltinkoʻl»gacha tuman siyraklashadi. Oʻn besh-yigirma qadam yoʻl bemalol koʻrinib
turadi. U yogʻiga tuman yana quyuqlashadi. «Mingbuloq»gaz fontanini toʻxtatgan, uni muttasil kuzatib turadigan mutaxassisning yuragi xuruj qilib qoldi. Juda opitniy shoferlarimiz uni shu tumanda zudlik bilan Andijon klinikasiga oborib qoʻyishdi. Bu ishni xam shularga topshiramiz.
Oʻlmas menga qaradi. Uning aytmoqchi boʻlgan gapidan xijolat boʻlayotgani bilinib turardi.
— Sizdek yoshi ulugʻ odamga ish buyurayotganimdan xijolatman. Uyga telefon qilsam trubkani xech kim olmadi. Zuhro Namanganga yoʻlga chiqmadimikin, deb xavotirdaman. Iltimos, xafa boʻlmang, siz shu yerda qoling. Zuhro telefon qilsa, Namangan —Toshkent poyezdida ketdi, deng. Ertalab deputatlar xonasida kutsin. Agar u telefon qilolmasa, oʻzingiz qoʻngʻiroq qilib, shu gaplarni aytib qoʻying.
Yoʻlga chiqqanimizdan beri uyimga biron marta qoʻngʻiroq qilmagan edim, endi telefon qilyapman. Nodira trubkani oldi.
— Nega telefon qilmaysiz? Yengil kiyinib ketgan edingiz. U tomonlarda sovuq qattiq, deb eshitdim. Andijon poyezdining boshligʻi Soliyev degan oʻrtogʻingiz telefon qilib, issiq kiyimlarini opchiqinglar, olib ketaman, dedi. Nashida opam xam shu poyezdda ketadigan boʻldi. Akrom togʻam oʻrtoqlari bilan chiqib, kutib oladi. Issiq kiyimlaringizni opamga tugib berdim. Toshkentdami? Har kuni charaqlab oftob chiqyapti.
— Hozir biz Namangandamiz. Ertaga Andijonga oʻtamiz. Hammayoq tuman, hech narsa koʻrinmaydi. Havo sovuq. Sheriklarimiz kuyovlarga oʻxshab toʻn kiyib yurishipti. Aytgancha, Dilshoda opa seni, Kamolani koʻp soʻradi. Andijonga borganimizdan keyin albatta yana telefon qilaman. Hammani soʻrab qoʻy. Ayniqsa Kamolani. Xayr.
Telefon jaxl qilgandek, zarb bilan jiringladi.
Trubkani olib, — labbay, eshitaman, — dedim.
— Iltimos, Umarbekovni chaqirib bersangiz.
Bu Zuxroning ovozi edi. Men telefonni sal koʻproq band qildim shekilli, oʻshanda bir-ikki marta chaqirgan bulsa kerak. Ovozimdan tanib qoldi. «Meni kechiring. Oʻlmas akamning ahvoli qalay? Oʻzlari bilan bir gaplashay», — dedi.
— Zuhroxon, tashvishlanmang, ahvoli yaxshi. Uni xozir Namangan —Toshkent poyezdiga opchiqib ketishdi. Koʻpchilik boʻlib Toshkentgacha kuzatib borigaadi. Dokgor, xamshira, yana toʻrt odam alohida ikkita issiq, pokiza kupeda ehtiyotlab kuzatib borishadi. Ertalab Zuxro deputatlar xonasida meni kutsin, deb menga tayinlab ketdi. Oʻlmas bir kun professorlarga koʻrinib, ertasigayoq Andijonga kelmoqchi. Iltimos, yubormang. Hosil bayramini oʻzimiz oʻtkazaveramiz. Kelsa, sovukda kasali avj olib ketishi aniq. Sogʻ odamni ham kasal qiladigan xavo boʻlyapti. Tushundingizmi? Oʻtinib soʻrayman, yubormang. Xayr.
Dachada olti kishi qoldik. Bemor odamning koʻngli nozik boʻladi, deb hammamiz Oʻlmasni ehtiyot qilish bilan ovora edik. U shu topda poyezdga chiqyapti. Hozir Toshkentga joʻnab ketadi. Oʻzi bilan tashvishlarimizni ham olib ketyapti.
Endi hech qanday tagavishim qolmadi. Fikr-oʻylarimdan va yana nimalardandir ajralib qolganga oʻxshayman. Koʻnglim boʻm-boʻsh.
Shunda xayolimga gʻalati bir fikr keldi.
«Agar hamma ishing bitib tashvishing qolmagan boʻlsa, endi oʻzingga boshqa bir tashvish oʻylab top. Yoxud kimningdir tashvishiga sherik boʻl. Inson tashvishsiz yashayolmaydi. Uni oyoqqa turgʻizadigan ham, harakatga soladigan ham shu tashvishdir».
Sheriklarim jimgina oʻtirishipti. Ular ham menga oʻxshab tashvishini yoʻqotgan. Bu dunyoga gʻanimat, uch-toʻrt kunlik «mehmon» Oʻlmasning koʻnglini olish bilan yashadilar. Endi U Toshkentga hammamizning tashvishlarimizni olib ketyapti.
Qarang! Bu dunyoda tashvishsiz yashamoq naqadar zerikarli!
Hamid Gʻulom ikki tizzasiga shapillatib urib, oʻrnidan turdi.
— Endi nima qilamiz? Bu yerga birov kelolmasa, oʻzimiz biron joyga borolmasak, zerikib oʻlamiz-ku, Bitta yoʻl bor. Bu Baxtiyorning yoʻli.
— E, yashavoring-e, — dedi Baxtiyor. — Qandoq yashashni rassomlardan oʻrganish kerak.
Har galgidek Umarali 6u maslahatga xam koʻnmadi.
— Qoʻyinglar, shu paytda koʻnglingizga ichkilik sigʻadimi? Yaxshisi shaxmatmi, dominomi oʻynanglar.
Umaralining gapi oʻtmadi. Baxtiyor shishaning qopqogʻini tishi bilan allaqachon ochib boʻlgan edi.
U yoqqa agʻanadim, bu yoqqa agʻanadim, oxiri uxlab qolibman.
Tushimga Stalin kiripti. Yeli chiqib ketgan velosipedni yetaklab kelayotgan emish. Mendan, kamera yamaydigan ustaxona qayerda bor, deb soʻradi.
Shu payt qaydandir Anvar Eshonov paydo boʻldi. Hozir yamatib kelaman, deb velosipedni gʻildiratib ketdi.
— Men oʻlganimdan keyin Nikita oilangga xizmat qilib tursin, deb bitta mashina berib qoʻygan edi. Shuni ham Brejnev olib qoʻyipti. Qizimning velosipedini vaqtincha minib turibman. Bugun Toshkent televizorida Yormatov degan bittasi ogʻziga nima kelsa qaytarmay, rosa javradi. Goʻyo Gitler bir oʻzbek shoirini «Qizil maydon»da dorga osmoqchi boʻlganlar roʻyxatiga kiritgan emish. Bu roʻyxatdan xabarim bor. Razvedka bir nusxasini topib kelgan edi. Unda bir nechta davlat arboblari, sarkardalar, ixtirochilar qatorida Ilьya Erenburg bilan Ittifoq radiosining mashhur diktori Levitan ham bor. Agar tirik boʻlganimda oʻsha Yormatov deganni shaharning ovloqroq joyiga oborib, bironta qaragʻayga tilidan osib kelardim. Afsuski oʻlib ketganman-da, ilojim yoʻq.
Anvar kamerani yamatib keldi. Stalin «Velosiped minish sogʻliqqa foyda», deb qizining damskiy velosipediga minib joʻnab ketdi.
Umarali men bilan domino oʻynamoqchi boʻlib kirgan ekan, qutichasi qoʻlidan tushib ketib uygʻotib yubordi. Koʻrgan tushimdan garangsib turardim. Shunda Pushkinning «Nelar kelmas mudroq xayolga» degan soʻzlarini esladim.
Ertalab Oʻlmas Toshkent vokzalining deputatlar xonasidan telefon qildi.
— Domla, kecha bir ishni xom qilibmiz-da! Poyezd
Andijonda yarim soatdan ortiq toʻxtab oʻtishini aytish hech kimning esiga kemapti. Sizlar ham men bilan poyezdga chiqaversanglar boʻlar ekan. Gʻapporiy qaysi poyezd, kaysi stansiyada qancha turishini yaxshi bilardi. Ming xil tashvish bilan boʻlib, shu gapni aytish esidan chiqib qolgan boʻlsa kerak.
Lekin mening esimda bor edi. Umarbekov xotinim tumanda yoʻlga chiqib, sarson boʻlib qolmasin, siz shu yerda qolib unga poyezdda ketayotganimni albatta xabar qilib qoʻying, deb qayta-qayta iltimos qilganidan, demak, birga ketmas ekanmiz-da, deb tushunib bu gapni aytmagan edim.
— Bugungi poyezdda Andijonga kelib olinglar. Telefon qilib aytaman. Kutib olishadi, — dedi.
Unga bugun poyezdda borishning iloji yoʻqligini, Chust orqali keladigan poyezd Namanganga kirmay Chortokdan Uchqoʻrgʻonga burilib, keyin Andijonga yetmay turib «Xarkoʻp» qishlogʻidagi «Ikkinchi Andijon» stansiyasiga kelishini, qarshisidan keladigan har bir «qalangʻi-qasangʻi» sostavga qoʻl qovushtirib, yoʻl beradigan, juda noshud, juda epsiz poyezd ekanini tushuntirdim.
— Bir kun ming kun boʻlmas. Ertaga sen ketgan poyezdga chiqamiz, — dedim.
Saksoninchi yillarning boshlarida boʻlsa kerak, yozuvchilarning ijod uyida berilib ishlayotgan paytlarim. Koʻp qora kunlardan keyin endi tinchgina yashayman, deganimda Saidaxon olamdan oʻtib, bittagina qizim bilan ikkavimiz mungʻayib qoldik.
Ish bilan, yozuv-chizuv bilan ovunaman. Tirikchilikdan nolimayman. Mehnatimga yarasha qalam haqi olib turibman.
Qizimni uzatganman. Nevara ham koʻrganman. Ijod bogʻida tinchgina u-bularni yozib, betashvish yurgan paytlarim edi.
Uyushmamizning raisi Yashin aka men bilan gaplashish uchun atayin kepti. U gapni uzoq aylantirib, oxiri Abdulla Qahhorning bogʻini siz sotib oling, deb qoldi.
— Uni akademiyaning prezidenti Salohiddinov sotib olgan edi. Ikki-uch kundan beri koʻrinmay qoldi.
— Yuqoridagi eng katta aka, bu bogʻda faqat yozuvchi yashashi kerak, Salohiddinovga yotigʻi bilan aytinglar, koʻchib ketsin, dedilar.
— Nima uchun men bu bogʻni olishim kerak. Mendan boshqa yozuvchi yoʻqmi? — dedim xayron boʻlib.
— Ularning puli yoʻq. Har qalay sizning belingiz baquvvat.
— Choʻntagimdagi pullarni sanab yurgan ekansizlar-da.
Yashin aka nima deyishini bilmay oʻngʻaysiz bir holga tushdi.
— Bekorga ovora boʻlibsiz, oqsoqol. Kibriyo opa boqqa allaqachon xaridor topib qoʻygan. Oʻrta osiyo va Qozogʻiston musulmonlarining diniy nazorati raisi muftiy Ziyovuddinxon Boboxonov odamlari bilan kelib qayerga azon aytadigan minora, qayerga yozlik minbar qiligani moʻljallab ketishdi.
Yashin akaning bu gapdan xabari yoʻq ekan boʻshashib qoldi. Ijod uyi direktorining kabinetiga kirib qayergadir telefon qilmoqchi boʻldi, boʻshashib qaytib chikdi.
— Kattamiz band ekanlar, gaplasholmadim. Bugun albatta gaplashib bu savdo-sotiqni toʻxtattiraman...
Gapimiz chala qolib, Yashin aka shaharga joʻnab ketdi. Ertasiga u yana keldi.
— Katta rahbarimizga bogʻni siz olayotganingizni aytdim. Ma’qul, dedilar.
— Men sizga bogʻni olaman, deb aytganim yoʻq edi-ku.
Yashin akaning jahli chiqqandek boʻldi.
— Xoʻp deysizmi, yoʻq, deysizmi, endi foydasi yoʻq. Gʻisht qolipdan koʻchgan.
— Olmayman. Menga kichkinagina bogʻcha boʻlsa yetadi. Bu katta bogʻni eplolmayman. Olma sotib, shoftoli sotib tirikchilik qilish qoʻlimdan kelmaydi. Men yozuvchiman, bogʻbon emasman. Bola-chaqam koʻp boʻlsa boshqa gap edi... Uygʻun aka anchadan beri boqqa koʻz tikib yuripti. Ushanga sotinglar.
— Abdullajon Uygʻunni xush koʻrmasligini bilasiz-ku. Kibriyoxonim oʻlaqolsa unga bogʻni sotmaydi. Siz gapdan qaytmang, Katta aka bir gapini ikki qiladiganlarni yoqtirmaydi.
Ana shundan beri tinchim buzilgan. Kibriyoxonim tezroq oldi-sottini rasmiylashtirib qoʻyaylik, deb tiqilinch qila boshladi.
Hujjat qoʻlimga tekkandan yigirma kun oʻtar-oʻtmas bogʻ agʻdar-toʻntar boʻlib ketdi. Shundoqqina ayvon toʻgʻrisiga ijod uyi uchun yangi koʻp qavatli bino qurish ishlarini boshlab yuborishdi. Mendan oʻn metrcha narida togʻ-togʻ tuproq uyumlari paydo boʻldi. Yangi binoning podvali uchun yiqilib tushgan odam sogʻ chiqishi gumon xandaqlar qazildi. Ishni kanalizatsiyadan boshlash kerak ekan. Bogʻimning qoq belidan ikki tegirmon suv yuradigan transheyalar qazib, quvurlar yotqizishdi. Qancha mevali daraxtlar qoʻporib tashlandi. Daraxtlarning ildizlari ochilib koldi. Transheya qazigan traktor betoi devorni parchalab chiqib ketgancha qaytib kelmadi. Quruvchilar tushlikni bogʻimga opkirib, gullar orasida yonboshlab ovqat qiladilar. Ular oʻzlari bilan olma olib ketish uchun xalta, uzum olib ketish uchun paqir koʻtarib kelishgan.
Traktor kavlab, koʻmmay tashlab ketgan transheyalar suvga toʻldi.
Yashin akani qidirib uyushmaga bordim.
— Boshimga bu kulfatlarni siz soldingiz. Bogʻ vayronaga aylandi, — dedim.
— Tashvish qilmang. Hammasini toʻgʻrilaymiz. Qurilish ministriga aytaman. Hamma ish orasta boʻladi.
Quruvchilar bogʻni «oʻziniki» qilib olganlar. Anorlarni xom-xatala uzib olyaptilar. Shigʻil meva qilgan toʻrt tup behining shoxlari yalangʻoch boʻlib qoldi.
Sarvar Azimov ijod uyiga xech kimning mashinasi kiritilmasin, bogʻni mashina turadigan avtostoyanka qilamiz, degan topshiriq beripti.
Yashin aka va’da qilgan qurilish ministri odamlari kech kuzda yomgʻir avjga chiqqan, hammayoq pilch-pilch loy boʻlib ketgan paytda keldi. Transheyani koʻmishga kelgan traktorning oʻzi loyga tiqilib qoldi. Uni boshqa traktor shatakka olib opchiqib ketdi.
Bu bogʻ boshimga bitgan balo boʻldi. Matyoqub Qoʻshjonov bogʻning hech joyi oʻzgarmasin, uni muzey qilamiz, deb gapirmagan majlis, yozmagan gazeta qolmadi.
Quruvchilar bogʻni vayron kilib, daraxtlarni qoʻporib tashlayotganlarida, olmayu anorlarni shoxi bilan sindirib qop-qop qilib olib ketayotganlarini koʻrib turib, nega indamadi? Bogʻ oʻrtasidan kanalizatsiya oʻtqazib hammayoqni qazib tashlaganda, devorlarni buzib, suv bostirib tashlaganda, nega bunday qilyapsizlar demadi?
Yangi korpusni qurayotgan ishchilar, ustalar gullarni payhon qilib uzumlarni yashiklarga solib, anorlarni, behilarni qop-qop qilib olib ketayotganlarini koʻrib turgan «Abdulla akaning himoyachisi» Matyoqub nega churq etib ogʻiz ochmadi? Agar shunchalik joning achishayotgan ekan, bogʻni talonchilardan himoya qilmaysanmi!
Yoʻq, unday qilolmaydi. U faqat qayerda majlis boʻlsa atayin borib, bogʻni Said Ahmad vayron qilyapti, deb dod solishni biladi.
Bu xali holva ekan. Eng tashvishli, eng qiyin savdo qor yoqqanda boshlandi. Ertalabgacha ayvonni tizza boʻyi qor bosadi. Darrov kurab tashlamasang, ustiga yana qor yogʻib belinggacha chiqadi. Taxta polga muzlab yopishib qolgan qorni kurab boʻlmaydi. Garajning tomi ham shu ahvolda. Garajga mashina qoʻyib boʻlmaydi. Taxta orasidan oqib tushadigan qor suvi loyqalanib mashinani tanib boʻlmaydigan qilib yuboradi.
Ayvon panjaralarini olib tashlab, bir stol boʻyi gʻisht devor qildik. Tepasiga to shiftgacha rom oʻrnatib oyna soldirdik. Boʻyab bir chiroyli qilib qoʻyganimiz Kibriyo opaga yoqmadi.
— Abdulla akangizni eslatadigan hech narsa qolmapti. Hatto shiftdagi fanerni ham boshqatdan boʻyatibsiz.
Jahlim chiqqanini koʻrib, Kibriyoxonim sal-pal tushungandek, besh-oʻn kun indamay, ishlarimdan xato topmay yurgandek boʻldi.
Toʻqson uchinchi yili Abdulla akani xotirlab jonliq soʻyib, u kishini qadrlaydigan yetmishdan ortiq odamni chaqirib, dasturxon yozdim.
Kibriyo opa dasturxonimiz quruk boʻlmasin, deb gaz plitada elliktacha patir-qatlama yopib berdi. Qarindosh-urugʻlarimdan ayollar xilma-xil pishiriqlar koʻtarib kelishdi. Dasturxonda piyola qoʻyishga xam joy qolmadi. Shu bugun soʻyilgan qoʻyning ichagidan hasip solingan.
Kibriyo opa oʻtirganlar oldiga borar, patir qandoq boʻpti, qatlama qandoq boʻpti, yoqdimi, deb birma-bir soʻrardi.
Ulmas kulibgina opaning harakatlarini kuzatib oʻtiripti.
Kibriyo opa ijod uyining eski binosida dam olishga kelgan. Boloxonaga chiqib yo boʻlmasa lipa tagida boqqa qarab nimalarnidir oʻylab oʻtiradi.
Bilaman, bu bogʻda, uyda, ayvonda uning yoshligi, eng baxtli, osuda, beozor kunlari oʻtgan. Shu daraxtlarni, shu gullarni oʻz qoʻli bilan ekkan. Ularni koʻrganda Abdulla aka bilan birga kechgan mas’ud kunlar jonlangandek boʻladi. Shuning uchun bu joyda hamma narsa oʻsha paytdagidek boʻlishini istaydi.
Opa daraxtlar ham odamga oʻxshab qarishini, qurib oʻtinga aylanishini tasavvur qilolmaydi. Koʻp daraxtlar qarib, umrini tugatgan. Quruvchilar qanchadan-qanchasini qoʻporib tashlaganlar. Uch tup qaragʻaydan boshqa u ekkan daraxt qolmagan.
Faqat garaj biqinidagi Abdulla aka yaxshi koʻradigan, negadir chumchuq choʻqimaydigan, hozir qarib hosildan qola boshlagan gilosdan kurtak olib, olchaga payvand qilganman. Uni mehmonlar oʻtiradigan joy yoniga ekib, bemalol qoʻl choʻzib uzib olsa boʻladigan, shoxlari dasturxon ustiga egilib turadigan qilib oʻstirganman.
Uygʻun olamdan oʻtgandan keyin u yashagan dachani Oʻlmasga berishgan edi. U bilan har kuni koʻrishib turamiz. Bugun Oʻlmas, bir osh qilmaymizmi, deb qoldi.
— Yangi soʻyilgan qoʻy goʻshti solamiz.
— Boʻpti. Qibrayga chiqib, qoʻchqor goʻshti topib kelamiz, — dedim. — Sovliqning yogʻi oshni buzadi.
Ikkovimiz Qibrayga bozor qilgani chiqib ketdik. Qibraydan to Qizil koʻprikkacha beshta goʻsht doʻkonida faqat sovliq goʻshti bor ekan. Qizil koʻprik samovarchisi juda shinavanda odam. Uyida doim qoʻchqor soʻyib choyxonaga olib chiqadi. U bizni koʻriboq, bitta choyni ermak qilib turinglar, hozir bolalar olib chiqishadi, deb oldimizga choy bilan patnisda u-bu keltirib qoʻydi.
Kattakon dasturxonda ikki kishi hali suyagiga bolta tegmagan yalangʻoch qoʻchqorni koʻtarib kelishdi.
— Yogʻidan besh kilo, goʻshtidan ikki kilo, toʻshining hammasini shilib berasiz, agar tozalangan poʻstdumba topilsa, undan ham biron ikki kilo...
U chakkasini qashlab bir oz turib qoldi.
— Tozalangan poʻstdumba 6or-u, ammo birovning buyurtmasi edi-da. Mayli, sizlarga buyurgan ekan. Bozordan toʻgʻralgan sabzi olmanglar. Ichi poʻk boʻlib qolgan sabzilarni toʻgʻrashadi. Abdujabbor ogʻayningizni oldiga kiring. Togʻdan zoʻr sabzilar oldirib kelgan. Suvning narigi beti — sabzavot bazasi. Boshligʻi Abdujabbor ogʻayningiz-ku. Soʻrasangiz yoʻq demaydi.
Bazaga kirdik. Abdujabbor Abdulla akani xotirlash kuni Oʻlmas bilan tanishib qolgan edi. Bizni koʻrib sevinib ketdi. Unga maqsadimizni aytdik.
— Bizda kilolab mol sotilmaydi, necha qop sabzi kerak? — dedi kulib. — Rizqi ulugʻ odamsizlar-da, qor tagiga bostirilgan sabzilardan oʻtgan kuni besh-olti qop oldirib kelgan edim. Bir qop yetadimi? E, unaqa maydakash boʻlmang-da, xech boʻlmasa yarim qop olib ketinglar. Oʻratepaliklar qorga aralashtirib koʻmib qoʻygan sabzilarni bojxonadan oʻtkazolmay, oʻtgan kuzdan to shu kungacha saqlab oʻtirishipti.
Abdujabbor mashina yukxonasini oʻzi ochib, yarim qop sabzini qoʻydi. Karton qutida yana nimalarnidir joyladi.
— Oʻlmasjon selitrli narsa yemasin. Alohida buyurtma qilib ektirgan bodring, pomidorlardan qoʻydim. Sijjak ariqlarining boʻyida hali ham yalpizlar koʻkarib turipti. Aytinglar, nima ovqat qilishsin?.. Qozogʻistondan vagon kutyapman-da, boʻlmasam oʻzim borib osh qilib berardim.
Bir bola ikki boylam jambil olib keldi.
Abdujabborga rahmatlar aytib, orqaga qaytdik.
Ishimiz oʻng kelganidan suyunib, qaytib keldik. Lipa tagida ijod uyining direktori Sergey bizni kutib oʻtirgan ekan.
— Kibriyo opa boqqa kirib ketganiga bir soatdan oshdi. Haligacha chiqmadi. Xavotir olyapman. Orqasidan kirgani xijolat boʻlib oʻtiribman.
Kibriyo opa archa tagida oʻtirardi. Ikki koʻzi jiqqa yosh. Bizni koʻrib, koʻzlarini artib oʻrnidan turdi.
— Shu archalarning urugʻini Qrimdan opkelib ekkandim. Oltita urugʻdan toʻrttasi unib chiqdi. Qarang, qandoq katta daraxt boʻlib ketgan.
Kibriyo opa sabzi toʻgʻrab berdi. U bunaqa sersuv sab-zini qaydan topganimizga hayron. Unga bir ishqiboz oshpazning palovga bergan ta’rifini aytib berdim. «Devziraning guruchi, qora qoʻchqorning goʻsht-yogʻi, qurbaqa minmagan sabzi, chumchuq siymagan oʻtin topsang, osh oshdek boʻladi». Bugun shu odam aytgan osh boʻladi-yov!
Oʻlmas bilan ikkovimiz tunuka oʻchoqqa qozon qoʻyib, oshga urinib ketdik. Bundan biron oy oldin yogʻli qoʻchqor goʻshtini ziralab, muzlatgichda saqlab yurardim. Oʻshandan toʻrt boʻlagini olib chiqdim. Dogʻlangan yogʻda qizartirib olib qoʻydim. Vaqirlab qaynayotgan zirvaqda to shoʻri chiqib ketguncha qaynatib, yana olib qoʻydik.
— Oshni oʻzim damlay, maylimi, — dedi Oʻlmas. —Anchadan beri kapgir ushlamagandim.
Damlashga yetilgan guruch ustiga sur goʻshtlarni qoʻyib, noyob qashqar zirasidan bir chimdim sepdi. Hammayoqni xushboʻy zira hidi tutib ketdi.
Ana shundan keyin dam tovoqni osh ustiga bostirdi.
Oʻlmas koʻk qalampirni yaxshi koʻrardi. Lekin uning qalampir yeyishi mutlaqo mumkin emasdi. Zuhro hech boʻlmasa mazasi oʻxshaydi-ku, deb bitta koʻk bulgʻor qalampirini avval bir tishlab koʻrib, keyin mayda qilib toʻgʻrab shakarobga soldi.
Endi yarim soatlardan keyin oshni suzamiz...
Telefon jiringladi. Trubkani oldim. Tilidan kavkazlik ekani bilinib turgan bir kishi, iltimos, Zuhro Umarbekovani chaqirib bersangiz, dedi.
Zuhgx) u bilan uzoq gaplashmadi. Trubkani qoʻydi.
— Ulmas aka, ertaga Moskvada sizni davolayotgan mutaxassislarning oxirgi maslahat yigʻini boʻlar ekan. Levon Rubenovich Pogosov bilan yetib borishimiz kerak emish. Soat toʻqqiz yarimdagi samolyotga joy olishibdi.
Oʻlmas oʻrnidan turdi.
— Qani, ketdik, Zuhro, — dedi.
— E, shoshma, oshni yeb keyin ketasan. Atigi yarim soat kutgin.
— Oʻlmas, bir choʻqim osh yeb keting, — deb yalindi Zuhro. — Shoshilmang, hamma ishlaringizni oʻzim taxt qilaman.
— Dachaga kirib kitoblarimni, qoʻlyozmalarimni olishim kerak. Uyga qarab turadigan odam topishimiz zarur. Ish koʻp. Ulgurmaymiz.
— Bogʻda ukangiz Akmaljon kolyapti-ku. Uyda singlingiz Mavjudaxon qoladi.
Baribir Oʻlmasni gapimizga koʻndirolmadik.
Dam tovoqni ochib, xil-hil boʻlib ketgan sur goʻshtlarni ikkita non orasiga qoʻyib, qogʻoz paketga soldim. Abdujabbor berib yuborgan narsalarni qaytadan korobkaga joylab koʻydim. Zuhro «Vinogradnmy sok» shishachasini opchikib, siqqancha shakarob solib oldi.
Oʻlmasga osh yeyish nasib qilmadi.
«Nasib qilsa kelar Shomu Irokdin, nasib qilmas ketar qoshu qoboqdin» degan hikmatni esladim.
Oʻlarni Kibriyo opa bilan lipa tagigacha kuzatib chiqdik.
— Rizqinglar uylaringdan uzilmasin, — deb orqalaridan qarab qoldik.

* * *
Oʻlmasni Yozuvchilar bogʻidagi lipa tagida Kibriyo opa bilan ikkovimiz kuzatib qolgan oʻsha kun toʻqson uchinchi yilning ikkinchi sentabri edi.
Ana shundan keyin uni bir marta koʻrdim xolos. Uning juda ham oz qolgan umri hali Moskva, hali Toshkent kasalxonalarida chidab boʻlmas uqubatlarda oʻtayotgan edi.
Oʻsha kuni Oʻlmas mening yordamimsiz oʻzi osh damlayotgandi. Uning eng qadrdon doʻstlaridan biri Turgʻun Azizov «Jiguli»sini choʻgʻi tortib yerga tushirilgan oʻchoq oldigacha haydab keldi. U oʻrindiqdan kattaligi patnisdek qoʻshqavat fanera olib Ulmasga uzatdi. Oʻlmas kapgirni menga berib fanerani oldi. Bu Oʻlmasning tizzaga qoʻyib xat yozishi uchun, qayoqqa borsa chemodanda olib yursa boʻladigan qilib tayyorlangan maxsus «yozuv stoli» edi.
Oʻlmas Moskva kasalxonasida qolgan, unga qanchadan qancha quvonch bergan, qoʻlingizdagi «Qizimga maktublarni» hadya qilgan yozuv stolining eshigini xizmatchilar endi axlatga qoʻshib qaygadir oborib tashlagan boʻlsalar kerak degan gumonda edi.
Turgʻunning 6u sovgʻasi Oʻlmasga najot «eshigi» boʻlib tuyulgan edi.
Zuhro shamolni ravo koʻrmay, sovqotganda nafasi bilan isitib Umidani yalab-yulqab oʻn sakkiz yoshga yetqizib keldi.
Umida orzu-armonlardan bino boʻlgan bir sabiy. Oʻlmasning ruhi uni hamon gʻoyibdan turib parvarish qiladi.
Bugun u tengdoshlari qatori buyuk dargoh — Mirzo Ulugʻbek nomidagi Oʻzbekiston Milliy universiteti ostonasiga qadam bosadi. Bu Oʻlmasning orzusi edi. Ota orzusi, ota niyati, ota tilagi albatta ijobat boʻladi.
Hozir uni dadasining ruhi kuzatib kelyapti.
Umida endi katta qiz boʻlib qolgani uchun Zuhro uning universitetga qandoq kiyinib borishini oʻziga qoʻyib berdi.
Zuhro unga qarab ishqilib bolamga koʻz tegmasin-da, deb birdan ulgʻayib qolgan qiziga mehr bilan qarab turardi.
Universitet hovlisi uzoq-yaqindan kelgan yigit-qizlar bilan gavjum. Zuhroni ham, Umidani ham hech kim tanimaydi. Lekin negadir hammaning koʻzi ularda edi.
Shivir-shivir boshlandi.
— Oʻlmas Umarbekovning qizi.
— Xuddi dadasining oʻzi-ya!
— Dadasiga judayam oʻxshar ekan.
Umidaga, dadasiga oʻxshar ekan, degan soʻz yoqardi. Shu gapni aytgan qizga qarab jilmayib qoʻydi.
Bir qiz ular oldiga keldi. Bu bizga tanish Gʻupra. Hozir esa «Sevgim-sevgilim» toʻgʻrisida diplom ishi yozayotgan Gʻapura Sanaqulova edi.
Endi uni tanib boʻlmasdi. Shahar hayoti boshqacha qilib yuborgan. Qirda bugʻdoy oʻrib yurganda qorayib, sopolga oʻxshab qalinlashib ketgan yuzi, piyozdek qavat-qavat lablari asli holiga qaytgan. Boʻgʻilib chiqadigan ovozi ham mayinlashgan. Bunaqa bachkanalik namunali studentga yarashmaydi deb tilla tishini oldirib qoʻygan. Ogʻir mehnat hamda shafqatsiz munosabatlar qoldirgan izlarni poytaxt hayoti yuvib tashlagan edi.
Qarang-a, u juda chiroyli qiz ekan. Oʻtdek chaqnab turgan koʻzlari, qoramagʻiz yuzlari yigitlarning esini ogʻdirardi.
Onasi xotinlarning chirmanda chalib «Yor-yor, yorona»lar aytib, yigitlar karnay-surnaylar, qiyqiriqlar ostida Sanaqul polvonga uzatilgan edi. Ular qovushgan kunning ertasi «yuz ochdi»da qaynotasi «baxtli boʻling, uvali-juvali boʻling» deb sovgʻa qilgan tilla toʻgʻnogʻichni onasi eng noyob esdalik deb saqlardi. Har gal qoʻliga olib qaraganda oʻsha unutilmas tong xuddi koʻzni qamash-tiradigan nur orasida koʻringandek boʻlardi.
Gʻupra onasi oʻlganda Yozyovonga yeldek uchib bordi. Barcha marosimlarni togʻasi bilan kam-koʻstsiz oʻtqazdi. Akasi Aliqul portnoy sarf-xarajatlarga aralashmay «bez» boʻlib turaverdi.
Onasi yer-koʻkka ishonmaydigan oʻsha toʻgʻnogʻichni janoza kuni kelin ayasining yoqasida koʻrib Gʻupra ich-ichidan yigʻlagan edi.
Akasi Aliqul portnoy, onasining xay-xaylashiga qaramay uning qiynalib ishlab, qiynalib oʻqigan paytlarining yodgori «Oltin medalini» sandiqdan opchiqib ketib xotiniga qoplama tish qoʻydirib berganda Gʻupra vujud-vujudini muz qoplab, telbaga oʻxshab qolgandi.
Endi uni Yozyovonga bogʻlab turgan hamma iplar uzilib boʻlgan edi.
U Yozyovonga kim uchun boradi? Xasis akasini, onasidan qolgan yagona yodgor toʻgʻnogʻichni aza kuni taqib yurgan yuzsiz Yalpiza yangasini sogʻinib boradimi?
Akasining «Oʻzimning yalpizdekkinam», deb erkalashlarini qoʻmsab boradimi?
Togʻasi Toshkentga kelganda «opaginamdan yodgorim» deb, oʻzi oʻstirgan nihoyatda hidi oʻtkir xandalaklar, «shakarpalak» qovunlar, qogʻoz qutida «ingichka bel» uzumlar, yogʻli patirlar olib keladi.
Musofir yurtda pulsiz yurma jiyan, deb sumkasiga siqqancha pul tiqishtiradi.
Gʻapura Sanaqulova qoʻli ochiq qiz edi. U togʻasi kelib ketgan kuni diplom yozayotgan qizlarga, oʻgʻil bolalarga dasturxon tuzab «bazmi jamshid» qilib berardi. Uning dugonalari, oʻrtoqlari xam «Togʻamiz qachon kelarkinlar» deb yoʻl poylaydigan boʻlib qolgandilar.
Diplomant Gʻapura Sanaqulova universitet gazetasida oʻqishga xalaqit bermaydigan kechki paytlarda muharrir yordamchisi boʻlib ishlardi. Stipendiya hamda gazetadan oladigan tuzukkina maoshi ichmaydigan, chekmaydigan 6u qizga bemalol yetib ortardi. Koʻpincha u dugonalarini kafega opkirib yayratardi.
Togʻa Surxondaryoning qaysidir qishlogʻida tomorqasiga bozorgir xandalaklar, chilgi qovun-tarvuzlar ekib yaxshigina daromad oladi. «Dalnoboyshik» shoferlarga, samolyoti koʻpincha yuksiz qaytadigan uchuvchilarga koʻtarasiga sotadi.
U yantoqqa tarvuz payvand qilish sirini mukammal egallagan mirishkor dehqon. Hech qanday sarf-xarajatsiz, oʻzidan-oʻzi xosil tugʻadigan bu beminnat yantoq-tarvuzdan moʻmaygina daromad oladi. Sibir tomonlarda ichi anor donasidek qip-qizil, pirojniyning kremiga oʻxshash ajab gʻalati ta’mli 6u tarvuzlarga «Rayskiy arbuz» deb nom qoʻyib olganlar.

* * *
Ichkaridan bilagiga «navbatchi» deb yozilgan bogʻich taqqan kishi chiqib, soat oʻn ikkida universitetga kiruvchi abituriyentlarni test sinoviga chaqiramiz. Birinchi, ikkinchi hamda uchinchi gruppalar ichkariga bir vaqtda kiritiladi. Qoʻllaringizda bitta gunafsharang ruchkadan boshqa hech narsa boʻlmasligi kerak, — deb ogohlantirib kirib ketdi.
Koʻpchilik yigit-qizlar shoshib kafe tomon ketdilar. Ovqatni oʻzlari bilan olib kelganlar skameykalarga oʻtirib, ba’zilari tik turgancha ovqatlana boshladilar.
Zuhro sumkasida olib kelgan kotletlarni qizi oldi-ga qoʻydi. Umida semirib ketishdan qoʻrqib ovqatni kam yerdi, onasi zoʻrlab uchta kotletni zoʻrgʻa yedirdi.
— Bilaman, test imtihoni juda uzoq davom etishi mumkin. Yaxshilab qorningni toʻygʻizib ol.
Zuxro jimjilogʻi bilan yeng uchini koʻtarib soatiga qaradi. Uch minuti kam oʻn ikki.
— Endi siz ketavering, opa, — dedi Gʻapura, —sinov tugashi bilan Umidani oʻzim uyga oborib qoʻyaman...
— Ichkariga kirsin, keyin ketaman, — dedi Zuhro.
Umida kirib ketayotganda Zuhro uni bagʻriga bosib:
Dadangni arvohi qoʻllasin, bolam, deb koʻzida yosh bilan orqasidan qarab qoldi.
Gʻapura Zuhroni taksiga oʻtqazib joʻnatib yuborgandan keyin yotoqqa qaytib keldi.
Yotoqni handalak hidi tutib ketgan edi. U yotoqdagi qizlar handalak hidiga chidab turolmay sb qoʻyishlari mumkin, deb xavotir olardi. Hatto qizlarga, agar handalakni yeb qoʻysanglar hammanglarni yoppasiga munkillagan cholga erga berib yuboraman, deb xazil qilgan edi.
U qogʻoz qopga ikkita qovun, ikkita «Rayskiy arbuz» hamda shu oxirgi bir dona qolgan handalakni joylab qop ogʻzini yaxshilab boylab qoʻydi.
Bu narsalarni Gʻapura Zuhro opamning ham ogʻzi tegsin deb asrab qoʻygan edi.
Test imtihoni boshlanganiga ham ikki soatdan oshay deyapti. Ikkita qiz yigʻlab chiqib ketdi. Shpargalka bilan ushlanib qolgan boʻlsa kerak. Bir abituriyent bola ham qovoq-dimogʻi osilib chiqarkan, orqasiga qarab, shu universitetda oʻqimasam kunim oʻtmaydimi, boshqa institutga hujjat topshirganim boʻlsin-e, deb toʻngʻillab trolleybus bekati tomon ketdi.
Boyatdan beri jevachka chaynab oʻtirgan gʻirvonlik bola meni Soyib Xoʻjayev yubordi, deb kepti. Tayinlab qoʻyganman. Borsang oʻzlari imtihondan oʻtqazib studentlik biletini qoʻlingga berishadi, ikki oylik stipendiyani olish esingdan chiqmasin, deb qayta-qayta tayinlab yuboripti. Navbatchi bu soddagina, laqmagina bolaga oʻziga yarasha muomala qiladi.
— Toshbolta oshiq erta-mettan kelib, studentlik biletingiz bilan stipendiyangizni olib ketganlar, deb uni qaytarib yuboradi.
Test imtihonlari soat toʻrtgacha davom etdi. Abituriyentlar toliqib, suvsab, tinkalari qurib qaytib chiqishdi. Umida ham hech qachon bu darajada charchamagan,qiynalmagan edi. U test savollariga shoshilmay, puxta oʻylab, fikrini bir yerga jamlab, blankalariga bilib-bilib belgi qoʻydi. Taxminan ikki joyda xato qilgan boʻlishim mumkin, degan gumondan koʻngli gʻashlandi.
Buxoro respublikasining moliyaviy hayoti Sadriddin Ayniyning «Sudxoʻrning oʻlimi» asarida qanday aks etgan, uni qaysi olim batafsil tahlil qilgan, degan savolga Umida ikkilanibroq dilida javob tayyorladi. Akademik Otaboy Eshonov, professor Hikmat Sobirov...
Otaboy Eshonov respublikaning ijtimoiy hayoti, davlat tuzumi toʻgʻrisida ilmiy ish yozgan. Uning doktorlik dissertatsiyasi xam shu hakda. Demak u moliya ishlarini yoritmagan. Professor Hikmat Sobirov hatto «Sudxoʻrning oʻlimi» toʻgʻrisida qator-qator taqrizlar e’lon qilgan. Umida savolga «Hikmat Sobirov» degan belgi qoʻygan edi.
Oʻzi qoniqmagan ikkinchi javobi Eleonora Voynichning «Soʻna»romani toʻgʻrisida.
Artur ismli nikohsiz tugʻilgan, otasining kimligini bilsa ham oshkor qilmagan yigit «Soʻna» taxallusi bilan faol revolyutsion yashirin kurash olib boradi. Uning otasi kim edi? Ismi qanaqa edi, degan savolga «Kardinal Montanella» degan belgi qoʻyishi kerak. Ammo shu paytgacha aniq bilgan Montanella nomi shu topda sira tiliga kelmasdi. Oʻyladi, oʻyladi, tili uchida turgan 6u nom qaysarlik bilan men, deb aytmadi. Umida noiloj «Otasi Kardinal edi», deb belgi qoʻydi. Shunday yozdiyu koʻzidan yosh oqib ketdi.
Gʻapura avtomatdan Zuhroga qoʻngʻiroq qildi.
— Ketyapmiz. Hozir chiqdi, — dedi.
U tomondan, tez kelinglar, oshga gurunch solaveraman, degan ovoz keldi.
Kogʻoz qopdagi qovun-tarvuzlarni koʻtarib, taksi toʻxtaydigan joyga kelishdi.
Taksi shoferi har narsaga qiziqadigan yigit ekan. Mashina salonini tutib ketgan handalak hidini iskab.
— Nimani hidi kelyapti, juda yoqimli hid... — deb soʻradi.
— Meni hidim, — dedi Gʻapura kulib.
Shofer, hidingiz oʻzingizga, oʻzingiz hidingizga oʻxshar ekansizlar, dedi.
Shu paytgacha chehrasi ochilmay kelayotgan Umida haxolab kulib yubordi.

* * *
Bugun Muqimiy nomidagi teatrda «Fotima va Zuhrolar» tomoshasining takdimot marosimi boʻladi. Unga barcha teatrshunoslar, yozuvchilar, deyarli hamma teatrlarning rejissyorlari, atoqli artistlar hamda Oʻlmasning qarindosh-urugʻlari, yor-birodarlari taklif qilingan.
«Sharq Yulduzi» jurnalida yaqinginada e’lon qilingan Oʻlmas Umarbekovning «Qizimga maktublar»i rejissyor Rustam Ma’diyevga yoqib qoldi. Bu «Xat» uning yuragiga oʻt tashladi. Uni sahna asari yaratishga undadi va nihoyat p'esani yozib teatr jamoasiga oʻqib berdi. Jamoa ishtiyoq bilan repetitsiyaga kirishib ketdi.
Taqdimotga kelgan Oʻlmasning rafiqasi Zuhro, singillari Mavjuda bilan Hamida, ukasi Akmaljon hamda qizi Umidaxonlar «Fotima va Zuhrolar»ni nihoyatda qiziqib tomosha qildilar.
Umida sahnada yuz berayotgan voqealarga qiziqib ketib, qimirlamay oʻtirardi.
U dadam oʻzi yozgan asarini oʻzi koʻrmadi, deb oʻkinib oʻtirardi. Dadajonimni xursand qilolmay qoldim, degan bir armon yuragini timdalardi.
Yonida jimgina tomosha koʻrayotgan onasiga burilib sekingina dedi:
— Dadam tirik boʻlganlarida chet el mashinasi olib berardim...
Bu Umidaning dadasiga yurak-yurakdan chiqqan siz mening jonimdan aziz dadamsiz, sizga perosi tilladan ruchkalar, zoʻr galstuklar, yaxshi sigaretalar olib beraman, sizni hech kimga bermayman, degan ma’nodagi e’tirofi edi.
Hayajondan Zuhroning mijjalariga yosh toʻplandi. Bir kiprik qoqsa yuzlarini yuvib ketadi. Zuhro esa bu yoshlarni kiprikda kuch bilan ushlab turipti.
Sahnada kechayotgan ogʻir, yuraklarni larzaga soladigan voqealardan hayajonlanib yigʻlab yubormasin, deb Mavjuda ammasi uni bagʻriga bosib oʻtirardi. Umida oʻzini tutdi. U esi kirib qolgan, oʻzini bosib olgan, balogʻat yoshidagi qiz edi.
Spektaklь tugagandan keyin muhokama boshlandi. Hammaning, yozuvchilarning ham, teatrshunoslaru rejissyorlar hamda artistlarning, hatto oddiy tomoshabinlarning ham fikri deyarli bir xil. Biri-birini toʻldiradigan samimiy, halol gaplar boʻldi. Modomiki takdimotga keldingmi, «bilagʻonliging»ni koʻrsatib qol, deb gapni choʻzadiganlar xam boʻldi.
Mashinada uyga qaytishar ekan, Umida Oʻlmasning ukasi Akmaljonning qullaridan maxkam ushlab oldi. Qoʻllarining tomir urishidanmi, nimasidandir dadasining qoʻliga oʻxshatdi. Bu qoʻl, bu tomir urishlar unga dunyo-dunyo quvonch bagʻishlagan beozor kunlarni qaytarib kelgandek edi.
Uning nafasi, sigaret tutunining isi, xatto Oʻlmas ba’zi-ba’zida suvga tomizib ichadigan allaqanday dori hidi dimogʻiga urilayotganga oʻxshardi.
Umida opasining boʻynidan mahkam quchoqladi.
— Opajon, endi sizni hech xafa qilmayman. Judayam yaxshi narsalar olib beraman. Mundanam chiroyli boʻlib ketasiz.
Bu gaplarga Zuhro chidab turolmadi, yigʻlab yubordi.
— Yigʻlamang, siz mening bittayi-bitta opajonimsiz, oyijonimsiz. Dadamning oʻrniga qolgan dadajonimsiz. Koʻrasiz, sizni koʻgʻirchokdek kiyintirib qoʻyaman. Ayting, Akmal amakim ketmasinlar. Biznikida qolsinlar...
Ertalab nonushta oldidan bir vaqtlar Zuxro tugʻilgan kunda Oʻlmas sovgʻa qilgan brilliant koʻzli zirakni Umidaning qulogʻiga taqib qoʻydi.
Umida ikki qulogʻini ushlagancha tryumo oynasiga oʻzini solib koʻra boshladi. Nahorlik shirguruchdan bir qoshiq ogʻziga solib yana yugurib borib oʻzini oynaga soladi. Hamidaning oldiga kelib, ammajon, yarashibdimi, deb soʻraydi. Hamida judayam, deb uning yelkalarini si-lab qoʻyadi.
— Hammanglarni yaxshi koʻraman, — dedi Umida.
U shirguruchni yeb boʻlgach, qulogʻidan ziraklarni chiqazib Zuxroning qoʻliga berdi.
— Opajon, meni kechiring. Men bunaqa narsalarni unchalik yaxshi koʻrmayman. Hozir siz xursand boʻling, deb taqib koʻrdim. Kinostudiyaning fotografi kichkinagina qilib ishlab bergan dadamning surati bor. Shuni medalьonga oʻrnatib boʻynimga osib yurmoqchiman. Xafa boʻlmayapsizmi, opajon.
Umida London universiteti qoshidagi litseyning eng qobiliyatli talabalaridan biri. Axloqi, oʻzini tutishi, darslarni oʻzlashtirishi universitet rahbariyatiga ma’qul edi. Butun diqqat-e’tiborini oʻqishga bagʻishlagan Umida toʻrt yillik oʻqishni uch yilda tugatib bakalavr unvoni olish xukuqini qoʻlga kiritdi.
Zuxro qizini muborakbod qilgani Londonga bordi. Bakalavr libosini kiygan Umidani ham dadasi, ham oʻz nomidan tabriklab bagʻriga bosdi.
Universitet hamda litsey professorlari, oʻqituvchilari shunday qobiliyatli, odobli qiz oʻstirgani uchun unga rahmatlar aytishdi.
Buyuk Britaniyaning bu sershovqin, gavjum poytaxtida Zuhro ilgari ham bir boʻlgan. Oʻlmas bilan beozor, betashvish, baxtiyor kunlarida buyuk zotlar qadamining izi tushgan joylarni birma-bir ziyorat qilgan edilar.
Umida Respublika «Umid» jamgʻarmasi orqali oʻqishga kelgandi.
Bir kuni oyga teng uch yil ham oʻtib ketdi. Umida boʻyi choʻzilib kattalardek oʻzini tutadigan mulohazali, andeshali, balogʻat yoshidan hatlab oʻtgan katta qiz boʻlib qolgandi. Zuxro endi u bilan tengdosh dugonasidek gaplashardi.
Ona-bola bu tinim bilmas koʻchalarni kezar ekanlar, Umida unga:
— Esingizda bormi, opa, «Fotima-Zuhro»lar taqdimotida agar dadam tirik boʻlganlarida chet el mashinasi olib berardim, deb aytgan edim. Endi siz dadam oʻrniga dadamsiz. Ammo siz matiina minolmaysiz. Dadamning ruhini shod qilish uchun sizni koʻp mamlakatlarga olib boraman. Shunday qilsam dadamning arvohi shod boʻladi, — dedi. — Ertaga sizni Manchesterga olib boraman.
Angliyada katta imtiyozga ega boʻlgan, asilzodalar, 6aland darajali martaba egalarining ayollarini, qizlarini ledi deb ataydilar. Umidaning dadasi avval vazir, undan keyin Oʻzbekiston mamlakati bosh vazirning oʻrinbosari, vitse premьer lavozimini egallagan, koʻp mamlakatlarda kitoblari bosilgan mashhur yozuvchi.
Shuning uchun ham uni ledi Umida deb atardilar.
Ular sayohatni Manchesterdan boshlashdi. Angliyaga kelib Manchesterni koʻrmay ketgan odam, umuman Angliyaga kelmagan deb xisoblanadi. Bu yurt dunyoga koʻp buyuk zotlarni bergan, oʻzida Angliyaning hamma urf-odatlari, faqat Angliyaliklarga xos chukur bilimli ekanliklari bilan ajralib turardilar. Jahonga mashhur shoirlari Robert Sauti, U. Vordsvort, S. Kolridi kabi oʻn sakkizinchi asr bilan oʻn toʻqqizinchi asr oraligʻida ijod qilgan romantik shoirlari bilan mashhur. Tarixda «Koʻl boʻyi shoirlari» deb nom olgan adabiy guruh xaqida Pushkin bu tengdoshlariga toʻlqinlanib she’r bagʻishlagan edi. Manchester butun bir Angliyani bagʻriga jo qilgan yurt edi.
Endi yoʻl Italiyaga, Portugaliyaga, safar oxiri Ispaniyaning Grenada viloyatiga borib yakun topadi.
Jahon ahli faqat fotosuvratlarda yoxud videolentalardangina bilgan moʻ’jizalar yurtini oʻz koʻzi bilan koʻrish, ming yillar bagʻridan yulib olingan shaharlarda kezish har kimga ham nasib qilmasdi.
Rim ming-ming yillar naryogʻida qolgan oʻtmishini tush koʻrib hali hanuz oʻz oʻtmishi havosidan nafas olib yotgan, oʻtmishini yana ming-ming yillarga olib oʻtadigan moʻ’jizalar shahri.
Zuxro ham Umida ham Pompeyni faqat rassom Karl Bryullovning «Pompeyning soʻnggi kuni» deb atalgan mashhur asaridangina bilardilar. Bugun ular necha ming yillar avval kul ostida qolgan, yana ming yillar zargardek mehnat qilib uni bosgan lava kullarini misqollab, grammlab, xuddi choy qoshigʻida million tonnalab (balki milliard tonnadir) kullarni avaylab, har kaftini nazardan oʻtkazib, boshqa shaharga oborib tashlash mashaqqati tufayligina Pompey haqiqiy yuzini ochgandi.
Shaharni lava yashin tezligida, balki undanda tezlik bilan bosgan edi. Yurib turgan odamlar, bir-biriga roz aytayotgan oshiq-moshiqlar, kelin-kuyovlar qovushgan paytlarida qandoq holatda boʻlsalar oʻsha holatda qotib qolganlar. Hatto qoshikdagi ovqatini ogʻziga endi oborganda qotib, qoshiqdagi ovqat ham oʻshandoqligicha qolgan.
Bir-ikki soat kezish bilan Pompeyni koʻrganman, deb boʻlmaydi, uni koʻrish, boʻlib oʻtgan fojeani, lava kulidan tozalashdagi mashaqqatli mehnatni tasavvur qilish, his etish uchun kunlar emas oylar ham kifoya qilmasdi.
Ona-bola nasib qilsa yana kelib biron hafta shoshilmay, hamma hammasini koʻrishni niyat qilib Pompeyni tark qildilar.
Bu yurtning qayeriga bormangiz aqlingizni shoshiradigan, hayratdan yoqa ushlatadigan bir moʻ’jizaga yuzma-yuz kelasiz.
Rimdan Venesiyagacha avtobusda bir kunlik yoʻl. Suv ustiga qurilgan bu mashhur shaharni bir koʻrsam, deb orzu qilgan odamlar xar qancha sarf-xarajatlarga chidab koʻrgani kelardilar.
Odamlar uylarining ostonasigacha mashinada keladilar. Avtobus xam shundoqqina eshiklari oldida toʻxtab oʻtadi.
Venesiyaliklar uchun gandola deb atalgan qayiq ham taksi, ham avtobus vazifasini oʻtaydi.
Venesiyaliklar shu uylarda tugʻilib, yashab, toʻylar qilib, kelin-kuyov boʻlib, farzand koʻrib, qarib olamdan oʻtadilar. Necha yuz yillardan buyon, balki ming yillardan buyon necha-necha avlod shunday yashab kelgan.
Zuxro bilan Umida Adriatika dengizi yoqasidagi bu mashhur shaharni yayrab tomosha qilish, odamlar yashayotgan xonalarga kirib, shundoq zahkash joyda shikast yetmay, qurilganda qandoq boʻlsa oʻshandoq, biron shuvogʻi koʻchmagan, devorlarini suv ivitmagan shaharni koʻrish orzusida edilar. Afsus, 6u bir xayol, orzu ekan.
Venesiya imoratlari birin-ketin nurayboshlagan, odamlar endi yashab boʻlmaydigan holga kelgan uylarni tashlab, koʻchib ketganlarini, hatto tomlarigacha teshilib osmon koʻrinib qolgan uylarni koʻrib hayron boʻlib qoldilar.
Venesiya suvga choʻkish xavfi ostida qolgandi.
Italiya xukumati moliyaviy qiyinchilikka uchragan paytlar boʻlsa kerak, xatto milliard-milliard dollar daromad oladigan turizm ham Venesiyani saqlab qolishga ojizlik qilardi. Bu suv shaxri juda keng quruqlikka ulanib ketgan. Unda minglab xonadonlar, mahallalar xuvillab qolgan. Boshqa shaharga ketib tirikchilik qilishga qurbi yetmagan qari-qartanglar, nochor odamlargina ketolmay qolganlar.
Buyuk Venesiya asta-sekin umrini tugatayotganga oʻxshardi.
Endi safar Rimdan sal naridagi Piza shaxriga. Zuhro bilan Umida avtobusda ketarkanlar Umidaning bolaligi tutdi. Erkalanib Zuxroning tizzasiga bosh qoʻyib, qoʻllarini silay boshladi. Avtobusdagi yoʻlovchi xotinlar ingliz tilida: Kichkina Ledi erka ekan deb kulishdi. Bu gap Zuxroga malol kelgandek boʻldi.
— Uch yilda endi koʻrishdik. Ledi Londonda oʻqiydi. Men Toshkentda yashayman, bir-birimizni haddan tashqari sogʻinganmiz, — deb javob qildi Zuhro.
Xonimlardan biri «Veri vel, senkyu» deb Umidaning yelkasini silab qoʻydi.
Bir tomonga ogʻib qolgan jahonga mashhur «Pizanskaya bashnya» deb atalgan, «Piza minorasi» oldida uzoq turib qoldilar. Keti uzilmay kelib turgan mashinalardan tushgan sayyoxlar ogʻib qolgan minora atrofida kino, fotokameralarida uni tasvirga tushirardilar.
TTTu ogʻib qolgan minorani hozirgi zamon texnikasi bilan qaddini rostlab qoʻyish mumkin emasmikin degan savol koʻngildan oʻtdi.
Mumkin albatta. Oyga odam chiqarib uni apparat yordamida yana yerga qaytarib olib tushgan hozirgi zamon ilmiga, texnikasiga bitta qiyshiq minoraning qaddini rostlab qoʻyish nima degan gap?
Ammo Piza minorasi shu bir tomonga ogʻib qolgani bilan mashhurdir. Agar uni tik qilib qoʻysalar u hech kimning nazariga tushmaydigan oddiy bir minora boʻlib qolmaydimi? Uni koʻrgani odamlar kelmay qoʻyadilar. Italiya turizmi naqd «luqmayi halol» daromadini yoʻqo-tadi.
Mopassanning «Mayiblar onasi» degan hikoyasi bor. Bir xotin pul topish niyatida homilaligida qornining bir necha joyidan roʻmol bilan, tasmalar bilan sirib bogʻlab tashlaydi. Oy-kuni kelganda u qingʻir-qiyshiq bola tugʻadi. Bundan xabar topgan shov-shuv ishqibozlari bolani katta pulga sotib olib, jonli gʻaroyibotlar ochiq koʻrgazmasiga oborib namoyish qiladilar. Xotin shunaqa qingʻir-qiyshiq bolalarni ketma-ket tugʻaveradi. Bu «ish»ni biznesga aylantiradi. Shu orqali boyib ketadi.
Bu gaplarning Piza minorasiga qanchalik aloqasi bor, bilmayman. Qaddi tik minoradan koʻra nochor minoraning koʻp daromad keltirayotgani shunday oʻylashimga. sabab boʻlgandir.
Endi navbat xarobaga aylana boshlagan, lekin qolgan qismi koʻz qorachigʻidek asrab-avaylab saqlanayotkan mashhur Rim kolizeyini koʻrish, tomosha qilishga. Shu niyatda buyuk hurmat va e’tiqod bilan kolizey ostonasiga qadam bosdik.
Kirgʻokdan topgan chigʻanoqqa quloq tutsangiz dengiz toʻlqinlarining, dovullarining guvillashini eshitasiz.
Agar koʻpni koʻrgan kolizey gʻishtlaridan bir boʻlagini olib quloqqa tutsangiz, bu yerda boʻlib oʻtgan tantanalar, gladiatorlarning buqa bilan olishuv paytidagi shovqin-suronlarni, odamlarning hayqiriqlarini eshitarmikansiz?
Bu yerda boʻlib oʻtgan hodisalar tasavvurga, hatto xayolga ham sigʻmasdi.
Zilzila yoxud momaqaddiroq qudratiga teng bir turtki mudragan kolizeyni ming yillar uykusidan uygʻotishi kerak. Shunda siz ham uygʻoq kolizeyning galereyalaridan joy olasiz.
Ana, Mark Antoniyni gilamga oʻtqazib oʻnta qul koʻtarib kelyapti. Dur, gavharlar bilan bezangan beqiyos goʻzal malika Kleopatra uning istiqboliga chikdi.
Kolizey qozondek qaynayapti. Rimliklarning olqish ovozlari kolizeydan toshib shahar ustida aylanib yuripti.
Yana bir gʻisht boʻlagini olib quloqqa tutasiz. U gung, u soqov. Lekin sizning tasavvuringiz unga til-zabon ato qiladi. Asta gapira boshlaydi.
Zuxro bilan Umida Kolizeydan xuddi ming yilliklar ichidan bugungi kunga chiqib kelayotganga oʻxshardilar. Dunyoning boshlanishidan to shu kungacha boʻlib oʻtgan voqealarning «shohidi» boʻlib, endi butunlay yangi bir olamga yetib kelgandek edilar.
Endi safar Ispaniya poytaxti Madrid shahriga. Unda bir kun boʻlib Gibraltar boʻgʻoziga oʻtadilar. Grenada viloyatida arablar qurgan benihoya salobatli masjidlarning koʻkka boʻy choʻzgan naqshinkor minoralariga qarab bu yerlarda boʻlib oʻtgan jangu jadallarda shikastlanmaganiga hayron qoladilar.
Dunyo keng, odogʻiga yetib boʻlmas ekan.
Shaharlardagi moʻ’jizalarni yurgan koʻradi. Oʻtirgan nimani koʻrardi?
Umida mushtdek boshi bilan dunyoning deyarli yarmini koʻrib qoʻydi. U Gibraltar boʻgʻozining sohilida turib mashhur «Grenada» qoʻshigʻini kuylay boshladi:

Гренада, Гренада Гренада моя...

* * *
Telefon jiringladi. Trubkani olib, labbay, dedim. Zuhroning tanish ovozini eshitdim.
— Statsionarga kelsangiz. Oʻlmas akam sizni soʻrayaptilar. Aytadigan gaplari bor ekan.
Biron oylardan beri Zuhroning ovozini endi eshityapman.
Oʻlmas bilan ikkovi tayyor oshni tashlab ketganlaridan buyon qayerdaliklarini bilolmay diqqat boʻlib yurgan edim. Shoshib kiyindimu mashina bilan yoʻlga chiqdim.
Kasalxona oldida Zuhro meni kutib turardi. U ancha ozib krlgan, horgʻin. Sochlarida bir-ikkita oq tola koʻrinib qopti.
Oʻlmasni Moskvadan ogʻir ahvolda olib kelgan boʻlsalar kerak deb oʻyladim.
Zuhro meni koʻp qavatli korpus orqasidagi zinadan palatalar tomon boshladi.
Tomogʻi boylangan Oʻlmas Turgʻun Azizov olib kelgan fanerini tizzasiga qoʻyib, nimalarnidir yozyapti.
Ma’lum boʻlishicha Moskvada oʻtgan soʻnggi maslahat yigʻilishi Oʻlmasning tomogʻidagi ovoz oʻtkazadigan joyini boshqa organlariga oʻtib ketmasligi uchun qatron qilib olib tashlashga qaror qilganlar. Bunga Oʻlmasning roziligini olganlar.
Operatsiyadan oʻn besh kunlar oʻtib Toshkent meditsina institutining jarrohlik klinikasiga olib kelganlar, bir hafta kuzatuvdan keyin statsionarga kelgan. Bu orada onkologiya institutida koʻrikdan oʻtib turgan.
Mana, bir haftadirki statsionarda ogʻir ahvolda yotibdi. U hamon tizzasiga fanera qoʻyib, hamma narsani, bugun-erta bostirib kelayotgan oʻlim sharpasini ham unutib yozyapti.
U derazadan tashqariga qaradi. Ertalabdan beri osmonda bulut aylanib qolgandi. Endi sharros quyyapti.
Oʻlmas orqa-oʻngiga xat bitilgan krgʻozni menga uzatar ekan jilmaydi.
Yo qudratingdan oʻrgilay xudo, bu bolaga dunyoni tark etar chogʻi jilmayishiga qaydan kuch ato etding!
To kelgunimcha u menga xat yozib qoʻygan ekan. Oʻqiyapman:
«Domla, Sizdek bir keksa, otamdek mehribon odamni oʻz dardim, boshimga tushgan azobli kunlarim bilan tashvishga solishni istamagandim. Boʻlgan murakkab operatsiyalarni bildirgim kelmagandi.
Endi tong otishi bilan hammasini, azoblarni, chidab boʻlmas ogʻriqlarni tashlab hech kim toʻymagan bu dunyodan koʻz yumib ketaman.
Men tortgan azoblar boshqa hech kimning boshiga tushmasin.
Sizga yana bir, oxirgi iltimosim bor. Sobir Mirvaliyev oʻz tashabbusi bilan tomliklarimni chiqazyapti. Men toʻgʻrimda ilmiy ish ham boshlaganga oʻxshaydi. Nashriyotlarda sizni hurmat qilishadi. Sobirjonga dalda boʻlib tursangiz yaxshi boʻlardi. Oʻzi yoʻqning koʻzi yoʻq, deb ba’zi narsalarimni muharrirlar chiqazib tashlashlari mumkin. Iltimos, Umarbekov endi hech narsa yozolmaydigan joyga ketgan, kasalxonalarning tiqilinch pa-latasida qiynalib yozgan narsalari qolib ketmasin, deb ularni insofga chaqiring.
Sobirjonni oʻzingizdan uzoqlashtirmang. U yaxshi yigit ekan. Afsus, bunaqa sodiq doʻstni umrimning oxirida topgan ekanman. Unga bironta yaxshilik qilolmay ketyapman.
Ilgarigidek uyimga kelib turing, koʻzi toʻla yosh 6ilan qolgan Zuhro hamda jovdirab kolgan jondan aziz, dunyoda topgan yagona baxtim Umidaga madad boʻling.
Xayr. Diydor koʻrishmoq endi qiyomatga qoldi».
Oʻlmas oʻsha, ichidagi dardi-alamini sezdirmaydigan jilmayish bilan orqamdan qarab qoldi. Hovliga chiqayotganimda Zuhro shu xat menda tursin, keyin qaytib beraman, deb olib qoldi.
Yomgʻir koʻz ochirgani qoʻymaydi. Zuhroning yomgʻirda darvoza oldigacha kuzatib chiqishiga koʻnmadim. Oʻzim to mashinaga yetib borgunimcha shalabbo boʻlib ketdim.
Boqqa kelib yotib yotolmadim, oʻtirib oʻtirolmadim. Koʻzimga umrining eng soʻnggi damlarini kechirayotgan Oʻlmas koʻrinaverdi. Nahotki u yoʻqlikka ketadi? U eski «qadrdoni»ni kutayotgandek oʻz oʻlimiga nahotki seskanmasdan peshvoz chiqadi? Bu kichkinagina, nozikkina vujudda nahotki shunchalar jasorat, shunchalar qudrat boʻlsa!
Tomogʻiga tigʻ qadalib turgan, umri soatma-soat qisqarib borayotganini sezgan bu odamda bunchalar iroda, bunchalar bardosh qaydan paydo boʻldi deb oʻzimdan oʻzim soʻrayman. «Qizimga maktublar»ni asta varaqlayman.
Undagi «Mangu dunyo boʻsagʻasida» degan yozuvni oʻqib ssskanib ketdim. Bu gapni men oʻqib shunchalik iztirobga tushyapman, bilmadim bu gapni aytishga qanday tili bordi? Nahotki shularni yozayotgan qoʻli titramadi, nahotki faryod urib yigʻlab yubormadi...
Oʻlmas shu tobda oʻsha aytgan «Mangu dunyo boʻsagʻasi»da turipti. Bir necha daqiqadan keyin bu foniy dunyodan boqiy dunyoga rixlat qiladi.
Koʻzim ilingan ekan, telefon jiringlashidan uygʻonib ketdim. Goʻshakni olib, labbay dedim. Bunday bemahalda hech kim xushxabar yetkazmaydi. Soatimga qaradim. Ikkidan yigirma minut oʻtibdi. Akmalning. tanish ovozi eshitildi. U «akam olamdan oʻtdi», dedi-yu yigʻlab yubordi.
Shoshib kiyindimu mashina bilap yoʻlga chiqdim.
Yomgʻir xuddi tepangdan pakirlab quyayotgandek. Mashinaning old oynasini yomgʻir suvlaridan tozalayotgan dvornik-choʻtka ham ojizlik qilib qoldi. Doʻrmon chinorlarining qurigan shohchalari, barglari yopishib qolgan oynadan hech narsa koʻrinmaydi. Uni tozalash uchun tashqariga chiqish kerak. Chiqishning esa iloji yoʻq. Noiloj chiqib barglarni, shoxchalarni sidirib tashladim. Ivib shalabbo boʻlib ketdim. Mendan ikki qator orqadagi akatsiya asfaltga agʻdarilib, yoʻlni toʻsib koʻydi.
Qalpoqli brizent plashch kiygan gaichilar mashina haydovchilarni sekin yurishga da’vat qilardilar. Qishloq yoʻllarida oʻzi xohlagancha tezlikni oshiradigan uchar shofyorlar shaharga tushganda yuvosh tortib qoladilar.
Har qalay shaharda intizom qattiq edi. Shuning uchun ham yoʻlning buyogʻida qiynalmay Oʻlmasning uyiga omon-eson yetib keldim.
Janozaga kelganlar koʻp edi. Birovning qoʻlida soyabon, birov boshiga plyonka yopib olgan, birovlar esa yomgʻirda doʻppi bilan turardilar.
Oʻlmasning hovlisida deyarli pana joy yoʻq. Odamlar mashina opchiqib qoʻyilgan garaj ichida, shu garaj oldidagi ayvonchada yomgʻirdan qochib turishardi.
Tobutni opchiqib shu ayvonga qoʻyishdi. Yomgʻirdan qochib kirganlar yana yomgʻirga chiqib qolishdi. Vazirlar mahkamasining diniy ishlarni tartibga solish boʻlimining raisi yigʻilganlarga murojaat qildi.
— Jamoat, biz marhumni olib boradigan «Minor» qabristonida yomgʻirdan pana boʻladigan joy yoʻq. Hamma rasm-rusumlarni shu yerda ado etib, keyin olib boramiz, janoza oʻqish oldidan marhumning eng yaqin kishisi yonimga kelishini soʻrayman.
Oʻlmasning ukasi Akmal muftiy hazratlari oldiga kelib bosh egib turdi.
— Marhum hayotligida kimdandir qarzdor boʻlib, vaqtida toʻlayolmagan boʻlsa, oʻsha odam da’vo qilib kelsa shu qarzni toʻlashni gardaningizga olasizmi, — deb soʻradi.
— Gardanimga olaman, — dedi Akmal.
— Qabristonda hech qanday miting, hech qanday nutq boʻlmaydi. Kim gap aytmoqchi boʻlsa iltimos, shu yerda aytsin. Men marhum Umarbekovning ustozi, muhtaram akamizga soʻz beraman.
Menga soʻz berib qolishlarini taxminan bilardim. Shuning uchun aytadigan gaplarimni uncha-muncha oʻylab qoʻygandim. Yomgʻirda turib qolganlarni qiynamaslik uchun mumkin qadar qisqa gapirishga harakat qildim.
— Aziz birodarlar, biz bugun mukammal bir insonni eng oxirgi yoʻlga, Alloh huzuriga kuzatayapmiz. Marhum bu dunyoga faqat mehnat qilish uchun, odamlarga yaxshilik qilish uchun kelgan, odam bolasini yoʻldan uradigan har qanday nopok, noshar’iy ishlardan hazar qilgan, oʻzini tiya olgan, birovning luqmai haloliga yomon nazar solmagan, yuzidan Nuri Muhammad Huvaydo bir pokiza inson edi. Marhum bilan ota-boladek edik. Koʻp yillardan beri bir-birimizni avaylab, bir-birimizga dilni ogʻritadigan biron soʻz aytmay, bir-birimizni sogʻinib, bir-birimizni ehtiyot qilib yashadik. Marhum hech kimning dilini ogʻritmagan, hech kimga malomat qilmagan, bu dunyoga pok kelib, pok ketgan nurdek toza, chehrasidan jannat nuri yogʻilib turgan farishtadek inson edi.
Uni butun Oʻzbekiston ahli yaxshi koʻrardi. Bolam shunga oʻxshasin deb, ukam shunga oʻxshasin deb, kuyovim shunga oʻxshasin deb bolalariga Oʻlmasbek deb nom qoʻyardilar. Mana bugun bagʻrim huvillab qoldi. Hazrat, siz amri ma’ruflarda ibratli umr kechirgan, oʻzidan yaxshi nom qoldirgan insonlar toʻgʻrisida hayajon bilan, buyuk muhabbat bilan gapirib berasiz. Shu ajoyib insonlar qatoriga Oʻlmasbekning nomini ham qoʻshib aytishingizni istardim...
Mashinani oʻsha yerda qoldirib «Minor»ga koʻpchilik bilan avtobusda ketdim.
Yomgʻir hali ham savalab turipti.
Qabr boshiga borish qiyin edi. Yomgʻir magʻz-magʻziga singib ketgan yerdan toʻpiqqacha loy kechib qabr oldiga borishyapti. Men ham shimimning pochasini tizzamgacha himarib qabr boshiga bordim.
Goʻrkov bunaqa favqulodda voqealarni koʻp koʻrgan odam. Goʻr tepasiga taxta terib ustidan plyonka bostirib qoʻyipti.
Yigitlar goʻr ustida katta bir chodirni tutib turardilar.
Akmal bilan goʻrkov ikkovlari Oʻlmasning jasadini lahadga qoʻydilar. Hammamiz qabrga bir-ikki ketmondan loy aralash tuproq tashladik.
Qori odamlarni yomgʻirda qiynamaslik uchun qisqaroq surani tilovot qilardi. Toʻpiq boʻyi loy ilashib ogʻirlashgan oyogʻimizni arang koʻtarib asfalьt yoʻlkaga chiqib oldik.
«Minor»dan qaytishda yana avtobusga chikdim. Haydovchi, odamlar isinib olsin, deb avtobus pechkasini yoqib qoʻygan ekan. Salonni toʻldirib bir-biriga qapishib oʻtirgan odamlarning ogʻzidan chiqayotgan, kiyimlaridan koʻtarilayotgan hovurdan avtobus oynalari terlab, salon tuman ichida qolgandek boʻldi.
Juda xumor tutdi. Choʻntagimdan sigaret olib chekmoqchi boʻldim. Ust kiyimimdan oʻtgan yomgʻir qoʻyin choʻntagimdagi sigaretlarni ham ivitib yuborgan ekan.
Yomgʻirda ivib, toʻpigʻigacha loyga botganlar, ertaga fotiha oʻqigani boramiz, deb yoʻl-yoʻlakay tushib qolishdi.
Garaj ayvonida yoshgina qori keldi-ketdiga Qur’on tilovat qilib oʻtirardi.
Boya janoza paytida boshiga plyonka yopib, rezina etikda yurgan Gʻapuraga koʻzim tushgandi. U menga yaqin kelib tuflimni yechib berishimni soʻradi. Garajda qolgan mashinamga kirib tuflimni yechib berdim. Uni sharillab yomgʻir suvi tushayotgan tarnovga tutib yuvib, tozalab olib keldi-da, Zuhro opamning oldiga kirar emishsiz, dedi.
Devordagi soatga qaradim. Zuhro uni 2 dan 20 minut oʻtganda toʻxtatib qoʻygan. Bu 1994-yilning 10-noyabri edi.
Bir uy boʻlib oʻtirgan ayollarning xammasi yosh, aytib yigʻlashni bilmas edilar. Zuhro hamma qiyinchiliklarni Oʻlmas bilan birga tortib bardoshli, chidamli boʻlib qolgandi. Ammo Umida oʻzini qoʻyarga joy topolmay goh Akmalning, goh ammalarining boʻyniga osilib dod solardi.
— Bir pas isinib qaynoq choy ichib oling, deb cha-qirdim. Kiyimlaringiz ham ivib ketibdi, shamollab qolmang, — dedi Zuhro.
— Zuhroxon, endi menga javob beringlar, uyga bo-rib kiyinib olay. Ertaga azonda yetib kelaman, — dedim.
Tik turganimcha ikki piyola qaynoq choy ichib, ular bilan xayrlashdim.

Oʻlmas Umarbekovga Boqiy Dunyo Safari Oldidan Duo
Osmon yuzini toʻsgan bulutlar oro qoʻl choʻzib, tortib olgan uz ulushing — kichkinagina billuriy tong narchasini koʻtarib, qaytmas boʻlib zimiston tomonlarga ketyapsan.
Iloyo, sahar payti uzib olingan shu bir parcha nur to oxiratgacha yoʻlingni yoritib borsin! Omin!
Shu qisqagina yashab oʻtkazgan umringda sen koʻrmagan jabru jafolar qolmadi. Bariga chidab berding. Boʻgʻzingni pora-pora qilib, jonginangni ogʻritib kesayotgan tigʻga qandoq turib berganing birgina yaratgan Egamga ayon.
Ey, Tangrim! Shu umri azoblarda oʻtgan, bariga «Sening menga atagan buyuk ne’mating» deb chidagan bandangni oʻz himoyangga ol.
Behisht darvozasini unga ochib koʻy. Endi dargohingda abad orom topsin!
Ey Allohim, unga oʻzing panohgoh boʻl.
Omin!
... Yomgʻir shovullaydi. Yomgʻir guvillaydi. Yomgʻir sen uchun koʻzyoshlarini seloba qilib faryod uradi. Yomgʻir shovullaydi...

2003 yil, 24 aprel.

№	Mualifning boshqa asaralari
1	Alla (hikoya) [Said Ahmad] 2558
2	Azob (hikoya) [Said Ahmad] 1498
3	Azroil oʻtgan yoʻllarda (hikoya) [Said Ahmad] 1320
4	Азоб (ҳикоя) [Said Ahmad] 694
5	Азроил ўтган йўлларда (ҳикоя) [Said Ahmad] 673
6	Алла (ҳикоя) [Said Ahmad] 550
7	Bahor qizlari (hikoya) [Said Ahmad] 988
8	Bahor suvlari (hikoya) [Said Ahmad] 775
9	Begona (hikoya) [Said Ahmad] 1410
10	Bir yuz yetmish soʻmlik xurrak (hikoya) [Said Ahmad] 755
11	Birinchi muhabbat (intermediya) [Said Ahmad] 2216
12	Borsa kelmas darvozasi (hikoya) [Said Ahmad] 1553
13	Bosh ogʻrigʻi (hikoya) [Said Ahmad] 829
14	Boʻston (hikoya) [Said Ahmad] 799
15	Buqalamun bilan uchrashuv (hikoya) [Said Ahmad] 1181
16	Баҳор сувлари (ҳикоя) [Said Ahmad] 580
17	Баҳор қизлари (ҳикоя) [Said Ahmad] 535
18	Бегона (ҳикоя) [Said Ahmad] 574
19	Бир юз етмиш сўмлик хуррак (ҳикоя) [Said Ahmad] 617
20	Биринчи муҳаббат (интермедия) [Said Ahmad] 683
21	Борса келмас дарвозаси (ҳикоя) [Said Ahmad] 568
22	Бош оғриғи (ҳикоя) [Said Ahmad] 570
23	Буқаламун билан учрашув (ҳикоя) [Said Ahmad] 537
24	Бўстон (ҳикоя) [Said Ahmad] 552
25	Dum (hikoya) [Said Ahmad] 736
26	Дум (ҳикоя) [Said Ahmad] 489
27	Farmonbibi qalʻasiga shturm. Bolshevikla... [Said Ahmad] 726
28	Фармонбиби қалъасига штурм. Болшевиклар ... [Said Ahmad] 644
29	Gap (hikoya) [Said Ahmad] 609
30	Gugurt (hikoya) [Said Ahmad] 1053
31	Gul haqida hikoyalar [Said Ahmad] 2319
32	Гап (ҳикоя) [Said Ahmad] 639
33	Гугурт (ҳикоя) [Said Ahmad] 622
34	Гул ҳақида ҳикоялар [Said Ahmad] 576
35	Iqbol chiroqlari (hikoya) [Said Ahmad] 769
36	Iqror (hikoya) [Said Ahmad] 1915
37	Иқбол чироқлари (ҳикоя) [Said Ahmad] 520
38	Иқрор (ҳикоя) [Said Ahmad] 508
39	Jajji hikoyalar [Said Ahmad] 968
40	Жажжи ҳикоялар [Said Ahmad] 612
41	Kataysa (hikoya) [Said Ahmad] 706
42	Kechikkan sevgi... (hikoya) [Said Ahmad] 1473
43	Kelinlar qoʻzgʻoloni (komediya) [Said Ahmad] 8559
44	Koʻzlaringda oʻt bor edi (hikoya) [Said Ahmad] 710
45	Kuyov (komediya) [Said Ahmad] 1780
46	Катайса (ҳикоя) [Said Ahmad] 552
47	Келинлар қўзғолони (комедия) [Said Ahmad] 1130
48	Кечиккан севги... (ҳикоя) [Said Ahmad] 548
49	Киприкда қолган тонг (қисса) [Said Ahmad] 957
50	Куёв (комедия) [Said Ahmad] 653
51	Кўзларингда ўт бор эди (ҳикоя) [Said Ahmad] 484
52	Laylak keldi (hikoya) [Said Ahmad] 842
53	Lochin (hikoya) [Said Ahmad] 1193
54	Лайлак келди (ҳикоя) [Said Ahmad] 573
55	Лочин (ҳикоя) [Said Ahmad] 538
56	Mehribon (hikoya) [Said Ahmad] 837
57	Menga yetib kelmagan xat (hikoya) [Said Ahmad] 937
58	Meni kechiring (intermediya) [Said Ahmad] 1316
59	Mening doʻstim Babbayev! (hikoya) [Said Ahmad] 923
60	Moʻtti (hikoya) [Said Ahmad] 721
61	Muhabbatning tugʻilishi (hikoya) [Said Ahmad] 899
62	Musicha (hikoya) [Said Ahmad] 2365
63	Менга етиб келмаган хат (ҳикоя) [Said Ahmad] 560
64	Мени кечиринг (интермедия) [Said Ahmad] 738
65	Менинг дўстим Баббаев! (ҳикоя) [Said Ahmad] 581
66	Меҳрибон (ҳикоя) [Said Ahmad] 476
67	Мусича (ҳикоя) [Said Ahmad] 574
68	Муҳаббатнинг туғилиши (ҳикоя) [Said Ahmad] 504
69	Мўтти (ҳикоя) [Said Ahmad] 477
70	Nomi yoʻq toʻy (hikoya) [Said Ahmad] 857
71	Номи йўқ тўй (ҳикоя) [Said Ahmad] 611
72	Odam va boʻron (hikoya) [Said Ahmad] 687
73	Oftob oyim (hikoya) [Said Ahmad] 4942
74	Onajonlar (hikoya) [Said Ahmad] 710
75	Oshqovoq, 2 (hikoya) [Said Ahmad] 1444
76	Ot bilan suhbat (hikoya) [Said Ahmad] 2491
77	Одам ва бўрон (ҳикоя) [Said Ahmad] 471
78	Онажонлар (ҳикоя) [Said Ahmad] 543
79	От билан суҳбат (ҳикоя) [Said Ahmad] 527
80	Офтоб ойим (ҳикоя) [Said Ahmad] 541
81	Ошқовоқ, 2 (ҳикоя) [Said Ahmad] 495
82	Paypoq (hikoya) [Said Ahmad] 1249
83	Poyqadam... (hikoya) [Said Ahmad] 840
84	Пайпоқ (ҳикоя) [Said Ahmad] 567
85	Пойқадам... (ҳикоя) [Said Ahmad] 545
86	Qorakoʻz majnun (hikoya) [Said Ahmad] 12716
87	Қоракўз мажнун (ҳикоя) [Said Ahmad] 689
88	Rahmat, azizlarim! (hikoya) [Said Ahmad] 1006
89	Раҳмат, азизларим! (ҳикоя) [Said Ahmad] 515
90	Sagʻana (hikoya) [Said Ahmad] 723
91	Sarob (hikoya) [Said Ahmad] 3458
92	Seni izlab (hikoya) [Said Ahmad] 1025
93	Sinovchi ichuvchi (intermediya) [Said Ahmad] 668
94	Sobiq (hikoya) [Said Ahmad] 21795
95	Sobiq oʻgʻri (hikoyalar toʻplami) [Said Ahmad] 1241
96	Sobiq oʻgʻri - Boʻlishi mumkin hikoya [Said Ahmad] 941
97	Sud (hikoya) [Said Ahmad] 728
98	Sumbul (hikoya) [Said Ahmad] 642
99	Suvlar oqib ketdi (hikoya) [Said Ahmad] 732
100	Сароб (ҳикоя) [Said Ahmad] 591
101	Сағана (ҳикоя) [Said Ahmad] 489
102	Сени излаб (ҳикоя) [Said Ahmad] 527
103	Синовчи ичувчи (интермедия) [Said Ahmad] 585
104	Собиқ (ҳикоя) [Said Ahmad] 959
105	Собиқ ўғри (ҳикоялар тўплами) [Said Ahmad] 586
106	Собиқ ўғри - Бўлиши мумкин ҳикоя [Said Ahmad] 526
107	Сувлар оқиб кетди (ҳикоя) [Said Ahmad] 530
108	Суд (ҳикоя) [Said Ahmad] 521
109	Сумбул (ҳикоя) [Said Ahmad] 468
110	Tabelchi (intermediya) [Said Ahmad] 607
111	Tamom, davomi yoʻq (hikoya) [Said Ahmad] 801
112	Taqdir, taqdir, muncha shafqatsizsan? (h... [Said Ahmad] 0
113	Ta’zim (hikoya) [Said Ahmad] 1069
114	Ta’zim (hikoyalar) [Said Ahmad] 2201
115	Togʻ afsonasi (hikoya) [Said Ahmad] 620
116	Toʻlqinlar (hikoya) [Said Ahmad] 657
117	Toʻyboshi (hikoya) [Said Ahmad] 614
118	Turnalar (hikoya) [Said Ahmad] 1200
119	Tut pishigʻi (hikoya) [Said Ahmad] 653
120	Tuynuk (hikoya) [Said Ahmad] 520
121	Табелчи (интермедия) [Said Ahmad] 489
122	Тамом, давоми йўқ (ҳикоя) [Said Ahmad] 547
123	Таъзим (ҳикоя) [Said Ahmad] 493
124	Таъзим (ҳикоялар) [Said Ahmad] 691
125	Тақдир, тақдир, мунча шафқатсизсан? (ҳикоя) [Said Ahmad] 0
126	Тоғ афсонаси (ҳикоя) [Said Ahmad] 480
127	Туйнук (ҳикоя) [Said Ahmad] 497
128	Турналар (ҳикоя) [Said Ahmad] 542
129	Тут пишиғи (ҳикоя) [Said Ahmad] 508
130	Тўйбоши (ҳикоя) [Said Ahmad] 455
131	Тўлқинлар (ҳикоя) [Said Ahmad] 500
132	Uchinchi minora (hikoya) [Said Ahmad] 1143
133	Учинчи минора (ҳикоя) [Said Ahmad] 500
134	Xazina (hikoya) [Said Ahmad] 1829
135	Xomtalash (hikoya) [Said Ahmad] 749
136	Xotin (hikoya) [Said Ahmad] 699
137	Xotinboz chumchuq (hikoya) [Said Ahmad] 1244
138	Xurrak (hikoya) [Said Ahmad] 638
139	Хазина (ҳикоя) [Said Ahmad] 636
140	Хомталаш (ҳикоя) [Said Ahmad] 570
141	Хотин (ҳикоя) [Said Ahmad] 512
142	Хотинбоз чумчуқ (ҳикоя) [Said Ahmad] 503
143	Хуррак (ҳикоя) [Said Ahmad] 531
144	Yoʻgʻon tepa (hikoya) [Said Ahmad] 634
145	Yoʻlda (hikoya) [Said Ahmad] 794
146	Йўлда (ҳикоя) [Said Ahmad] 476
147	Йўғон тепа (ҳикоя) [Said Ahmad] 516
148	Yalpiz hidi (hikoya) [Said Ahmad] 1516
149	Ялпиз ҳиди (ҳикоя) [Said Ahmad] 529
150	Yelim (hikoya) [Said Ahmad] 635
151	Yer uygʻondi (hikoya) [Said Ahmad] 619
152	Елим (ҳикоя) [Said Ahmad] 514
153	Ер уйғонди (ҳикоя) [Said Ahmad] 441
154	Yuk (hikoya) [Said Ahmad] 541
155	Юк (ҳикоя) [Said Ahmad] 518
156	Zumrad (hikoya) [Said Ahmad] 688
157	Зумрад (ҳикоя) [Said Ahmad] 506
158	Oʻn sakkiz yoshing (hikoya) [Said Ahmad] 894
159	Oʻrik domla (hikoya) [Said Ahmad] 1049
160	Ўн саккиз ёшинг (ҳикоя) [Said Ahmad] 552
161	Ўрик домла (ҳикоя) [Said Ahmad] 463
162	Gʻildirak (qissa) [Said Ahmad] 1055
163	Ғилдирак (қисса) [Said Ahmad] 521
164	Sher (hikoya) [Said Ahmad] 1370
165	Шер (ҳикоя) [Said Ahmad] 531
166	Chevara (hikoya) [Said Ahmad] 614
167	Chiroqni oʻchir (hikoya) [Said Ahmad] 606
168	Chol kuyov bilan kampir kelin (hikoya) [Said Ahmad] 999
169	Choʻl burguti (hikoya) [Said Ahmad] 1911
170	Choʻl oqshomlari (hikoya) [Said Ahmad] 723
171	Chuchvara (hikoya) [Said Ahmad] 713
172	Чевара (ҳикоя) [Said Ahmad] 465
173	Чироқни ўчир (ҳикоя) [Said Ahmad] 496
174	Чол куёв билан кампир келин (ҳикоя) [Said Ahmad] 649
175	Чучвара (ҳикоя) [Said Ahmad] 593
176	Чўл бургути (ҳикоя) [Said Ahmad] 540
177	Чўл оқшомлари (ҳикоя) [Said Ahmad] 582

№	Eng ko'p o'qilganlar
1	Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 62419
2	Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 57855
3	Gʻazallar [Nodira] 40493
4	Guliston [Sa’diy] 36626
5	Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 23303
6	Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 23173
7	Sobiq (hikoya) [Said Ahmad] 21797
8	Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 19535
9	Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 18657
10	Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 14481